Instrumenty gwarantujące
prawidłowy tok wykonywania środków o charakterze izolacyjnym.
Ze szczególnym uwzględnieniem nadzoru penitencjarnego
Katedra Prawa Karnego Wykonawczego Wydział Prawa, Administracji i Ekonomii
Prawidłowo funkcjonujący system sądowej i administracyjnej kontroli przestrzegania
obowiązków i praw osób skazanych w całym
procesie wykonywania orzeczeń decyduje o tym, czy słuszne rozwiązania kodeksu karnego
wykonawczego stanowią codzienną praktykę organów uczestniczących w postępowaniu
wykonawczym.”
[1][1] S.Pawela, Kodeks karny wykonawczy. Praktyczny komentarz, Warszawa 1999, s. 33.
Kodeksowy system kontroli w toku postępowania wykonawczego
Uchwalony w 1997 roku kodeks karny wykonawczy przewiduje złożony z różnych elementów i instytucji system gwarantujący prawidłowy i praworządny tryb wykonania orzeczeń zapadłych w szeroko rozumianym postępowaniu karnym. Składający się na to zagadnienie kompleks instytucji prawa karnego wykonawczego można określić, jako swoiste mechanizmy służące do kontroli
prawidłowości wykonywania kary pozbawienia wolności
(część instytucji to klasyczne instrumenty kontrolne i
nadzorcze inne zaś będą jedynie realizowały pewne
funkcje kontroli, bądź wykazywały cechy środków
zaskarżenia).
Kodeksowy system kontroli w toku postępowania wykonawczego
wnioski o wszczęcie postępowania przed sądem oraz zażalenia na
postanowienia wydane w toku postępowania wykonawczego (art. 6§1 kkw) oraz procedura reformacji postanowienia w trybie art. 24 kkw;
skargi, wnioski i prośby kierowane do organów wykonujących orzeczenie (art. 6 §2 i 3kkw – mechanizm obejmujący wszystkich skazanych) oraz prawo skazanego na karę pozbawienia wolności do składania skarg i próśb organowi właściwemu do ich rozpatrzenia (art. 102 pkt 10 kkw)
tryb skargowy z art. 7 kkw;
kontrola sprawowaną przez organizacje społeczne i komisje (organy) działające (wspomagające) w ramach wykonywania kar (art.39 kkw);
sędziowski nadzór penitencjarny (art.33 i n. kkw);
kontrola połączona z możliwości władczej ingerencji dokonywana w ramach jednostek organizacyjnych Służby Więziennej (art.78 kkw oraz tzw. kontrola wewnętrzna).
Inne procedury kontrolne dotyczące środków izolacyjnych
Proces wykonywania kary pozbawienia wolności, poddawany jest także kontroli innych podmiotów.
Ważnym zastrzeżeniem przy analizie tych procedur o charakterze kontrolnym jest fakt, iż zadania
realizowane przez różnorodne podmioty w zakresie postępowania wykonawczego nie są głównymi celami ich funkcjonowania.
Te swoiste uprawnienia kontrolne stanowią dla nich jedynie pewien wąski wątek podstawowej działalności.
Mogą one jednak mieć istotne znaczenie dla realizowanej w danym państwie polityki
wykonywania kar i zasad funkcjonowania instytucji
izolacyjnych.
Inne procedury kontrolne dotyczące środków izolacyjnych
mechanizmy międzynarodowej kontroli i ochrony praw człowieka;
kontrola realizowana przez Rzecznika Praw Obywatelskich;
skarga konstytucyjna;
kontrola parlamentarna;
monitoring sprawowany przez organizacje
pozarządowe.
Mechanizmy międzynarodowej kontroli i ochrony praw człowieka
1) Działalność Komitetu Praw Człowieka przy ONZ (w tym zwłaszcza skargę indywidualną do Komitetu); Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych, otwarty do podpisu w Nowym Jorku dnia 19 grudnia 1966 r. (Dz.U. z 1977 r. Nr 38, poz. 167) wraz z protokołem fakultatywnym (Dz. U. z 1994 Nr 23, poz. 80).
