Hieronim E. Wyczawski
"Zarys dziejów archiwów polskich",
cz. 1, "Do wybuchu I wojny
światowej", Andrzej Tomczak, Toruń
1974 : [recenzja]
Studia Theologica Varsaviensia 14/2, 344-351
k resu. D zięk i tem u k siążk a m oże sp ełn iać rolę p rzew od n ik a b ib liogra ficzn eg o w śród rosn ącej z roku na rok litera tu r y relig io zn a w czej.
M im o za p o w ied zi zaw artej w p o d ty tu le now a praca E liad ego tylk o c zęścio w o m oże być u w ażan a za sy ste m a ty c z n y w y k ła d m e to d o lo g ii h i sto rii r e lig ii. W ydaje się tak że, że E liad e w sw e j p ra cy p o jm u je h i storię r e lig ii zb yt szeroko, w łą cza ją c w jej zak res n au k i szczegółow e, jak np. so cjo lo g ię i p sy ch o lo g ię relig ii, które zd ołały ju ż w y p racow ać sa m o d zieln y przed m iot badań. D uża rozipiętość tem a ty czn a p oszczegól n y ch prac w p ły n ę ła w n iek o rzy stn y n ieco sposób na jasn ość i c z y te l ność całości, w której zdarzają się p ow tórzen ia. W tej sy tu a c ji n ależy żałow ać, że książk a n ie zo sta ła zaopatrzona w in d ek s rzeczy i nazw isk , k tó ry u ła tw iłb y k o rzy sta n ie z za w a rteg o w 'niej bogategio m ateriału. Ze w zg lęd u jed n ak na sam ą p rob lem atyk ę, o rygin aln ość u jęcia i ja sność w y w o d u k sią żk a pom im o sw o ich b raków za in teresu je n ie tylk o lu d zi zajm u jących się e x p r o f e s s o h isto rią r e lig ii, a le ta k że szersze
grono czy teln ik ó w .
M ich ał M i e tl iń s k i
Aindrzej T o m c z a k , Z a ry s dziejów a rchiw ów polskich,
cz. 1, Do w y b u c h u I w o jn y św ia to w ej, T a m ń 21974, UMK,
S k ry p ty i teksity pomocnicze', ss. 158, tabl. 2.
D la za w od ow ego h isto ry k a K ościoła je s t rzeczą o czy w istą , że źró d ła do d ziejó w K ościoła w P o lsc e m ieszczą się n ie ty lk o w e w s z e l k ieg o typ u arch iw ach k o ścieln y ch , ale rów n ież, choć w m n iejszy m sto p niu, w archiw ach, w y tw o rzo n y ch przez u rzęd y p a ń stw o w e w szy stk ich stop n i, d a lej przez m a g istra ty m ie jsk ie i ła w y w ie js k ie , w reszcie przez różne in sty tu c je św ie c k ie , n ie w y łą cza ją c p ry w a tn y ch arch iw ów , zw ła szcza zn a czn iejszy ch rod ów szlach eck ich . N ie m a też p otrzeby p o uczać h isto ry k ó w o za sięg u k o m p eten cji starop olsk ich u rzęd ów p a ń stw o w y c h i u rzęd ów w p ro w a d zo n y ch na ich m iejsce przez p ań stw a z a borcze, an i o ch arak terze ak t przez n ie prod u k ow anych i o d p row a d zan ych do a rch iw ó w . Z n an y je s t też fa k t k on cen tracji a r ch iw ó w po d ejm o w a n ej w różnych la ta ch i w różn ych reg io n a ch ziem p olsk ich oraz p a rcela c ji a k t jed n y ch a r c h iw ó w m ięd zy inne.
