ZBIGNIEW LESZCZYŃSKI
WSPOLNA WALKA KOMUNISTOW POLSKICH I NIEMIECKICH
"(źRODŁA SOJUSZU PZPR-SED i PRL-NRD)
Obchodzonym w bieżącym roku, jubileuszom XXXV -lecia po- wstania Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej i XXX-lecia ppwsta- nia Niemieckiej Republiki Demokratycznej kierownictwa partii i obu państw nadały jednakowo wysoką rangę. Wspólne obchody
uroczystości jubileuszowych są obecnie jednym z przejawów ide- ologicznej i politycznej wspólnoty interesów i celów ukształto
wanej i nieustannie pogłębianej po obu stronach granicy państwo-
wej na Odrze i Nysie Łużyckiej w procesie budownictwa - socjalis-
tycznego w PRL i NRD. Jest dzisiaj faktem bezspornym, że ini- cjatorem i siłą sprawczą przemian rewolucyjnych, które dopro-
wadziły ' w rezultacie do przełomu w dziejach sąsiedztwa polsko- -niemieckiego, byli od początku polscy i niemieccy· komuniści. Na-
leży jednak przypomnieć, że idea porozumienia i współpracy obu narodów -przejawiająca się w rozmaitych formach·- pojawiła się jeszcze zanim na arenę historyczną wkroczyła rewolucyjna klasa robotnicza i ruch robotniczy.
Badanie źródeł sojuszu między PZPR i SED oraz PRL i NRD
należy do tych zadań polskiej historiografii, którym w Polsce Lu- dowej nadaje się nieustannie doniosłe znaczenie. Poważny wkład
w poznawanie i upowszechnianie tradycji współpracy i walki de- mokratycznych i rewolucyjnyc nurtów obu narodów wnosi po-
wołana do życia w 1956 r. polsko-enerdowska komisja historycz-
3•
•
•
36 Zbigniew Leszczyński
--- --- ---~ . ---~---
na 1 • Podkreśl.my, że dalszy rozwój badań nad tą problematyką
pełni także współcześnie istotną funkcję w procesie formowania socjalistycznej świadomości obu narodó\v. Dotychczasowe osiąg
nięcia historiografii PRL i NRD n ie mogą jednak przysłaniać fak-
tu, że w i .nteresującym nas zakresie istnieje jeszcze wiele luk czy
też problemów oczekujących na \v-prowadzenie ich do programóvv
.
bada\vczych historyków polskich. i niemieckich. Istnieje nadal po- trze ba opracovvywania takich na przykład zagadnień, jak dzia-
łalność KP Niemiec w latach vvojny i roz\vój niemieckiego ruchu oporu 2 · uwzględniając zwłaszcza styki . i powiązania z . działal
nością Polaków, szczególnie zaś polskich komunistów. Zadanie to posiada duże znaczenie dla ukazywania tego zjawiska w historii narodów polskiego i niemieckiego, urzeczywistnionego dzisiaj ·
w . stosunkach PRL NRD, które historycy obu krajów określają zgodnie jako ciągłość demokratyćznych i rewolucyjnych tradycji 3 • Analiza stanu badań nad tą problematyką pozwala uzasadnić tez ę
o znacznych dysproporcjach, czy nawet lukach istniejących w hi- storiografiach PRL i NRD. Obecnie dysponujemy dal e ko pełniej-
1 Obszerny przegląd bibliografii w odniesieniu do tej problen1aty.ki za-
wierają refe 1 raty wygłoszone na posiedzeniu XX sesji polsko-enerdo\Y 1 skiej Komisji Hi sto rycznej w Berlin ~ie (16 17 maja 1973 r.) , z · ob.: A. C z u b i ń-
s ki, Tradycje polsko-niem ieckiej wa lk i ' tetoo lu cyjnej z lat 191 8 194 5.
"Z pola walki" 1974, nr l, s. 35 51; H. G e m k o w, W sp ó l ne trady cje nie-
mieckiego i polskiego ruchu ?·ewolucyjnego 1917/1918 1945. Ta1nże , s . 3 33 ;
R. N a · z ar e w i c z, Stan bada' łl rtad problernatykq niem' ieckiego ruchu ro- , botniczego i antyfaszystOW$kiego ruchu oporu w - _latach II wojny światowej.
Ta t mże , s. 61 72.