2) Konwencja ONZ przeciwko torturom z 1984 r. (ratyfikowaną przez Polskę w 1989 r.) wprowadzająca procedurę kontrolną oraz rozstrzygającą spory
przez powstały na bazie tej konwencji Komitet przeciwko Torturom;
Konwencja w sprawie zakazu stosowania tortur oraz innego okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania, przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych dnia 10 grudnia 1984 r., (Dz. U. z 1989 r. Nr 63, poz. 378) wraz z protokołem fakultatywnym (Dz. U. z 2007 Nr 30, poz. 192). W ostatnim okresie powołano w ramach tej konwencji tzw. Krajowy mechanizm prewencji, działający w ramach biura RPO.
3) Skarga do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu;
Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, sporządzona w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r. (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 z poźn. zm.).
4) Pozasądowy mechanizm opierający się na lustrowaniu przez delegacje Europejskiego Komitetu ds. Zapobiegania Torturom; Europejska Konwencja o zapobieganiu torturom oraz nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu albo karaniu, sporządzona w Strasburgu w dniu 26 listopada 1987 r., (Dz. U. z 1995 r. Nr 46, poz. 238 z poźn zm.).
Rzecznik Praw Obywatelskich (RPO)
Zespół "Krajowy Mechanizm Prewencji„ do zakresu działania tego zespołu należy:
1) sprawdzanie sposobu traktowania osób pozbawionych wolności;
2) przygotowywanie projektów rekomendacji dla Rzecznika, dotyczących poprawy warunków oraz
traktowania osób pozbawionych wolności i zapobiegania torturom oraz innemu okrutnemu, nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu albo karaniu;
3) przygotowywanie propozycji i uwag dla Rzecznika, odnośnie obowiązujących lub projektowanych przepisów prawnych.
Zespół Prawa Karnego, do zakresu działania tego zespołu należą zagadnienia:
1) dotyczące praw i warunków pobytu osób osadzonych w aresztach śledczych, zakładach karnych i
policyjnych izbach zatrzymań, skazanych na kary nieizolacyjne oraz przebywających w izbach wytrzeźwień;
2) ochrony praw nieletnich, pomocy postpenitencjarnej;
3) prawa karnego wykonawczego w zakresie wykonywania tymczasowego aresztowania;
4) analizy i oceny praktyki stosowania prawa karnego przez organy postępowania - opinie i wystąpienia;
5) dotyczące konstytucyjności prawa karnego
główną formą aktywności RPO na rzecz ochrony praw osadzonych jest badanie napływających pisemnych skarg i próśb osób pozbawionych wolności oraz kontrolowanie realizacji wynikających z nich wniosków.
sprawdzanie bezpośrednio w aresztach śledczych i zakładach karnych stanu poszanowania praw osób pozbawionych wolności (lustracja instytucji izolacyjnych).
incydentalne wizyty w zakładach karnych bądź aresztach śledczych związane z potrzebą zbadania na miejscu indywidualnych skarg lub zagadnień problemowych.
Rzecznik lub jego przedstawiciele spotykają się z większymi grupami funkcjonariuszy, np.: na krajowych naradach pracowników działów penitencjarnych, w ramach różnego rodzaju seminariów, szkoleń czy studiów podyplomowych.
Znaczącą formą aktywności RPO, w kontekście zadań o charakterze profilaktycznym, są liczne analizy i opracowania przygotowywane i publikowane w tym urzędzie.
Skarga konstytucyjna (art. 79 Konstytucji RP)
Skutek orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego w związku ze zgłoszoną skargą konstytucyjną może być dwojaki.
Po pierwsze, przeciwdziała następstwom naruszania praw jednostki,
Po drugie, oddziałuje prewencyjnie na działalność prawodawczą organów państwowych w kierunku poszanowania wolności i praw jednostki.
Rozstrzygnięcie dotyczące skargi może ustalić zgodność kwestionowanego aktu prawnego z Konstytucją
(rozstrzygnięcie afirmatywne) lub
stwierdzić sprzeczność z ustawą zasadniczą (rozstrzygnięcie kasatoryjne). Stwierdzenie sprzeczności skarżonego aktu prawnego z Konstytucją pociąga za sobą konsekwencje w postaci utraty mocy obowiązującej kwestionowanej
konstrukcji prawnej.