T rudność p o w sta je dopiero w ó w cza s, gd y przychodzi szczegółow o o zn a czy ć, w ja k im k o n k retn ie a rch iw u m zn ajd u ją się o b ecn ie ak ta in te r e su ją c e g o nas d a w n eg o urzędu. R o zw ik ła n ie teg o rodzaju sp raw y j e s t tym m o zoln iejsze, im d łu ższa była w ęd ró w k a odnośnego zespołu
[ 3 9 ] R E C E N Z J E 3 4 5
a k t poprzez różne arch iw a p rzech ow u jące aż do ob ecn ego m iejsca ich złożenia. W p raw dzie is tn ie je ju ż sporo in form acji w ty m w z g lę d z ie w litera tu r ze h isto ry czn o -a rch iw a ln ej, w tym n a w et częścio w e p rze w o d n ik i po n iek tórych ty p a c h a rch iw ów , a le ogrom ne rozp roszen ie tych in form acji po czasop ism ach i w y d a w n ictw a ch zb iorow ych n ie u ła tw ia k w eren d y. D opiero w op racow an ym przez prof. A. T o m c z a k a Z a
r y s ie d z i e j ó w a r c h i w ó w p o ls k ic h o trzy m a liśm y z jed n ej stron y dobry
p rzew od n ik po w szy stk ich p o lsk ich arch iw ach w oibecnym ich sta n ie i w przekroju historyczn ym , z drugiej zaś przez dołączone z e sta w ien ia zasad n iczej litera tu r y p rzedm iotu zn aczne u ła tw ie n ie p o szu k iw a ń w w y padku p otrzeby bardziej szczeg ó ło w y ch w ia d o m o ści o za w a rto ści tego c z y in n ego archiw um .
Z a r y s sk ład a się z e w stęp u i dw óch rozdziałów . W e w stę p ie o m ó w ił
autor zasad y k o n stru k cji sw ej pracy, n a stę p n ie p rob lem p eriod yzacji d ziejó w p olsk ich a rch iw ó w . W yróżn ił 4 okresy: 1) do X IV w ., czy li ok res w y łą czn o ści d o k u m en tów , 2) do końca X V III w ., tj. okres prze w a g i k sięg i w p isó w , 3) druga p ołow a X V III w ., czyli okres p rzejścio w y , w prow ad zan ia a k t czyn n ości obok sch y łk o w eg o w y stę p o w a n ia k s ię g i w p isó w , 4) od przełom u X V III i X IX w . do c h w ili obecnej, który zo sta ł n a zw a n y ok resem ak t sp raw . Obok tego w ew n ętrzn eg o podziału w p ro w a d ził autor do h isto rii p olsk ich arch iw ów p eriod yzację zew n ę tr z ną, uw aru n k ow an ą w zg lęd a m i p olityczn ym i, a w ię c d zieje a rch iw ó w starop olsk ich — do upadku I R zeczy p o sp o litej, d zieje a r ch iw ó w pod .p an ow an iem zaborców i d zieje a rch iw ó w w czasach II R zeczyp osp olitej i P o lsk i L u d ow ej. W sw e j pracy za ją ł się ty lk o d w om a p ierw szy m i ok resam i, zresztą n a jw a żn iejszy m i dla h istoryka. P raca m a charakter p odręcznika, p rzeznaczonego g łó w n ie dla p oczątk u jących h isto ry k ó w i a rch iw istó w . N ied u ży n ak ład 500 egzem p larzy k aże p rzypuszczać, że n ie w sz y sc y m łodzi h isto ry cy K ościoła m ogli go nabyć. Z teg o w zg lęd u p o d a ję niżej treść książk i, aby choć n ajogóln iej zapoznać z nią za in te r eso w a n y ch czy teln ik ó w .
Rozdz. I p o św ięcił autor h istorii a rch iw ó w starop olsk ich . P rzegląd ty c h a rch iw ó w p op rzedził „rzutem o k a ” na rozw ój a rch iw ó w w E u ro p ie do końca X V III w ., p rzed sta w ien iem ogóln ych w a ru n k ó w roz w o ju a rch iw ó w p olsk ich oraz u w a g a m i na tem at p oczątk ów a r c h iw ó w w P olsce. O pis p oszczególn ych a rch iw ó w sporządził autor w ed łu g n a stę p u ją c e g o schem atu: litera tu r a o dan ym arch iw u m , jeg o początk i i charakter, organizacja, zasób i jeg o op racow yw an ie, p ó źn iejsze losy. W ty m osta tn im p u n k cie je s t m o w a o ty m w szysitkim , co d ziało się z danym arch iw u m od cza só w króla S ta n isła w a A u gu sta, za którego p an ow an ia m ia ły m iejsce p ierw sze zm ian y w d otych czasow ych u rzę dach i w sieci a rch iw a ln ej, do c h w ili obecnej, a w ię c o jeg o e w e n tu a ln y m , jed n y m lu b k ilk ak rotn ym , w c ie la n iu do in n ego arch iw u m
(przech ow u jącego), o e w e n tu a ln y m p od ziale jego zesp ołu m ięd zy inne archiw a, o jeg o e w e n tu a ln y m w y w ie z ie n iu poza te r e n y p o lsk ie (do P etersb u rga, B erlina), o jego zagład zie itp. Jed n o lito ść k on stru k cyjn a o p isó w każdego k o lejn eg o a rch iw u m u ła tw ia ogrom n ie k orzystan ie z Z a r y s u prof. T om czaka.
