Henryk Lulewicz (22 IV V 2019)

Henryk Lulewicz (22 IV 1950 – 21 V 2019)

Zdecydowanie przedwcześnie odszedł od nas profesor Instytutu Historii PAN Henryk Lulewicz, przegrawszy kilkuletnie zmagania z chorobą nowotworową. Niemal do końca w ową przegraną nie wierzył. Snuł przeto plany odnoszące się do kilku sztandarowych zamierzeń edytorskich, realizowanych od wielu już lat, a dotyczących Wielkiego Księstwa Litewskiego – spisów urzędników i rejestrów podymnego, a także nowych – akt sejmikowych i spisów par- lamentarzystów. Nie dokończył też monografi i mającej być podstawą procedury otrzyma- nia tytułu profesora nauk humanistycznych, a dotyczącej litewskiego dworu Jagiellonów.

Śmierć Henryka Lulewicza to ogromna, niepowetowana strata dla lituanistyki polskiej, której był nie tylko wybitnym przedstawicielem, ale też aktywnym propagatorem i organizatorem życia naukowego, jako m.in. przewodniczący Komisji Lituanistycznej przy Komitecie Nauk

I N M E M O R I A M

„ROCZNIK LITUANISTYCZNY” 5 ■ 2019

fot. © Wioletta Pawlikowska

308 Henryk Lulewicz (22 IV 1950 – 21 V 2019) Historycznych PAN. Owo litewskie zaangażowanie było zupełnie naturalne z uwagi na pocho- dzenie Henryka Lulewicza, który urodził się 22 kwietnia 1950 r. w Sokółce, a do ukończenia szkoły średniej mieszkał we wsi Bagny (gm. Dąbrowa Białostocka, powiat sokólski), a więc na terenie dawnej ekonomii grodzieńskiej należącej do Wielkiego Księstwa Litewskiego, a jego rodzina miała z pewnością litewskie korzenie.

Po krótkim, nieudanym epizodzie studiów w Instytucie Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego, w 1970 r. rozpoczął studia w tamtejszym Instytucie Historycznym, a gdy na trzecim roku trzeba było wybrać seminarium magisterskie akurat  – idealne dla Jego zain- teresowań  – otworzył takowe (pt. Wielkie Księstwo Litewskie i Podlasie Koronne w latach 1632–1668) ówczesny docent Tadeusz Wasilewski. Henryk Lulewicz należał do pierwszych uczniów tego wybitnego lituanisty, bizantynisty, specjalisty w zakresie polskiego średniowiecza i nowożytności. Nie ulega wątpliwości, że Mistrz wywarł ogromny wpływ na ukształtowa- nie się warsztatu, stylu pracy i metod badawczych Henryka Lulewicza. Widać to było już w Jego pracy magisterskiej, obronionej w lipcu 1975 r., a poświęconej polityce nominacyjnej Zygmunta III Wazy w Wielkim Księstwie Litewskim w aspekcie wyznaniowym, w której udało Mu się w znacznym stopniu zrewidować dotychczasowe ustalenia poprzez szczegó- łowe badania prozopografi czne elity litewskiej, co zresztą stało się świetnym punktem wyjścia dla gruntownych już badań nad tą elitą polityczno-społeczną za panowania Wazów. Prowa- dził je jako asystent i starszy asystent w Instytucie Historycznym UW. Odbył też kilkumie- sięczne staże naukowe na innych uczelniach – w Akademii Ekonomicznej w Krakowie pod kierunkiem Prof. Janiny Bieniarzówny (1978) i w Instytucie Historii Prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego pod kierunkiem Prof. Stanisława Płazy (1983–1984), które zawsze mile wspo- minał. Na podstawie rozprawy pt. „Elita polityczno-społeczna Wielkiego Księstwa Litew- skiego w połowie XVII wieku” otrzymał stopień doktora nauk humanistycznych, nadany przez Radę Wydziału Historycznego UW 19 grudnia 1984 r., a to pozwoliło Mu awansować rok później na stanowisko adiunkta. Rozprawa doktorska do dziś nie straciła aktualności i stanowi podstawę dla badań nad społeczeństwem litewskim tego czasu dla wielu pokoleń młodych lituanistów. Powoli krystalizowały się też zainteresowania badawcze Henryka Lule- wicza – defi nitywnie przeniesione na wiek XVI, a skoncentrowane na stosunkach litewsko- -polskich i Rzeczypospolitej z Moskwą za panowania Zygmunta Augusta, Henryka Walezego i Stefana Batorego.