Kontrola parlamentarna
W myśl art. 17 Regulaminu Sejmu Komisje sejmowe są organami powołanymi do: rozpatrywania i przygotowywania spraw stanowiących przedmiot prac
Sejmu oraz wyrażania opinii w sprawach przekazanych pod ich obrady przez Sejm, Marszałka Sejmu lub Prezydium Sejmu. Komisje sejmowe są
jednocześnie organami kontroli sejmowej w zakresie określonym
Konstytucją i ustawami. Komisje mają charakter wewnętrznych organów pomocniczych i opiniodawczych Sejmu i są mu podporządkowane.
Rozwiązania konstytucyjne przewidują trzy rodzaje komisji: stałe, nadzwyczajne i śledcze.
Dzięki komisjom sejmowym władza ustawodawcza dysponuje
wyspecjalizowanymi organami, których członkowie posiadają wiedzę
merytoryczną umożliwiającą im zajmowanie się problemami szczegółowymi, stanowiącymi przedmiot obrad izby, czy też wypełnianie funkcji kontrolnej wobec odpowiednich ministrów lub w obrębie określonych resortów
administracji państwowej.
Efektem kontrolnej pracy komisji sejmowych są dezyderaty i opinie.
Szczególną formą działań kontrolnych jest możliwość podejmowania przez komisje na zasadach i w trybie określonym przez Prezydium Sejmu, wizytacji oraz badań nad działalnością między innymi jednostek penitencjarnych
Monitoring organizacji pozarządowych
Działalność organizacji pozarządowych możemy zliczyć do pośredniego systemu gwarancji praw i wolności obywatela, w tym osoby skazanej (o ich roli w toku wykonywania kar wspomina art. 103 kkw). Podmioty te działające w
najrozmaitszych obszarach życia publicznego sprawują jednocześnie istotną
funkcję kontrolną. Działalność tych organizacji wpisywać należy w konstytucyjną wolność zrzeszania się (art. 58 Konstytucji RP).
Zdolność do wpływania przez organizacje pozarządowe na funkcjonowanie instytucji państwowych nigdy nie może przybierać charakteru władczego, jest raczej sumą oddziaływania medialnego, wspartego determinacja i
zaangażowaniem społeczeństwa obywatelskiego (np.: Komitet Helsiński –
obecnie Helsińska Fundacja Praw Człowieka, Amnesty International, Human Rights Watch).
1) inicjują dyskusję oraz dostarczają profesjonalną i rzeczowa wiedzę na temat relacji władza obywatel.
2) dokumentują i publikują informacje na temat naruszeń praw człowieka, w tym osób skazanych, monitorują funkcjonowanie instytucji państwowych.
3) za pośrednictwem demokratycznych procedur i zgodnie z gwarantowanymi
uprawnieniami wpływają na podejmowanie decyzji przez kompetentne organy. np.
tzw. opinie prawne typu amicus curiae (opine przyjaciela sądu) sporządzane przez organizacje pozarządowe.
Sędziowski nadzór penitencjarny
Charakter prawny
i formalne podstawy instytucji
Pojęcie nadzoru
Termin nadzór rozumiany jest jako szczególny
rodzaj szeroko ujmowanej kontroli prawnej, którą wykonuje organ pozostający w związku
funkcjonalnym z organem poddanym kontroli.
Związek ten oznacza uzależnienie działalności
jednego organu od drugiego i daje organowi
kontrolującemu uprawnienia do wyciągania
konsekwencji prawnych ze spostrzeżonych
uchybień, także poprzez uprawnienia do
korygowania wadliwych decyzji
Pojęcie nadzoru
Instytucja nadzoru istnieje tylko wtedy, gdy jest wyraźnie
ustanowiona przez prawo, gdy organy nadzorujące i nadzorowane wskazane są w odpowiednich aktach prawnych, gdy przypadki, w których organ nadzorujący może i ma obowiązek wkroczyć w sferę samodzielnego działania organu nadzorowanego określone są
prawem, wreszcie gdy lista środków nadzoru jest także określona prawem
Z reguły organ nadzorujący dysponuje kilkoma środkami nadzoru w stosunku do organów nadzorowanych. Zestaw środków nadzoru
określany jest jako prawna lista środków nadzoru. Oznacza to, że organ nadzorujący może używać tylko takich środków nadzoru, jakie zostały mu przyznane przez prawo. Niedopuszczalne jest
stosowanie innych środków, nawet wówczas, gdy organ ten uważał je za skuteczniejsze i mniej dolegliwe dla organu nadzorowanego niż środki prawem przewidziane, chyba że będą to środki o
charakterze niewładczym.