Sam p rzegląd a rch iw ó w rozpoczyna się od ze sta w ie n ia a rch iw ó w p ol sk ich w ład z cen traln ych do 1764 г., a wlięc czytam y tu o A rch iw u m K o ron n ym k rak ow sk im , n a stęp n ie o A rch iw u m K oron n ym w arszaw sk im , którego początk i w ią żą się z p rzen iesien iem sto lic y p a ń stw a do W ar sz a w y za Z ygm u n ta III, a jego zasób jest n iejak o k on tyn u acją pozo sta w io n eg o na W a w elu k rak ow sk iego A rch iw u m K oronnego, dalej o A rch iw u m M etryk i K oronnej, z a w iera ją cy m k ró lew sk ie k sięg i w p i sów , od X V w . z w ią za n y m z k an celarią k anclerza kor. i p od k an clerze go kor., o A rch iw u m P od sk arb iń sk im krak ow sk im , o A rch iw u m P od- skarhińskiim w a rsza w sk im , o A rch iw u m Skarbu K w arcian ego, n arosłe go w zw ią zk u z tzw . k w artą p od atk ow ą na w ojsk o, o A rch iw u m K a m eraln ym , w y tw o rzo n y m z ak t d otyczących zarządu dobram i stołu k ró lew sk ieg o , o A rch iw u m M arszałk ow sk im i o A rch iw u m G enerałów A r ty le r ii K oronnej. W d a lszej k o lejn o ści o m ó w ił autor a rch iw a w ładz cen tra ln y ch ok resu sta n isła w o w sk ieg o , a w ię c A rch iw u m S ta n isła w a A ugusta, w y tw o rzo n e przez k ró lew sk i G ab in et D yp lom atyczn y. A rchi w u m G abinetu W ojsk ow ego, A rch iw u m R ady N ieu sta ją cej, d ziałającej w latach 1775— 1789 i 1793— 1794, A rch iw u m K om isji Skarbu K oron nego, A rch iw u m K o m isji W ojsk ow ej K oronnej i O bojga N arodów , A r ch iw u m K o m isji E d u k acji N arod ow ej. N a sieć a r ch iw ó w teren ow ych z ło ż y ły się za czasów P o lsk i n iep o d leg łej A rch iw a G rodzkie, A rchiw a Z iem sk ie, A rch iw a W ojew ód zk ie, w k tórych k on cen trow an o po 1792 r. a rch iw a grodzkie i ziem sk ie, n a stęp n ie A rch iw a M iejsk ie, dalej A r ch iw a K ościeln e, w y tw o rzo n e przez u rzęd y i in s ty tu c je kleru św ie ck ieg o i zakonnego, w re sz c ie A rch iw a w ie lk ie j w ła sn o śc i feu d a ln ej. W rozdz. II opis d ziejó w a rch iw ó w w ok resie zaborów rozpoczął autor „rzutem o k a ” na h isto rię a rch iw ó w w E uropie w X IX i na po czątk u X X w . oraz p rzed sta w ien iem w a ru n k ó w ro zw o ju arch iw ów na ziem iach p olsk ich , z p od k reślen iem , że lik w id a cja p a ń stw o w o ści pol sk iej w p ły n ę ła na p o w sta n ie p ierw szy ch p olsk ich a rch iw ó w h istorycz nych.