· 2
N' iektóre aspekty ruchu Komitetu Nar odoweg o " W olne N iemcy" były już przedmiotem badań pols.ki ~ch hi storykó w. Jeg o gene zę i działalno ś ć
p.rzybliża praca historyków NRD przetłumaczona na język polski , zob.:
M. P i r k o, Antyfaszystowska działalność Komitetu Naroda:u;ego "Wol nyc h Niemiec" w ZSRR. Ze s zyty Naukowe WAP. Seri a hi s toryczna 1971 , nr 2. 3 ,
s. 39 64; W. ~ Gór a, S. Ok ę ck i, WaLc zy Li o n ow e Niemcy. Tamże ,
s . , 31 64 , 171 203; Ten że, O ni wa lc zy l i o Niemcy. \ Varszawa 196 2.
3 Z tego punktu widzenia istotną rolę przypisać należy pracy H e inricha Gemkowa, uka· zują.cej internacjoonalisty czne tradycj e niemi eck· ieg o i pol- skiego ruchu robotniczego i ich miejsce w kształtowaniu politycznych i ide- ologicznych podstaw przyjaźni i współpra ~cy NRD PRL (praca orpublikowa- na w języku niemieckim i polskim). Z{ib.: H. G e m • k o w, Wierni przyjac · iele - dob?·zy sqsied.zi. Wspólne tradycje nie . mieckiego i pols ki ego rewolucyjne -
go . ruchu robotniczego.
~War sza· wa 1977.
Walka komunistÓw polskich i niemieckich 37
szym obrazem wsp.ółpracy i walki demokratów i rewolucjonistów,
zwłaszcza zaś polskich i niemieckich komunistów w okresie 1918-1939, niż ma to miejsce w odniesieniu do lat drugiej wojny
światowej czy też okresu bezpośrednio poprzedzającego powsta- nie Niemieckiej Republiki Demokratycznej. Ten stan rzeczy czę
ściowo tylko może być tłumaczony tragiczną wymową lat 1939- 1945, bądż trudnym i niezwykle złożonym charakterem okresu 1945-1949. Prawdą jest bowiem także, że właśnie po drugiej woj- nie światowej - w warunkach zdawać się mogło nieprzebytej
przepaści wykopanej między obu narodami przez zbrodnie faszy- zmu hitlerowskiego - komuniści polscy i niemieccy podjęli się
przebudowy stosunków dwustronnych i zdołali stworzyć ich ja-
kościowo nowe podstawy. Tradycje internacjonalistyczne stały się podstawową przesłanką kontynuacji współpracy także w tym okre- sie, wywierając ponadto olbrzymi wpływ na rozwój walk rewo- lucyjnych i przekształcenia powojenne w Europie Środkowej.
Sekretarz generalny'KC SED, Erich Honecker, przemawiając
do delegatów VII Zjazdu PZPR oświadczył m. in.: "Niemieccy i polscy komuniści byli tymi, którzy nawet w faszystowskich wię
zieniach i obozach koncentra·cyjnych pozostali wierni ideałom
internacjonalizmu proletariackiego. Po wyzwoleniu przez Armię Radziecką rozwijali konsekwentnie swoją działalność w celu prze-
zwyciężenia głębokiej przepaści stworzonej pomiędzy naszymi na- rodami .przez imperializm, faszyzm i wojnę"'.
Do chwili obecnej brak jest opracowania podejmującego pro-
blematykę współpracy między polskim i niemieckim ruchem robotniczym w latach 1945-1949. Dotyczy to głównie kontaktów
między Polską Partią Robotniczą a Komunistyczną Partią Niemiec (KPD), a od zjednoczenia KPD i SPD z Niemiecką Socjalistyczną Partią Jedności (SED). Problemu tego nie rozwiązuje wspomniana
już praca H. Gemkowa (ze względu na swój charakter) - choć
w znacznym stopniu zapełnia dotychczasową lukę - ani też arty-
' VII Zjazd Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Stenogram. War- szawa, 8-12 grudnia 1975 r. Warszawa 1976, s. 814.
"
38 Źbign!ew Leszczyflsk1
kuły przyczynkarskie F. H. Gentzena, E. S~eber. i H. Vosske'.