Pojęcie nadzoru
środki nadzoru mogą mieć charakter:
1)
prewencyjny (rozumiany jako aktywność skierowana na zapobieganie czemuś). Takie środki działają nie jako „na przedpolu”, kształtując treść bądź kierunek konkretnych rozstrzygnięć organów nadzorowanych. Organ nadzorczy wyraża swoja wolę (zdanie, ocenę) przed wejściem aktu nadzorowanego do obrotu prawnego.
2)
weryfikacyjny (sprawdzanie, potwierdzanie autentyczności, prawdziwość czegoś). Środki nadzoru, którym będziemy
przypisywać charakter weryfikacyjny koncentrować będą się na usuwaniu istniejących już rozstrzygnięć wadliwych
prawnie. W takim ujęciu nadzór występuje jako czynność następcza. Determinuje to zarazem potrzebę istnienia
szczegółowej podstawy prawnej. Nie może być nadzoru
realizowanego na podstawie ogólnej normy kompetencyjnej.
Charakter prawny nadzoru penitencjarnego
Przez nadzór penitencjarny rozumiemy przede wszystkim nadzór nad sposobem wykonywania kary pozbawienia wolności od strony jej zgodności z zasadami prawa regulującego jej wykonanie oraz realizację celów kary pozbawienia wolności – sprawowany przez czynnik pod względem organizacyjnym nie należący do administracji zakładu karnego i od niej niezależny
obecnie instytucja ta uregulowana jest w kodeksie karnym wykonawczym oraz w Rozporządzeniu Ministra
Sprawiedliwości z dnia 26 sierpnia 2003 r. w sprawie sposobu, zakresu i trybu sprawowania nadzoru
penitencjarnego (Dz.U. nr 152, poz. 1496 z poźn. zm.)
Charakter prawny nadzoru penitencjarnego
Nadzór penitencjarny sprawowany jest (obecnie wyłącznie) przez sędziego penitencjarnego oraz wojskowego sędziego
penitencjarnego, a nie przez sądy (art. 32 kkw).
Zadania te realizowane są w sposób bardzo zbliżony do działań organów administracyjnych.
Nadzór ten dotyczy legalności i prawidłowości wykonywania kary pozbawienia wolności, kary aresztu, kary aresztu wojskowego,
wojskowej wersji kary ograniczenia wolności, tymczasowego aresztowania, zatrzymania oraz środka zabezpieczającego
związanego z umieszczeniem w zakładzie psychiatrycznym, a
także kar porządkowych i środków przymusu skutkujących
pozbawienie wolności.
Charakter prawny nadzoru penitencjarnego
W zakresie określonym przez kodeks karny wykonawczy sędzia sprawuje kontrolę, ale nie orzeka,
w wyniku ustaleń kontrolnych podejmuje określone prawem środki o charakterze ingerencyjnym,
a niekiedy podejmuje merytoryczne
rozstrzygnięcia.
Kompetencje nadzorcze sędziego penitencjarnego, cz. 1
1. art. 33 §1 i 2 kkw – prawo do żądania informacji,
2. art. 34 §1 kkw – uchylenie sprzecznej z prawem decyzji organów postępowania wykonawczego,
3. art. 34 §4 kkw – instrument typu habeas corpus w wypadku stwierdzenia niezgodnego z prawem pozbawienia wolności (powiadomienie
uprawnionego organu albo zarządzenie zwolnienia),
4. art. 35 §1 i 2 kkw – wpływanie na działanie innych organ w celu wydania określonej decyzji,
5. art. 35 §3 in primo kkw - wniosek do organu nadrzędnego nad
administracją jednostki, w której wykonywane są środki izolacyjne, o usunięcie w określonym terminie istniejących uchybień,
6. art. 35 §3 in fine kkw – wniosek do właściwego ministra o zawieszenie działalności bądź likwidację w całości lub w części określonej jednostki w której wykonywane są środki izolacyjne,
Kompetencje nadzorcze sędziego penitencjarnego, cz. 2
7.
art. 88a §1 kkw (art. 212a kkw w odniesieniu do tymczasowo aresztowanych) – procedura zawiadomienia sędziego
penitencjarnego o osadzeniu tzw. skazanego niebezpiecznego w wyznaczonym oddziale lub celi zakładu karnego typu
zamkniętego
8.