P rzegląd zaczyna się od z e sta w ien ia a rch iw ów , w y w ie z io n y c h do R osji. W je sie n i 1794 r. S u w o ro w w y sła ł do P etersb u rga A rch iw u m M etryk i K oronnej w raz z M etryką L itew sk ą , A rch iw u m K oronne kra k o w sk ie i w a rsza w sk ie, A rch iw u m R ady N ieu sta ją cej, a rch iw a cen traln ych organ ów p a ń stw o w y ch , zorgan izow an ych na p o d sta w ie prze p isó w K o n sty tu cji 3 M aja, a rch iw a w ła d z p o w sta n ia k o ściu szk o w sk ie go. W 1795 r. dokonano w P etersb u rgu podziału ak t ty ch arch iw ów .
[ 4 1 ] R E C E N Z J E 3 4 7
akta d otyczące sp ra w zew n ętrzn y ch przekazano do K o leg iu m S p raw Z ew nętrzn ych , ak ta zaś sp r a w w ew n ętrzn y ch oddano S en a to w i R zą dzącem u. P ierw sza grupa p ow ęd row ała w 1828 r. do G łów n ego A rch i w u m M in isterstw a Sp raw Z agran iczn ych w M oskw ie, gd zie u tw o rzy ła dział A rch iw u m K ró lestw a P o lsk ieg o . D ołączono do tego zbioru A rch i w u m po S ta n isła w ie A u g u ście, a w 1859 r. doszły jeszcze n ab yte w e L w o w ie akta, d otyczące w o je w ó d z tw ukrain n ych b yłej R zeczy p o sp o li tej i w 1887 r. d ok u m en ty z M etryk i L itew sk iej. Z d ru giej grupy, p rzekazanej S en a to w i R ządzącem u, utw orzono A rch iw u m M etryk i P ro w in c ji P rzyłączon ych , z k tórego w la ta ch 1809, 1850 i 1887 p rzek azan o część n ajstarszych d o k u m en tó w B ib lio tece P u b liczn ej w P etersb u rgu . W 1898 r. 45 k siąg M etryk i K oronnej oddano do A rch iw u m G łó w n eg o w W arszaw ie. A rch iw u m M etryk i P ro w in cji P rzyłączon ych , p r z e w ie zione w 1887 r. z P etersb u rga do M osk w y, w róciło do P o lsk i na m o cy trak tatu rysk iego z w y ją tk ie m a rch iw a lió w , d otyczących W. K się stw a L ite w sk ie g o i ziem ukrainnych.
N a stęp n ie p isze autor o losach a ro h iw ó w (do 1807 r.) zn a jd u ją cy ch się na obszarze cen traln ych ziem polskich, ok u p ow anych przez P ru sy, a w ię c o A rch iw u m P o lsk im w W arszaw ie, u tw orzon ym z a r c h iw a lió w w a rsza w sk ich , n ie w y w ie z io n y c h do R osji, n a stęp n ie o A rch iw u m P o l sk im w B ia ły m sto k u i P ołu d n iow op ru sk im G łó w n y m A rch iw u m K rajo w y m w W arszaw ie, u tw orzon ym z p olsk ich a rch iw a lió w , r e w in d y k o w a n y ch przez P ru sa k ó w z P etersb u rga; część od zysk an ych a k t p o w ę d row ała do G eh eim es S ta a tsa rch iv w B erlin ie. D alej je s t tu m ow a o losach d aw n ych a rch iw ó w grodzkich i ziem sk ich (w o jew ód zk ich ) na teren ie P rus P o łu d n io w y ch i P rus N o w o w sch o d n ich oraz G a licji Za chod n iej (З-'й zabór austriacki).