Interesujące rezultaty w tym zakresie osiąga w ostatnich latach
zespół badawczy Instytutu Historii Wyższej Szkoły Pedagogicz- nej w Dreźnie. Prace K. H. Griife ukazują kierowanY. przez SED proces kształtowania nowego typu stosunków niemiecko-polskich, rozwój .kontaktów między SED a PPR (od 1948 r. PZPR) a także
stosunków dwustronnych między związkami zawodowymi i in- nymi organizacjami masowymi".
W historiografii polskiej interesujący nas problem stanowi fragment sz.erszego zjawiska, określanego znikomą liczbą prac
poświęconych narodzinom i trzydziestoletniej już historii Nie-
·mieckiej Republiki Demokratycznej. Nie chodzi przy tym o mię
dzynarodowe uwarunkowania powstania tego państwa, wynika-
jące z realizacji zaleceń umowy poczdamskiej czy też praktyki mocarstw okupacyjnych w Niemczech'.
' F. G e n t z e n, Die Umerziehung der Bevi:i!kerung der Deutschen De- mokratischen Republik im Geiste freund'schaft!icher Beziehungen zum neu- en Po!en (1945-1952), [w:] Jahrbuch fiir Geschichte der sozia!istischen Lander (dalej: JbGSLE). Berlin 1969, t. 13/2; E. S e e b er, Zu den Beziehun- l)en zwischen der DDR und den europdischen vo!ksdemokratischen Staaten bis 1950. "Zeitschrift fi.ir Geschi·chwissenscha"ften" 1973, z. 2; tenże, Zum Kampf der Arbeiterparteien um ein neues Verha!tnis ... zwischen der Vo!ks- repub!ik Polen und der DDR, [w:] JbGSLE. Berlin 1974, t. 12; H. V ·O s s k e, Uber die Entwick!ung der Beziehungen der SED zur internatżona
len Arbeiterbewegung in den ersten Jahren nach der Griindung der Partei.
"Beitrage zur Geschichte der deutschen Arbeiterbewegung" 197Z: z. 2; sze- rzej na temat stanu badań historii Folski w NRD (do koń.ca lat sześćdzie
siątych) zob.: E. S e e b er, Die E-rforschung und Darstellung der Gesch~chte Polens in der DDR, [w:] JbGSLE. Berlin 1972, t. 15/2.
' K. H. Gr a f e, Die Herausbildung sozia!istischer internationaler Beziehungen der DDR zur UdSSR und zur Vo!ksrepub!ik Po!en (1945- -1952). Praca habilitacyjna przedstawiona Radzie Naukowej WSP w Dreźnie,
w czerwcu 1977 r.; tenże, Die Herausbi!dung sozia!istischer internationaler Beziehungen zwischen der DDR und der Vo!ksrepublik Polen. "Geschkht- sunterrkhts und Staatsbi.irgerkunde" 1973, z. 9; K. H. Gr a f e, G. Kir s c h, , G. S e e t h a l er, Zur Entwick!unQ der Bruder bundes D DR- V R Po!en.
Tamże, 1973, z. 6.
7 Ten zakres problematyki posiada w Polsce bogatą literaturę, że wspo- mnimy tu tylko nazwiska autorów szeregu prac, jak m. in. A. Klafkowsk.i, J. Kokot, J. Krasuski, A. Skowroński, J. Skibir'lski, B. Wiewióra.
Walka komunistów polskich i niemieckich 39
Poza nielicznymi wyjątkami' brak jest opracowań ukazują
cych wewnętrzne determinanty tego procesu, analizujących prze- miany antyfaszystowsko-demokratyczne zapoczątkowane i prze- prowadzone pod kierownictwem SED w byłej radzieckiej strefie okupacyjnej Niemiec. Zjawiskiem charakterystycznym jest przy tym pomijanie lub w najlepszym w padku tylko zasygnalizowa- nie ogólnego zarysu wydarzeń poprzedzających powstanie NRD, a więc dotyczącego lat 1945-1949'. Był to okres stanowiący og- niwo jednolitego procesu rewolucyjnego na terytorium NRD, kie- dy stworzone zostały podstawowe przesłanki wewnętrzne powsta- nia socjalistycznego państwa i jakościowo nowej koncepcji poli- tyki zagranicznej. Dalszym wnioskiem wynikającym z analizy literatury przedmiotu jest całkowity niemal brak opracowań (poza przyczynkami publikowanymi głównie w "Przeglądzie Zachod- nim" i "Sprawach Międzynarodowych"), poświęconych historii powstania i rozwoju Niemieckiej Socjalistycznej Partii Jedności.