Art.. 88d kkw (art.212ba kkw w odniesieniu do tymczasowo aresztowanych) – procedura opiniowania przy objęciu i zdjęciu tzw. szczególnej ochrony skazanych oraz osobna związana z informowaniem o takich decyzjach
9.
Art. 89 §3a kkw – zgoda na zmianę decyzji klasyfikacyjnej w zakresie typu zakładu karnego w stosunku do skazanego z
zaburzeniami preferencji seksualnych.
Kompetencje nadzorcze sędziego penitencjarnego, cz. 3
10. Art. 105 §4 kkw (art. 217a §2 kkw w odniesieniu do tymczasowo
aresztowanych) – procedura powiadamiania sędziego penitencjarnego o
zatrzymaniu lub cenzurowaniu korespondencji oraz kontrolowaniu rozmów w trakcie widzeń i telefonicznych,
11. Art. 105 §6 kkw – procedura powiadamiania sędziego penitencjarnego o zatrzymaniu otrzymywanych i przesyłanych przez skazanych paczek lub ich zniszczenia,
12. Art. 110§2c kkw - zgoda na przedłużenie okresu umieszczenia skazanego w celi w warunkach poniżej 3m2 na osobę.
13. Art. 118 §1 kkw – procedura powiadamiania sędziego penitencjarnego o sytuacji w której wykonywanie kary pozbawienia wolności może zagrażać życiu skazanego lub spowodować dla jego zdrowia poważne
niebezpieczeństwo,
14. Art. 139 §6 i 6a kkw – zgoda sędziego penitencjarnego na nagrody wymienione w art. 138 § 1 pkt 7 lub 8 kkw,
Kompetencje nadzorcze sędziego penitencjarnego, cz. 4
15. Art. 145 §3 kkw – zgoda sędziego penitencjarnego na umieszczenie w celi izolacyjnej na okres powyżej 14 dni,
16. Art. 148 §1 in primo kkw – wstrzymanie wykonania kary dyscyplinarnej,
17. Art. 148 §1 in fine kkw – uchylenie kary dyscyplinarnej z powodu jej niezasadności,
18. Art. 148 §1 in fine kkw – przekazanie dyrektorowi zakładu karnego sprawy w zakresie wymierzenia kary dyscyplinarnej do ponownego rozpatrzenia,
19. Art. 223b §3 kkw – zgoda sędziego penitencjarnego na zarządzenie prezesa sądu
rozpoznającego sprawę o umieszczeniu skazanego w wydzielonym pomieszczeniu Policji, Straży Granicznej lub aresztu garnizonowego w związku z udziałem skazanego w
czynnościach sądowych.
20. Art. 247 §2 in primo kkw – procedura powiadamiania sędziego penitencjarnego o wypadkach wprowadzenia ograniczeń lub zakazów związanych ze szczególnymi
względami sanitarnymi lub zdrowotnymi albo poważnym zagrożeniem bezpieczeństwa, o których mowa w art. 247 §1 kkw, na okres do 7 dni,
21. Art. 247 §2 in fine kkw – zgoda sędziego penitencjarnego na przedłużenie (ponad 7 dni) okresu trwania ograniczeń lub zakazów, o których mowa w art. 247§1 kkw,
W ramach tzw. regulaminów organizacyjno-
porządkowych wykonywania kary pozbawienia wolności oraz tymczasowego aresztowania
będących rozwinięciem regulacji kodeksu karnego wykonawczego odnaleźć możemy następną,
uzupełniającą kompetencję nadzorczą sędziego penitencjarnego:
22.