O a rch iw ach w K s ię stw ie W arszaw sk im i w K r ó le stw ie K on greso w y m tra k tu je autor łączn ie. O p isu je A rch iw u m O gólne K ra jo w e p o w sta łe w 1808 r. z zasobu P ołu d n io w o w sch o d n ieg o G łów n ego A rch iw u m K rajow ego, z a k t p rzejętych z B erlin a w 1808 r., z a k t r e w in d y k o w a n ych z K rakow a i L w ow a po 1809 r. i z ak t p rzejętych z teren u W ar sza w y . P o w sta ły w nim 3 w y d zia ły . W yd ział sta ro p o lsk i z a w ie r a ł M e try k ę K oronną, fra g m en ty A rch iw u m K oronnego, M etryk ę L itew sk ą w k opiach ła ciń sk ich oraz n ieco k sią g orygin aln ych , akta N u n cjatu ry, n ieliczn e akta A rch iw u m K o m isji Sk arb ow ej, ak ta grod zk ie i ziem skie- w a rsza w sk ie i so ch a czew sk ie, ziem sk ie m szczon ow sk ie. b łoń sk ie, ta r czy ń sk ie i nurskie, akta m a rsza łk o w sk ie, akta Starej i N o w ej W ar szaw y. W yd ział a k t p ruskich o b ejm o w a ł część ak t d ep a rta m en tó w Prus Z achodnich, akta d ep a rta m en tó w P ru s P ołu d n iow ych , ak ta d ep arta m en tó w Prus N o w o w sch o d n ich (bez okręgu b iałostockiego), fra g m en ty k ilk u d ep artam en tów resortow ych , z T ajn ego A rch iw u m P ań stw ow ego- w B erlin ie fra g m en ty akt k ilk u registratu r, d otyczących teren ó w p o
i-sk ich . W ydział trzeci o b jął ak ta K om isji E du k acji N arod ow ej. A rch i w u m to, n a zy w a n e za czasów K on gresów k i A rch iw u m G łó w n y m K ró le stw a , u zu p ełn iało sy stem a ty czn ie sw e zbiory. Z asób starop olsk i p o w ię k sz y ł się o akta T ryb u n ału K oronnego z L u b lin a i P iotrk ow a, 0 w ięk szo ść akt A rch iw u m Skarbu K oronnego, o akta grodzkie i z iem s k i e z obszaru K ró lestw a , p rzech o w y w a n e do la t 80-tych X IX w .
w w o jew ó d zk ich A rch iw a ch A k t D a w n y ch (z w y ją tk ie m lu b elsk ich sk ie r o w a n y c h do W ilna), o akta m iast, o część k sią g M etryk i K oron nej rew in d y k o w a n y ch z M oskw y. Z asób Χ Ι Χ -w ie c z n y uzu p ełn ian o a k ta m i D y rek cji G en eraln ej D óbr i L asów R ząd ow ych i ak tam i sąd o w y m i.
D alsze zbiory a rch iw a lió w , ja k ie p o w sta ły w K o n gresów ce, to A r ch iw a A k t D aw n ych , u tw orzon e po 1825 r. w 8-m iu m iastach w o je w ó d zk ich (W arszaw a, K alisz, K ielce, L ublin, Ł ow icz, P łock, Radom , S ied lce) i w 2 in n ych m iastach (P iotrków , Sieradz), a p rzech ow u jące a k ta grodzkie i ziem sk ie oraz akta m iast. A rch iw a te u le g ły lik w id a c ji w la ta ch 1881— 1887, a ich zasob y (oprócz lu b elsk ieg o ) p rzeszły do A r ch iw u m G łów n ego w W arszaw ie.
A rch iw u m A k t D a w n y ch w W arszaw ie, różne od A rch iw u m tej sa m ej n a zw y dla w o je w ó d z tw a w arszaw sk iego, p o w sta ło w 1867 r. dla p om ieszczen ia w n im ak t zlik w id o w a n ej po p o w sta n iu sty czn io w y m p o lsk iej ad m in istracji K rólestw a. W eszły doń akta R ady A d m in istra cy jn ej. akta K om isji R ządow ej W ojny, akta Senatu, akta T ow arzystw a P rzy ja ció ł N auk. ak ta R ady Stanu, akta K om isji R ządow ej S p raw W ew n ętrzn ych z a k tam i Gen. P o licm a jstra i a k tam i G en. G ubernatora W ojen n ego, akta K om itetu U rząd zającego K ró lestw o P o lsk ie, a na po c z ą tk u X X w . olb rzym i zesp ół ak t G en erał-G u b ern atora W arszaw sk iego z e złączonym i z nim ak tam i w cześn iejszej k a n cela rii n a m iestn ik o w - -skiej.