Lukę tę zapełni częściowo przygotowywane obecnie przez wydaw- nictwo "Książka i Wiedza" polskie tłumaczenie Geschichte der SED. Abriss, wydane w NRD w 1978 r."
Nie tylko z punktu widzenia dzisiejszego stanu stosunków PRL-NRD lecz także ich przyszłości istnieje potrzeba prac uka-
zujących historię te~o państwa, etapy budownictwa socjalistycz- nego w ca~ej złożoności ich wewnętrznych i międzynarodowych
' Niemiecka Republika Demokratyczna. Praca zbiorowa pod red. B. Gru- chmana i B. Wiewióry. Poznań 1963 (seria "Monografia Niemiec współ
czesnych"); Niemiecka Republika Demokratyczna. Rozwój spoŁeczny i gos- podarczy 1949-1969. Praca zbiorowa pod red. W. Markiewicza. Poznań 1971;
Nimiecka Republika Demokratyczna. Problemy polityczne - pozycja gos- podarcza. Praca zbiorowa pod red. B. Kowalskiego. Katowi~e 1971; M. T o- m a l a, Dwie drogi rozwoju Niemiec. Warszawa 1968.
" Przedmiotowej luki nie rozwiązuje praca historyka NRD, S. Doern- berga, tłumaczona na język polski, dzisiaj już w znacznym stopniu zdeza- ktualizowana. Zob.: S. D o er n e b er g, Narodziny nowych Niemiec 1945- -19.49. Antyfaszystowsko-demokratyczne przeobraże1~ia i powstanie Niemiec- kiej Republiki Demolaatycznej. Warszawa 1962.
10 Artykuł recenzyjny, zob.: Z. L e szczy ń ski, Gesclvichte der SED.
Abriss. Serlin 1978. "Z pola walki" 1978, nr 4, s. 214-223.
• •
40 Zbigniew Leszczyńskl.
•uwarunkowań 11 • Wydaje się ponadto ~zasadn.ionym wniosek doty -
czący opracowania monografii po śvvięco nej hi sto rycznym etapom
~
.
rozwoju stos unków m ię dzy PZPR i SED, nie unikając zł ożonych często i trudnych problemóv1 lat 1945 1949. Zadan ie to ułat wi
niewątpliwie znajdujący się obecni e w druku zbiór dokumentó w
.
il ustrujących współpracę polskiego i niemieckiego r · uchu r ty botni- - czego do 1949 r . wspólnie przygotowany i opracowany przez In- styt ut Marksizmu-Leninizmu przy KC SED i Instytut Ruchu Ro~
botniczego WSNS przy · KC PZPR (ze wstępem H. Gemk owa
i Vl. Góry'). ..
· . Niektórym problemom, istotnym z punktu widzenia kry s tali- zacji przesłanek stosunków mi ę dzy NRD i PRL , wymagającym
w naszym przekonaniu dalszych bad ań, pragniemy poświęcić ko-
lejną część rozważań. .
.
,./.
Z rozwojem strategii KPD; a szczególnie jej przygotowań do
działalności w okresie powojenny· m, wiąże się dz ia łalność tzw.
Komisj i Roboczej (Arbeitskomission der KPD) powołanej przez kierownictwo partii (luty 1944 r .) w Związku Radzieckim. Jej za- daniem miało być opracowanie "( ... ) szeregu politycznych probl ' e- .. n1ów walki o obalenie Hitlera i utworzenie no wyc h Nie1niec" 12 •
W czas ie ponad rocznej działalności w k ilk u:Q.astu zes-
połach problemowych przeanalizowano wiele zagadnień teore-
•
tycznych, posiadających zasadnicze znaczenie dla strategii KPD vv okresie powojennym. . Dotyczyły one przede wszystkim utwo--
.
rzenia szerokiego frontu ludowego i walki o now · e, antyfa szys-
.
towsko-demokratyczne Niemcy. - Nie rozwijając szerzej tego zagad- nienia należy podkreślić, że w rezultacie prac Komisji powstał
.
lU. in. dokument p . n. Program akcji bloku walczącej demokracji,
' .
który stał ~ię w przyszłości podstawą . odezwy KPD . z , . 11 czerw · ca
.
. .