§64 rozporządzenia w sprawie regulaminu organizacyjno- porządkowego wykonywania kary pozbawienia wolności (odpowiednio §49 rozporządzenia w sprawie regulaminu organizacyjno-porządkowego wykonywania
tymczasowego aresztowania) – procedura powiadamiania o pozostawieniu osoby zwolnionej w jednostce
penitencjarnej ze względu na wskazania zdrowotne.
Na podstawie rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości w sprawie sposobu, zakresu i trybu sprawowania
nadzoru penitencjarnego z 2003 r.
do powyższego katalogu kompetencji nadzorczych –
środków nadzorczych dodać należy jeszcze kolejne dwa instrumenty:
23.
§4 ust. 1 pkt 2 rozporządzenia w sprawie sposobu,
zakresu i trybu sprawowania nadzoru penitencjarnego z 2003 r. – prawo wydawania tzw. zaleceń
powizytacyjnych, powiązane z kontrolą prawidłowości i terminowości ich realizacji,
24.
§8 rozporządzenia w sprawie sposobu, zakresu i trybu
sprawowania nadzoru penitencjarnego z 2003 r. – pomoc świadczona przez sędziego penitencjarnego na rzecz
podmiotów nadzorowanych, (tzw. środki doradcze).
Swoiste środki nadzorcze odnaleźć możemy także w rozporządzeniu Ministra
Sprawiedliwości w sprawie czynności administracyjnych związanych wykonywaniem tymczasowego aresztowania … (z 2015 z poźn. zm)
W ramach przepisów tego rozporządzenia wskazać należy między innymi na:
25. §8 – procedura powiadamiania sędziego penitencjarnego w razie uzasadnionego przypuszczenia, że pozbawienie wolności nastąpiło niezgodnie z prawem,
26. §35 – procedura powiadamiania sędziego przyjęcia do jednostki penitencjarnej osoby wymagającej natychmiastowego leczenia szpitalnego ze względu na bezpośrednie zagrożenie życia lub zdrowia lub kobiety od 28.,
27. § 71 – żądanie wydania akt ewidencyjnych dla sędziego penitencjarnego,
28. §86 – procedura powiadamiania sędziego penitencjarnego o sytuacji niedoprowadzenia do jednostki penitencjarnej w wyznaczonym terminie osadzonych wydanych czasowo poza teren jednostki penitencjarnej,
29. §87 – procedura powiadamiania sędziego penitencjarnego o zbliżającym się terminie końca kary,
30. §93 – procedura powiadamiania sędziego penitencjarnego o niepowrocie na nocleg do jednostki penitencjarnej osadzonego wydanego do udziału w
czynnościach procesowych,
31. §122 – procedura powiadamiania sędziego penitencjarnego w razie
uzasadnionego przypuszczenia, że orzeczenie skutkujące zwolnienie osadzonego zostało wydane niezgodnie z prawem,
32. §153 – procedura powiadamiania sędziego penitencjarnego o zgonie osadzonego.
Klasyfikacja środków nadzorczych
Własne środki korekcyjne. Represyjne środki o charakterze weryfikacyjnym,
przyjmujące charakter bezpośredniej ingerencji w działalność nadzorowanego podmiotu;
Wstrzymanie wykonania aktu prawnego;
Środki tzw. pośredniej ingerencji. Środki przyjmujące charakter instrumentów
nadzorczych realizowanych nie bezpośrednio przez sędziego penitencjarnego, ale poprzez właściwe organy nadzoru administracyjno-służbowego, czy też inne organy właściwe do zajęcia stanowiska w danej sprawie;
Zatwierdzenie – udzielenie zgody. Grupa środków nadzorczych przewidujących
obowiązek uzyskania przed wydaniem określonej decyzji zgody organu nadzorczego. Dla skuteczności rozstrzygnięć podejmowanych przez właściwe organy postępowania
wykonawczego w ramach tej grupy instrumentów nadzorczych niezbędna będzie zatem zgoda wyrażona przez organ nadzorczy, czyli sędziego penitencjarnego.
Żądanie informacji oraz powiadomienie – środki informacyjne W ramach tej grupy środków nadzorczych umieścić należy po pierwsze ogólny instrument żądania informacji, jako mechanizm przygotowawczy. Kwalifikowaną postacią uzyskiwania informacji jest mechanizm powiadamiania, traktowany jako szczególny obowiązek każdorazowego przedstawienia danego rozstrzygnięcia organowi nadzorczemu.