O statn ie arch iw u m , u tw orzon e za czasów K on gresów k i, to A rch iw u m S k a rb o w e, w y w o d zą ce się z A rch iw u m A k t K om isji R ząd ow ej P rzy c h o d ó w i Skarbu, po 1869 r. p arcelow an e, a od 1871 r. istn ieją ce jako A rch iw u m S k arb ow e z d w iem a w ie lk im i grupam i akt: starop olsk ich 1 X IX -w ie e z n y c h w ła d z sk arb ow ych z obszaru K się stw a W arszaw sk iego i K ró lestw a P olsk iego.
W d alszej k o lejn o ści o m ó w ił au tor u tw orzon e w 1852 r. trzy ar c h iw a w zachodnich gu b ern iach C esarstw a R osyjstóego, a m ia n o w icie w K ijo w ie, w W iln ie i w W itebsku pod n azw ą C e n t r a l n y j A r c h i w
D r e w n ic h A k t o w y c h K n ig , w k tórych zebrano d aw n e p o lsk ie arch iw a
g rodzkie i ziem sk ie oraz a rch iw a m iejsk ie. W A rch iw u m w ile ń s k im zn a la zły się ponadto n iek tóre zesp o ły akt w ła d z cen traln ych d aw n ego W. K się stw a L itew sk ieg o oraz p ew ien zasób sk o n fisk o w a n y ch arch i w ó w p ryw atn ych i k lasztorn ych . W 1887 r. p rzew iezion o tu A rch iw u m
[ 4 3 ] R E C E N Z J E 3 4 9
A k t D a w n y ch z L ublina. A rch iw u m w W iteb sk u zostało w 1902 r. z lik w id o w a n e, a jego zasób w c ie lo n y do A rch iw u m w ile ń sk ie g o .
Pod zaborem p ru sk im w y m ie n ia au tor dw a a rch iw a : w P oznaniu i w G dańsku. A rch iw u m P a ń stw o w e w P oznaniu, u tw orzon e pod k o n iec la t 60-tych X I X w ., ob jęło grupę, a rch iw a lió w starop olsk ich , g łó w n ie d a w n e arch iw a grod zk ie i z iem sk ie z teren ó w p rzyp ad łych P rusom po 1815 r., n a stęp n ie sporo d ok u m en tów zn iesio n y ch k lasztorów , a k ta 109-ciu m ia st i ponad 100-tu cech ów i organ izacji k u p ieck ich oraz w p o sta ci d ep ozytów a rch iw a n iek tó ry ch k o ścio łó w k a to lick ich i gm in p rotestan ck ich . W gru p ie a rch iw a lió w w y tw o rzo n y ch w X I X w . zn a- la z ły się akta K am ery P ozn ań sk iej z la t 1793— 1806 oraz akta p refek tur dep artam en tu p ozn ań sk iego i b yd gosk iego, n a stęp n ie ak ta p o w sta ły c h po 1815 r. R ejen cji P o zn a ń sk iej i B y d g o sk iej, N a czeln eg o P rezy diu m P ro w in cji P ozn ań sk iej i akta u rzęd ów lo k aln ych . A rch iw u m P a ń s tw o w e w G dańsku p o w sta ło n a początku X X w . i p rzejęło b o g a ty za só b A rch iw u m m . G dańska, n a stęp n ie w y d zielo n e z A rch iw u m w K ró le w c u akta, d otyczące P ru s Zachodnich, przy c zy m brano n a w e t pa p iery z d aw n ego arch iw u m zak on n ego i k sią żęceg o p ruskiego. P rzy d zielon o tu też z K ró lew ca 1400 d ok u m en tów . P óźn iej w łą czo n o do tego A rch iw u m z obszaru p ro w in cji a k ta m iast i różn ych to w a rzy stw i przejęto starsize akta r e je n c ji gd a ń sk iej, k w id zy ń sk iej i p o szczeg ó l n y ch landratur.