W 1995 r. Henryk Lulewicz przeszedł z Instytutu Historycznego UW do Instytutu Historii PAN, do Zakładu Nauk Pomocniczych i Edytorstwa (obecnie Zakład Badań Źródłoznawczych i Edytorstwa), gdzie pracował do śmierci. Nowe miejsce pracy stało się bodźcem do podjęcia prac edytorskich i podstawowych pomocy źródłowych, a więc wykazów litewskich urzędników, deputatów Trybunału, parlamentarzystów, laudów sejmikowych. Był jednym z inicjatorów i najważniejszych współautorów owych serii wydawniczych. Ukończył tu także swą rozprawę habilitacyjną Gniewów o unię ciąg dalszy. Stosunki polsko-litewskie w latach 1569–1588, opu- blikowaną w 2002 r., na podstawie której Rada Naukowa IH PAN 23 stycznia 2003 r. nadała Mu stopień doktora habilitowanego, co skutkowało objęciem od 1 listopada tr. stanowiska docenta, a od 1 października 2010 r. profesora w tymże Instytucie. Jako samodzielny pracownik naukowy Henryk Lulewicz od 1 października 2004 r. podjął też pracę w Instytucie Historii Akademii Podlaskiej (potem Instytucie Historii i Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Przyrodniczo-Humanistycznego) w Siedlcach, gdzie pracował do 2014 r., a efektem tego było m.in. ponad 40 prac magisterskich i dwa doktoraty powstałe pod Jego kierunkiem. Swe zain- teresowania edukacyjne realizował też, prowadząc przez niemal 30 lat zajęcia ze studentami Zakładu Bałtystyki UW.

Henryk Lulewicz (22 IV 1950 – 21 V 2019) 309

Cenił sobie dydaktykę, ale Jego ulubionymi miejscami pracy były archiwa i biblioteki w kraju i zagranicą. Wielokrotnie prowadził kwerendy źródłowe w Wilnie, Mińsku i Grodnie, Moskwie i Leningradzie (Petersburgu), rzadziej w Kijowie i Lwowie, a raz również w Wiedniu.

Dwumiesięczny pobyt na praktyce w Moskiewskim Państwowym Instytucie Historyczno- -Archiwistycznym pozwolił Mu stać się świetnym specjalistą w zakresie paleografi i cyrylickiej.

Liczne kwerendy pozwoliły zaś zgromadzić ogromny materiał źródłowy do prowadzonych prac badawczych. Pomimo tego i ogromnej wiedzy z zakresu dziejów Wielkiego Księstwa Litewskiego okresu wczesnonowożytnego nie należał do badaczy piszących dużo i łatwo. Jego licząca ponad 150 pozycji bibliografi a zawiera jednak prace, dzięki którym z całą pewnością zaliczony będzie do grona wybitnych historyków-lituanistów. Poza wspomnianymi seriami wykazów urzędników (centralnych, wileńskich, trockich, żmudzkich, smoleńskich, połockich, mścisławskich i brzeskich – dwa ostatnie tomy jeszcze nie ukazały się drukiem), deputatów do Trybunału (1581–1696) i rejestrów podymnego (samodzielnie województwa trockiego, jako współautor – województw nowogródzkiego i połockiego), Jego najważniejszymi dokonaniami są edycje: dwu tomów Aktów zjazdów stanów Wielkiego Księstwa Litewskiego, (wspólnie ze mną) Pamiętników Filipa, Michała i Teodora Obuchowiczów (1630–1707) i kapitalna, zupełnie podstawowa dla zrozumienia dzieła unii lubelskiej monografi a prezentująca stosunki polsko- -litewskie w latach 1569–1588  – Gniewów o unię ciąg dalszy. Tylko owe prace wystarczają, by Henryk Lulewicz wszedł na stałe do klasyki lituanistyki polskiej. Najbardziej lubił jednak i cenił sobie pisanie biogramów do Polskiego słownika biografi cznego, a napisał ich aż (choć należy żałować, że tylko) 91, przy czym były one oparte zawsze na dogłębnych kwerendach źródłowych, a biogram Lwa Sapiehy jest najpełniejszą, najlepszą minimonografi ą tego bodaj najwybitniejszego litewskiego polityka, wyróżniającą się również objętością (60 stron maszy- nopisu, 21 stron druku!). Z pewnością więc śmierć Henryka Lulewicza to też ogromna strata dla PSB, trudno Go bowiem będzie zastąpić w roli autora biogramów Litwinów z XVI–XVII stulecia. Tak wszak liczył, że napisze biogramy „lubianych” przez Niego przedstawicieli rodzin Tyszkiewiczów i Tryznów. Nie doczekał też końca prac związanych z przygotowywanymi edycjami spisów urzędników mścisławskich i brzeskich, rejestrów podymnego województwa mińskiego, akt sejmikowych województwa (powiatu) nowogródzkiego, a także monografi i (był jej głównym współautorem) o dziejach rodziny Szemiothów.