Środki doradcze (poradnictwo) Najsłabsza grupa środków nadzorczych o charakterze niewładczym. Instrumenty tego typu przyjmują wyraz niesformalizowanej pomocy i doradztwa, swoistego wspierania podmiotu kontrolowanego przez organ nadzorczy.
Kompetencje sędziego penitencjarnego przekraczające pojęcie środków nadzorczych
Art. 80 §2 i 3 kkw – zgodnie z powołaną regulacją sędzia penitencjarny zarządza o zmianie kolejności wykonywania kar i środków przymusu,
Art. 83 §1 kkw (art. 212c kkw w odniesieniu do tymczasowo aresztowanych) – sędzia penitencjarny może zarządzić przeprowadzenie badań psychologicznych lub
psychiatrycznych bez zgody skazanego,
Art. 140 §4 kkw – zarządzenie przez sędziego penitencjarnego odliczenia okresu przebywania poza zakładem karnym od okresu odbywania kary (w sytuacji nadużycia zaufania przez skazanego),
Art. 168a kkw – na wniosek pokrzywdzonego między innymi sędzia penitencjarny
niezwłocznie zawiadamia pokrzywdzonego, jego przedstawiciela ustawowego lub osobę, pod której stałą pieczą pokrzywdzony pozostaje, o zwolnieniu skazanego z zakładu karnego po odbyciu kary, o ucieczce skazanego z zakładu karnego, a także o wydaniu decyzji o
udzieleniu skazanemu przepustki, czasowego zezwolenia na opuszczenie zakładu karnego bez dozoru lub bez konwoju funkcjonariusza Służby Więziennej albo asysty innej osoby godnej zaufania, przerwy w wykonaniu kary, warunkowego zwolnienia. Podobny
obowiązek dotyczyć będzie sędziego penitencjarnego w wypadku zwolnienia z zakładu karnego po odbyciu kary skazanego z zaburzeniami preferencji seksualnych odbywającego karę pozbawienia wolności za przestępstwo określone w art. 197-203 Kodeksu karnego, popełnione w związku z tymi zaburzeniami, a także w wypadku ucieczki takiego skazanego z zakładu karnego lub wydania decyzji o udzieleniu przepustki lub czasowego zezwolenia.
W tym przypadku procedura zawiadamiania dotyczy jednostki Policji, właściwej dla miejsca pobytu skazanego.
Funkcje nadzoru penitencjarnego
Podstawową funkcją nadzoru penitencjarnego jest strzeżenie prawa, w zakresie kontroli legalności wykonywania orzeczeń.
Wśród dalszych funkcji wymienić należy:
Funkcję kontrolną polegająca na sprawdzaniu jak w procesie wykonywania orzeczeń realizowane są cele poszczególnych sankcji lub innych środków.
Funkcję aktywnego kształtowania metod i środków oddziaływania na skazanych lub inne osoby osadzone.
Funkcję kontroli i wpływania na modyfikowanie procesu
wykonywania kar i innych środków.
Kryteria nadzoru penitencjarnego
Zgodnie z art. 32 kkw nadzór penitencjarny
realizowany ma być przy uwzględnieniu dwóch kryteriów: legalności i prawidłowości.
Zatem już w tym miejscu możemy stwierdzić, że ustawodawca zdecydował się na bardzo otwartą formułę instytucji nadzorczej, w ramach której
istotna będzie kontrola i ocena nie tylko elementów
formalnych, ale także zagadnień i problemów natury
materialnej, gdzie nadzór wkraczać będzie w sferę
problemów ściśle merytorycznych
legalność i prawidłowość
Legalność to czuwanie nad zgodnym z prawem działaniem podmiotów
zaangażowanych w proces wykonywania podlegających nadzorowi penitencjarnemu orzeczeń.Przyjąć należy, że legalne są te działania lub określone stany, które
powstały w następstwie działań opartych o prawno (podstawę prawną). Sędzia penitencjarny analizując pod kątem legalności określoną działalność, powinien ją konfrontować z obowiązującym prawem, co w konsekwencji prowadzi do
stwierdzenia, że legalne są działania lub stany, które nie są sprzeczne (są zgodne) z obowiązującym prawem. Nadzorowana działalność musi być zatem zgodna z
obowiązującym prawem z punktu widzenia istnienia i respektowania treści podstaw prawnych (działanie na podstawie prawa i w granicach prawa).