W G a licji zorgan izow an o tr z y archiw a: A rch iw u m K ra jo w e A k tó w G rod zk ich i Z iem sk ich w e L w o w ie, ta k ież A rch iw u m w K rak ow ie i A r ch iw u m P a ń stw o w e w e L w o w ie . P ierw sze p o w sta ło ze zgrom adzonych w 1784 r. d aw n ych a rch iw ó w grod zk ich i ziem sk ich z obszaru całej G alicji, dla k tórego u tarła się n a zw a A rch iw u m B ern ard yń sk ie (m ie śc iło się w gm achu bern ard yn ów ). D o A rch iw u m teg o w e sz ły później k się g i i ak ta są d ó w au striack ich w G a licji oraz w fo rm ie depozytu k sięg i m ia st i w si z ob szaru G a lic ji w sch o d n iej, tu d zież k się g i k atastru g ru n to w eg o z 1789 r. O d eszły zaś stąd do K ró lestw a k się g i grod zk ie i ziem sk ie h orod elsk ie i g ra b o w ieck ie oraz k się g i T ryb u n ału L u b el sk iego; po 1848 r. pozostały w e L w o w ie jed y n ie k się g i b ełzk ie i ru sk ie , resztę w y d a n o do R osji. D o K rak ow a od esłan o w 1887 r. k się g i g rod zk ie i ziem sk ie z p o w ia tó w G a licji zachodniej. P od ob n e do lw o w s k ieg o p ow stało ró w n ież A rch iw u m w K rak ow ie. Z grom adzone tu akta g rod zk ie i ziem sk ie p ółnocnych p o w ia tó w d aw n ego w o je w ó d z tw a kra k o w sk ieg o tw o rzy ły po 1815 r. A rch iw u m , b ędące w ła sn o ścią K róle s t w a K on gresow ego. W 1852 r. A rch iw u m to sta ło się w ła sn o śc ią A u str ii i otrzym ało n azw ę A rch iw u m K rajow e A k tó w G rodzkich i Z iem sk ich . D o A rch iw u m tego doszły akta sąd ów au striack ich z la t 1796— 1810, n a stęp n ie — ja k ju ż w sp om n ian o — k sięg i grodzkie i ziem sk ie z obszaru G a licji zach od n iej, przek azan e w 1887 r. ze L w o w a , n a stęp
nie jako d ep o zy ty k się g i m ie jsk ie i w ie js k ie z teren u G a licji zachod n iej oraz k się g i g ru n to w e z cza só w a u striack ich . A rch iw u m to posiada d ru k o w a n y k a ta lo g pióra S. K utrzeby. T rzecie a rch iw u m na teren ie G a licji zostało w y tw o rzo n e przez cen tra ln e w ła d ze G alicji, n ajp ierw G ubernium , a od 1867 r. N a m iestn ictw o . W 1912 r. a rch iw u m to zo sta ło p o d n iesio n e do ran gi A rch iw u m P a ń stw o w eg o .
W k o ń co w ej części k sią żk i p isze autor o a rch iw a ch m iejsk ich , k o ścieln y ch , o arch iw a ch w ie lk ie j w ła sn o śc i ziem sk iej i o arch iw ach w ła sn y c h u rzęd ów i in s ty tu c ji w o k resie zaborów .
A rch iw a m ie jsk ie w zaborze ro sy jsk im o d d a w a ły sw e a k ta z o k re su sta ro p o lsk ieg o n a jp ie r w do A rch iw ó w A k t D aw n ych , p otem do A r ch iw u m G łów n ego w W arszaw ie. W arch iw ach m iejsk ich pozostały w y tw a rza n e ak ta b ieżą ce p rzez k a n cela rie m iejsk ie. R ó w n ież w zabo rze p ru sk im a rch iw a m ie jsk ie p rzek azały sw e akta z cza só w R zeczy p osp olitej z teren ó w W. K się stw a P o zn a ń sk ieg o do A rch iw u m P a ń stw o w e g o w P ozn an iu , a z P ru s Z achodnich do A rch iw u m P a ń stw o w e g o w G dańsku. W arch iw a ch m iejsikich p o zo sta ły je d y n ie b ieżące ak ta , w y tw o rzo n e p rzez m a g istra ty . N ie p rzek azał do A rch iw u m P a ń stw o w e g o w K rólew cu a k t sta ro p o lsk ich Toruń, k tó r y ponadto sk u p ił w sw y m A rch iw u m ak ta p ięciu in n ych m iast. W zaborze au striack im d okonano po 1850 r. p od ziału m iejsk ich ak t starop olsk ich . M ateriały, d oty czą ce n ieru ch om ości (zw łaszcza k sięg i ła w n icze) dołączono do w p ro w ad zo n y ch w ó w cza s h ip otek . P o nad an iu G a licji au ton om ii doszło do sk o n cen tro w a n ia w e L w o w ie i w K rak ow ie dużej ilo śc i m iejsk ich akt starop olsk ich . J ed n a k że szereg m ia st m ałych zatrzym ało zasób staro p olsk i. R zecz o czy w ista , że i tu tw o rzy ły się n o w e zesp o ły ak t m ie j sk ich jak o w y tw ó r u rzęd ow an ia m agistratów .