~11 Probl ematykę tę podejmuje a u tor referatu w pra . _ cy pt. . Niemiecka
Republika Demokratyczna. Zarys . rozwoju spo łeczno-pol ityczne . go, znajdu~
.
ją ,c·ej się obecnie w druku (Wydawnictw o MON) . Z ak·ończenie . . . . druku pla-
nowane jest na sierpień br .
•
12 Cyt. za H. L a s c h i t z a, Ober Inhalt und Prooramm eines de:r
Kćimpferischen Demokrat ie. ,,Beitr ag e z _ ur Geschi c ht e der Deut sc h en A.r- be-iterbe · wegung" 1964, z. 6, s. 1037.
•
' Walka komunistów polskich i niemieG.kich 41
·---~---·---· --·- --
• •
1945 r. 13 W bogatym dorobku Komisji {w zasadzie nie analizowa- nym "'' polskiej literaturze przedmiotu) warto zwrócić uwagę na
•
ten aspekt jej działalności, który wiązał się bezpośr.ednio . ze sta- nowiskiem . komunistów wobec; przyszłych stosunków z Polską .
· Problem ten b·ył kilkakrotnie przedmiotem posiedzeń Komisji , a przede ·wszystkim zespołu opracowującego główne kierunki ide-
ologicznej r · eedukacji narodu niemieckiego.H
W lutym 1945 r. Komisja zapoznała się z rezultatami prac
· wspomnianego zespołu ideologicznego. Stały ' się one podstawą
opracov.;anych na przełomie, lutego . i marca, oraz w kwietniu 1945 r. dyrektyw i szczegółowych . planów denazyfikacji i demo- kratyzacji nieomal wszystk i ch dziedzi11 życia społecznego . W tym
• •
samym czasie na posi'edzeniach Komisji Roboczej pojawiał się często problem stosunków niemiecko-polskich, także w aspekcie przewidywanych sojuszniczych decyzji terytorialnych· na korzyść
Polski. Należy przypuszczać, że kierownictwo KPD dyspor1owało
•- obok oficjalnych komunikatów z konferencji w Teheranie i J.ał
cie bieżącymi ińformacjami na temat podstawowych ptoblemów dyskutowanej wówczas przyszłości Niemiec . Kom·uniści przewi- dywali słusznie, że ' zapowiedź konferencji w Jałcie w spr~wie uzy-
skan · ia przez Polskię "( .. . ) istotnego przyrostu terytorialnego · na
północy i na zachodzie" 15 może stać się argumen~em reakcji nie - mieckiej przeciwko ich koncepcji st?sunków niemiecko-polskich.
W podjętej v/óV\Tczas akcji -vvyjaśniającej sens ko· munikatu kon ~
ferencji w szeregach ruchu Komitet Narodowy "Wolne Niemcy"
wskazywano przede wszystkim na potrzebę kompleksowej . walki z faszyzmem i militaryzmem . W tym aspekcie istnieje · jak pod-
•
18 W polskiej literaturze przedmiotu do tego ' zagadnienia nawiązuje
A . . C z u b i ń ski, Lewica niemiecka w walce z dyktaturą hitlerowsk ą
1933 . 194,5. Warszawa 1.973, s. 325.
u Protok·oły Komisji Roboczej KPD i opracowane przez nią tzw . pro- gramy detaliczne znajdują się w archiwum Instytutu Marksizmu-Leniniz- mu przy KC SED w Berlinie. Nie są one jeszcze dostępne. Z dorobkiem Komisji autor • ·' miał okazję zapoznać się jedynie na podstawie prac Horsta
- Laschitzy, zawierająey.ch w aneksie niektóre tylko dokumenty. Zob.:
H. L a s c h i t z a , Kiimpferische Demokratie gegen Fasch i smus· . Berlin 1969 ,
, s. 20' 9 Z53. •
,.
•
15 Teheran-JaUa-Poczdam. Dokum-ent.y konferencji szefóvJ rzq.dó ~ w trzech wielkich mocarstw . Wars za wa 1972 . , wyd . III, s. 208 .
..
42
Zbigniew Leszczyński--- ---
kreślano - zasadnicza zbieżność między intencjami sojuszników koalicji antyhitlerowskiej a postulatarni niemieckiego ruchu ro- botniczego i interesami całego narodu".