Poza „wielką historią” Litwy z dużą radością zajmował się Henryk Lulewicz również historią lokalną ziem, z którymi związany był uczuciowo – dziejami swej rodzinnej wsi i Różanego- stoku jako centrum religijnego. Jego swoistym hobby zaś była geografi a, czego efektem stał się ogromny zbiór map i przewodników po państwach z całego świata, co zaowocowało też licznymi wyjazdami turystycznymi. Nigdy nie wstydził się swego pochodzenia, co podkreślał poprzez aktywną działalność na studiach w ramach Związku Młodzieży Wiejskiej, a potem członkostwem w Zjednoczonym Stronnictwie Ludowym (później PSL). Choć zawsze intereso- wał się polityką, nie zdecydował się na zajęcie się nią „na poważnie”. Od momentu powstania

„Rocznika Lituanistycznego” wchodził w skład jego Redakcji, był także aktywnym uczestnikiem jej posiedzeń, podobnie jak i Komisji Lituanistycznej. Jej konferencje właśnie dzięki Niemu zyskały renomę spotkań z bardzo żywą i twórczą dyskusją.

Bez wątpienia będzie nam Go brakowało. Był bowiem nie tylko cenionym badaczem, ale też bardzo lubianym Kolegą, pomocnym, towarzyskim, z zasadami, od których z trudem odstępował, co niekiedy utrudniało Mu życie. Pochowany został na cmentarzu parafi alnym w Rembertowie 28 maja br., żegnany przez Rodzinę, licznych przyjaciół, koleżanki i kolegów.

Andrzej Rachuba (Instytut Historii im. Tadeusza Manteuffl a PAN, Warszawa)

Maria Teresa Lizisowa (26 X 1936 – 12 I 2019)

Na początku tego roku środowisko badaczy dziejów Wielkiego Księstwa Litew- skiego na zawsze opuściła Maria Teresa Lizisowa. Zajmowała się językoznaw- stwem, a na grunt lituanistyki wkroczyła dość – dla historyków – niespodziewanie.

W 1984 r. pojawił się bowiem Jej wydany w Kielcach doktorat pt. Studia nad słownictwem regionalnym III Statutu litewskiego, który szybko wzbudził zaintere- sowanie również poza Polską, nie tylko wśród badaczy dawnego prawa litewskiego.

Poza licznymi instruktywnymi artykułami  – bardzo przydatnymi w pracy nad źródłami  – stworzyła też Maria Teresa Lizisowa monografi ę Podstawowe terminy prawne w statutach staropolskich na tle słowiańskim. Studium semantyczne

„ROCZNIK LITUANISTYCZNY” 5 ■ 2019

312 Maria Teresa Lizisowa (26 X 1936 – 12 I 2019)

(Kraków 1995) oraz dzieło przydatne również literaturoznawcom: Prawem sądzić,

Z recepcji staropolskiego języka prawno-sądowego w Wielkim Księstwie Litew- skim w szesnastym wieku (Kraków 2000). W niej bowiem udowodniła m.in. że

„język polski Statutów nie został przejęty z polskich tekstów prawodawczych, lecz wykształcił się na Litwie dla potrzeb tamtejszych realiów prawnych i przy współudziale staroruskiej tradycji oraz miejscowej kultury prawnej społeczeństwa i elity intelektualnej” (s. 142).

Nie zawsze ułatwiały nam porozumienie istotne różnice w warsztacie badaw- czym lituanistów różnych specjalności. W Nieborowie jesienią 1988 r. Maria Teresa Lizisowa debiutowała w naszym środowisku  – wygłosiła na konferencji poświęconej III Statutowi Litewskiemu wyrafi nowany referat pt. Termin prawny strona w Statutach litewskich na tle zabytków prawodawstwa słowiańskiego, po którym zapadło kłopotliwe milczenie… Audytorium nie było wówczas na to przy- gotowane, wystąpienie sygnalizowało zaś wydaną 7 lat później – a wspomnianą wyżej – monografi ę, obecnie nader często cytowaną.

Po nieborowskiej konferencji Maria Teresa Lizisowa bardzo zbliżyła się do naszego grona, wygłaszała referaty na konferencjach Komisji Lituanistycznej Komitetu Nauk Historycznych PAN, uczestniczyła też w naszych publikacjach.

Sama zaś zorganizowała w Krakowie dużą konferencję, której zredagowane przez Nią materiały pt. Kultura i języki Wielkiego Księstwa Litewskiego (Kraków 2005) stale znajdują się w naukowym obiegu.

W ostatniej dekadzie Jej językoznawcze zainteresowania powoli przesuwały się w kierunku współczesnego języka prawnego. W dziedzinie tej zdobyła bar- dzo poważną pozycję, z natury rzeczy kontakty z naszym kręgiem stały się więc rzadsze.

Wiedzieliśmy o chorobie, jednak bardzo zaskoczyła nas wiadomości o Jej odejściu. Zachowamy w pamięci Jej ciepło i życzliwość, a prace dotyczące słownic- twa Statutów litewskich i polszczyzny kancelarii Wielkiego Księstwa Litewskiego dobrze posłużą niejednemu pokoleniu badaczy.

Andrzej Zakrzewski (Uniwersytet Warszawski)