O d nośnie do a r c h iw ó w k o ścieln y ch p rzed sta w ił a u to r zm iany, jak ie n a stą p iły w ich sie c i w zw ią zk u z tw o rzen iem n o w y ch d iecezji, lik w i d o w a n iem d aw n ych o ficja ła tó w , k asatą k o leg ia t i klasztorów .
A rch iw a w ie lk ie j w ła sn o śc i ziem sk iej p o częły w X I X w . w zw iązk u z p rzem ian ą sto su n k ó w feu d a ln y ch na k a p ita listy czn e, b ogacen iem się jed n y ch a pau p eryzacją in n ych w ła śc ic ie li, k asatą dóbr za u d zia ł w p ow sta n ia ch , b yć zam yk an e, b ąd ź rozp raszan e i u leg a ć zagład zie, bądź d o sta w a ć się do zb iorów p u b liczn ych , z ty m że szereg rodzin zdołało u trzym ać sw e zbiory. W X I X w . n iek tóre rody m a g n a ck ie zorgan izo w a ły zarządy sw y ch dóbr na w zór u rzęd ów a d m in istra cy jn y ch z w ła sn y m i k a n cela ria m i i regdstraturam i. P o w s ta w a ły w ię c a rch iw a now e, m e za w sze łączon e z a rch iw a m i d a w n y m i. R o zw in ięte w X I X w . k o le k c jo n e r stw o p o w od ow ało z jed n ej sitrony str a ty w jed n ych arch i w a ch p ryw atn ych , z d rugiej w zro st zasob u w innych.
W X I X w . tw o rzy ły w ła sn e a rch iw a n ie ty lk o u rzęd y i sam orządy, a le tak że p o w sta ją ce w ty m stu le c iu p artie p o lity czn e, różne zw ią zk i
[ 4 5 ] R E C E N Z J E 3 5 1
sp ołeczn e, zaw od ow e, sto w a rzy szen ia k u ltu raln e, o św ia to w e, n au k ow e, a n a w et n iek tó rzy p o jed y n czy p o lity cy , uczeni, artyści.
N a zak oń czen ie podał au tor ogóln ą ch a ra k tery sty k ę a r ch iw ó w w X I X i na p o czątk u X X w ., m ó w ią c o w y k szta łcen iu się a rch iw ó w w sa m o d zieln e in sty tu cje, o powitaniu szeregu a rch iw ó w h istoryczn ych , o zm ia n ie p o g lą d ó w na c e le i zad an ia a rch iw ów .
P rzegląd treści k sią żk i T om czaka pod ałem celow o, po p ie r w sz e aby za in tereso w a ć nią ty ch , dla k tórych n ie są ob ojętn e p o m n ik i naszej przeszłości, po w tó re ab y przekonać p oczątk u jących h isto ry k ó w K o ścio ła o jej w ie lk ie j roli u słu g o w ej przy zb ieraniu w ia d o m o ści źródło w y ch . P raca prof. T om czaka dobrze in form u je, gd zie zn ajd u ją się o b ecn ie a rch iw a lia , w y tw o rzo n e przez ten czy in n y urząd lu b in sty tu cję, ja k ieg o są charakteru i czego d otyczą ak ta p oszczególn ych m a g i s t r a t e czy ju d yk atu r z czasów starop olsk ich i z ok resu zaborów . N ie w y sta rcza ją ce i nie za w sze ścisłe są jed y n ie in fo rm a cje o arch i w a c h k o ścieln y ch . Z n aczn ie o b szern iejsze w ia d o m o ści w ty m zak resie zn ajd zie czy teln ik w m ojej p racy P o ls k i e a r c h i w a k ościeln e, d ru k ow a nej w K s i ę g a ty s ią c l e c ia k a t o l i c y z m u w Polsce, L u b lin 1969 s. 57— 101.