'Komsja Robocza KPD wniosła duży wkład w opracowanie kierunków, treści i metod działalności wyjaśniającej nowy układ
warunków - powstały na podstawie odpowiednich decyzji soju- szniczych - między Niemcami i Polską. Wskazując na polityczny charakter przewidywanej decyzji o przesunięciu zachodniej gra- nicy Folski i jej prawa do bezpiecznych granic, KPD podkreślała, że podstawowym warunkiem przyszłych stosunków dwustronnych
muszą być głębokie przemiany antyfaszystowsko-demokratyczne w Niemczech. Zakładano, że w procesie ich realizacji zostaną zli- kwidowane źródła ekonomiczne imperializmu niemieckiego jako
nośnik antypolskiej polityki, zaś w sferze ideol@gicznej towarzy-
szyć im będzie krytyczna rozprawa z przeszłością. Szczególną uwagę, w opracowany..ch przez Komisję Roboczą planach powojen- nej reedukacji narodu niemieckiego, przywiązywali komuniści do kampanii wyjaŚniającej genezę, miejsce i rolę Prus w historii Niemiec oraz dziejach stosunków niemiecko-polskich". Taktyka KPD w walce o nowe ułożenie stosunków z Polską polegała więc
na postawieniu w centrum aktywności narodu przede wszystkim generalnych warunków powojennego współżycia obu narodów (czy szerzej nowej koncepcji polityki zagranicznej). Chodziło o to, aby nie dopuścić do sytuacji, w której określone decyzje teryto- rialne przysłonią - jak to miało miejsce po pierwszej wojnie świa
towej - realizację zasadniczych zadań wynikających z krytycz- nego rozrachunku z przeszłością. Na jednym z posiedzeń Komisji Roboczej podkreślano, że "utrata terenów we wschodnich Niem- czech, która nastąpi wskutek powtarzających się agresji i niezli- czonych zbrodni wojennych niemieckiego imperializmu ( ... ) nie
może odwrócić uwagi narodu od rozwiązania jego społecznych
" H. L a s c h i t z a, Die programmatischen Vorbereitung der alltija- schistisch-demokratischen Umwa!zung in Deutsch!and durch das Pol'itbiiTo und durch eine: Arbeitskomission der K:PD (Mitte 1944 bis zum Auruf des ZK der KPD vom 11, Juni 1945). Praca doktorska w Akademii Nauk Spo-
łecznych przy KC SED w Berlinie. Berlin 1966, s. 134- 136.
11 Tenże, KómpfeTische Demokratie ... , s. 136- 137 i aneks, s. 209-235.
. -
. ...
Walka kóniun1 s tów po ls ki ch 1 nl.einleckich . 43
i narodo w ych problemów" 18 • Sformułowane w ten s po s ób s tano- wis ko posiada naszym zdaniem podstawowe znaczenie dla zrozu-
mi ~ ni a stos unku KPD, a pó ź ni e j SED wobec odpowiednich zmian terytorialnych na korzyść Fol s ki czy jeszcze szerz e j, wyboru odpowiedr1ich metod kampanii wyj':lśniającej - ten stan rz ec zy.
N o.wy rozdział w historii narodów polskiego i niemieckiego , a tym s amym w stosunkach między rewolucyjnym ruchem robot-
niczym obu krajów , otworzyło zwyc ięstwo • narodów sprzym ie rza- nych na d . faszystowskim . ' imp e r ializ m e m niemieckim. Proc
'es głę- bokich przemian re w olucyjnych zapoczątkowany w latach 1944- -1945 w kr a jach Europ y ś r odkowej i południowo-wschodniej, po-
zos taw ał w ścisłym związku z wyzwo leńczą misją Związku Ra-
dziecki ego. Powstanie 22 lipca 1944 r. Folskiego Ko· mitetu Wyz- . w · olenia . Narodowego stanowiło hi s toryczny przełom w dziejach , narodu polskiego. Rozpoczę ł o ono na ziem iach polskich j e dnolity proces rew · olucyjny, który pod względem charakteru i tre ś ci roz-