Prawidłowość swoim zakresem wkracza jako swoista ocena koncentrująca się na działalności instytucji izolacyjnych przez pryzmat stopnia realizacji celów i zadań stawianych przed środkami izolacyjnymi. Przedmiotem oceny są zatem działania niezbędne do osiągnięcia bezpośrednio bądź pośrednio zamierzonego efektu,
zarówno całościowego jak i cząstkowego. W ocenie tej chodzi o stwierdzenie, czy dane działania są racjonalne, pożyteczne i czy prowadzą do realizacji postulowanych efektów. Kryterium prawidłowości jest niezbędnym instrumentem do oceny
działania w zakresie zadań politycznokryminalnych, zwłaszcza w odniesieniu do polityki penitencjarnej. To kryterium wyraźnie rozszerza pojęcie i zakres nadzoru penitencjarnego.
Specyfika sędziowskiego nadzoru penitencjarnego
Rozważając prawny charakter nadzoru penitencjarnego należy podkreślić pewną tożsamość osób realizujących nadzór penitencjarny, chodzi tu o
sędziego penitencjarnego, z działalnością orzeczniczą w toku postępowania wykonawczego sprawowaną przez sąd penitencjarny.
Ta szczególna korelacja jest specyfiką polskiego nadzoru penitencjarnego.
Mamy tu do czynienia z połączeniem kompetencji orzeczniczych i nadzorczych wypełnianych przez sędziów tego samego sądu (sędzia
penitencjarny jest sędzią sądu penitencjarnego). Każda z tych funkcji jest
wyraźnie i odrębnie określona przepisami prawa, charakteryzując się zupełnie odmiennymi trybami działania.
Nie zmienia to jednak faktu, że poszczególny sędzia wydziału
penitencjarnego może występować w obu rolach. Wiedza i doświadczenie zdobyte w procesie wykonywania nadzoru penitencjarnego mogą być spożytkowane w toku orzekania w sprawach zastrzeżonych dla sądu
penitencjarnego, zaś obserwacje poczynione w toku rozpoznawania spraw i orzekania mogą być dyskontowane w toku czynności nadzorczych również np. poprzez wpływanie na formy i metody oddziaływania resocjalizacyjnego.
Podsumowanie
Coraz bardziej skomplikowany pod względem prawnym charakter wykonywania kary pozbawienia wolności, zmusza nas do poszukiwania sprawnych mechanizmów jego nadzoru.
Nie chodzi tu oczywiście o doprowadzenie do sytuacji w której kierownictwo zakładów karnych oddanie zostanie w ręce sędziów. Celem jest raczej zapewnienie większej
kontroli nad coraz bardziej dynamicznym i podlegającym czasem nawet zasadniczym zmianom procesem odbywania kary przez skazanych.
Funkcjonujący w naszym systemie penitencjarnym nadzór realizowany przez sędziego polega głównie na sprawdzaniu, poprawianiu, w tym uchylaniu i zmianie, aktów
prawnych jednostki nadzorowanej.
Realizowany jest w ściśle określonej dziedzinie, tworząc swoiste powiązanie w indywidualnie ustalonym zakresie, wypływające z kompetencji szczególnej, będąc rękojmią prawidłowego wykonywania kary pozbawienia wolności.
Administracja zakładów karnych nie może być pozbawiona lub ograniczona w spełnianiu swoich podstawowych obowiązków i uprawnień. Dlatego przepisy regulujące nadzór penitencjarny muszą wyznaczać bardzo precyzyjne granice, poza które nie może sięgać ingerencja decyzyjna (nadzorcza) sędziego. Czasem jego rola w obszarze objętym
działalnością nadzorczą musi ograniczać się do ewentualnego zasygnalizowania swoich spostrzeżeń odpowiednim podmiotom, uprawnionym do decydowania w sprawach danej materii.