wią zywanych zadań, oznaczał zapoczątkowanie rewolucji socja- l is tycznej. Kierowniczą rol ę w tym procesie odgrywała Pol ska Partia Robotnicza, wokół któr e j s kupiły się siły kon se kwentn i e demokratyczne i po s tępowe , reprezentowane przez Pol s ką Part i ę
Socjalistyczną, Strqnnictwo Ludowe i Stronnictw ó D e mokratycz - ne. Podobną rolę odgrywała na zi e miach wschodnich dawn e j Rze- szy Komunistyczna Partia Niemiec. Dzięki jej istnieniu możliwym
s tało się ·wykorzystanie histdrycznej . szansy powstałej w wyniku
zwyci ' ęs twa nad faszyz!llem, przystąpienie do budowy nowego ży- c i a i wreszcie dokonania przełomu także w historii narodu n.ie-
n1iecki e go. Przemiany rewolucyjne, które objęły swym zasi ę giem
także wschodnie Niemcy i kierov va ne były przez komuni s ~ów nie-
· mieckich rozpoczęte · zostały stwierdza si~ w Odezwie z okazji xxx:..l e cia N ie mieckiej Republiki Demokratycznej "( ... ) budo-
vvą antyfa s zy s towsko-demo.kratycznych organów pań s t wow ych, reform ą ro l ną, wywłaszczeniem kapitału monopoli s tycznego , utworzeniem zakładów uspołecznionych, demokratyczną reformą
szkolnictwa. 1,ak zapoczątkowany został jednolity proces rewolu- cyjny, w którym w zaciętej walce z reakcją imperialistyczną do -:
konan o przeobrażeń antyfa s zysto ws ko-demokratycznych , zbudo -
•
•
18 T amże, s . 91.
11
•
·'
44 Zbigniew Leszczyński
wano podstawy socjalizmu i przystąpiono później do kształtowa
nia rozwiniętego społeczeństwa socjalistycznego''".
Oczywistą jest dzisiaj konstatacja, że w miarę rozwoju tych procesów, coraz bardziej tożsamych pod względem ideologicznym i politycznym, powstawały korzystne przesłanki urzeczywistnie- nia nowej koncepcji sąsiedztwa polsko-niemieckiego. Jednakże na
początku, a więc latem 1946 r., przed komunistami polskimi i nie- mieckimi stały niezwykle trudne i złożone zadani<:L Na charakter postaw społeczeństwa polskiego wobec Niemców w decydującym
stopniu złożyły się doświadczenia wojny i okupacji, zacierając
obraz postępowych trady;cji w stosunkach między obu narodami, a przede wszystkim rewolucyjnej współpracy i walki ruchów ro- botniczych.
Komuniści niemieccy stali przed zadaniem uświadomienia na- rodowi rzeczywistych przyczyn klęski narodowej, lecz także winy i odpowiedzialności za konsekwencje zbrodniczej polityki faszyz- mu. Dorażnie było to niezbędne do przezwyciężenia rozprzestrze-
niającej się wówczas apatii i braku nadziei, mobilizacji sił do bu- dowy nowego życia. Perspektywicznie zaś, w koncepcji KPD, mia-
ło umożliwić odzyskanie przez naród niemiecki zaufania narodów
świata, w poważnym stopniu utra.conego w rezultacie agresji i zbrodni hitlerowskiego faszyzmu. Skalę trudności tego zadania
określał balast doktryn faszystowskich pozostawiony w świado
mości narodu niemieckiego, zwłaszcza antykomunizm i wrogi st1p- sunek do Związku Radzieckiego. Świadomość wyzwoleńczej Arrriii Czerwonej, walczących u jej boku żołnierzy polskich, a także ofiar poniesionych dla te~ sprawy przez niemieckich antyfaszystów nie
pojawiła się bynajmniej automatycznie w wyniku totalnej klęski
Trzeciej Rzeszy. W swej większości naród niemiecki skłonny był
ra<;:zej uważać za winną jego nędzy samą klęskę wojenną, a nie-- rzadko swych wyzwolicieli. W. Uloricht oceniając trudności pierw- szych powojennych miesięcy pisał m .. in.: "Trudniej było usunąć zamęt duchowy i rozkład moralny, pozostawiony w umysłach
" )luruj zum 30. Jahrestag der Grundung der Deutschen Demokratischen
Republik. "Neues Deutschland" 18 XI 1977.
•
Walka k omunis t ów polski c h i niemieck ic h 45 ludzkich po dwunastu latach rządów Hitl e ra, aniżeli ruiny v; mia- s tach i wsiach"! 0 •
Pomimo niezwykle złożonej sytuacji i odmiennych u\varunko-
wań działalnośc .i obu part ii latem 1945 r . istniały obiektywne prz e- ·
s łanki ' dla kontynuacji współpracy komunistów pol s kich i nie- "
: mieckich i po s tawienia na porządku dziennym sprawy przebudo- •
wy podstaw sto s unków mi ę dzy obu narodami. W ich analizie po- .
ważną rolę odgrywa fakt, że PPR w swe j ocenie charakteru dru - giej wojny • Ś\via towej nigdy nie utoż sa m i ała sił odpowiedzialnych
za agr~sję na · Polskę i . zbrodni fasz:yzmu z całym narod e m niem iec - - kim:l 1 • Mobilizując naród polski do walki z najeźdźcą i okupantem
hitlerowskim nigdy nie zapominała , że istn - ieją taki e Niemcy an- tyfaszystowskie, provv-adzące n · ierówną walkę w sa mej Rzeszy
.
i organizujące ją na emigracji.
Kolejną, ważną przesłanką powoj e nnej współpracy polski ch
. •
i niemieckicl1 komun~stów obok \V s pólnych do świa dczeń walki
. .
przeciwko fa s zyzmowi było ich k onse k w entnie internacjona- li s tyczne stanowi s ko vvobec partii I_Jen i na i Związku Radzieckiego.
Wr es zcie i PPR i KPD wyszły z \Vojny jako jedyne siły polityczn e
posiadające r e v v olucyjne programy o dbudowy i budowy nowej
.
rzeczywistości svvyc h narodów , za sa dniczo odmiennej od cał ego ic h dot yc hc za sovvego roz w oju sp ołecz nego, zdolnej zabezpieczyć
im d o brąbyt i ż yc i e w poko j u. Przesl anki te vv istotny sposó b o kr e -
ślały wówcza s treść i k ie runki vvalki o przyszłość stos unków pol- s ko-·nielnieckich, choć podkre ś lmy to jeszcze raz jej u warunkowa- nia i zadan ia , które trzeba było \V tym procesie r ozwiąz ać , by ły po o bu st r on ach nie tylk o złożone, lecz czę s to bard zo o dm ienne.
Folska Part i a . R- ob otn icz a przed s tawiła narodo wi koncepcj ę,
która rozvviązyvvała radykaln ie i na zaw sze p ' odstawowe problemy ' ro z \vo · iu narodu i państwa polskiego. B a rdzo ważnym · j e j _ mom en -
te m był o p - otrakto \v ani e założe ń polityki P olski, w stos unku d o j e j granic i z : e m zac hodni ch , vv o · rganicznej v vię z i z ogólnym pro g ra -
----~
... .. - - ·-- -- --··- ·-- ----
20 W. U l b-r i c h t , Zur G eschic h te der neuesten Zeit. B er lin 1955, Bd I,
H a lbbd 1, s. 10 3. ·
21 Z o b. m. in.: O nasz stosunek do N ie m ców} [w:] K ształtowanie się . pod-
,
.
staw p r ogramo wych Pol skie j Pa r t ii Robot niczej w l atach 1942 1945 (wyb ór
m , ateriałów i dokumentów). Wa rSizawa 1958 , s. 182-~ 187.
46 Zbigniew Leszczyński
mem przemian demokratycznych w ustroju politycznym i społecz
no-gospodarczym". Koncepcja ta wychodziła naprzeciw pows·zech- nemu pragnieniu narodu polskiego, które w odniesieniu do sfery stosunków międzynarodowych materializowało się w dążeri.iu do
uniemożliwienia ponownej agresji imperializmu niemieckiego
\ straszliwych lat okupacji. Ten sam cel przyświecał KPD, która w swym pierwszym po wojnie dokumencie programowym (ApPl KC KPD z 11 czerwca 1945 r.) formułowała trzy żądania w sprawie polityki zagranicznej: "Nigdy więcej podżegania i nienawiści wo- bec Związku Radzieckiego, gdyż wówczas zawsze podnosi ~łowę
reakcja imperialistyczna ( ... ) Pokojowa i dobrosąsiedzka koe!;17V- stencja z innymi narodami. Zdecydowane zerwanie z polityką
agresji i przemocy w stosunku do innych narorlów, polityką norl- bojów i grabieży ( ... ) Uznanie obowiązku odszkodowania za szkndv
wyrządzone innym narodom w następstwie agresii hitlerow- skiej"".
Podkreś-lić należy w tym miejscu, że zadania te były zgodne z zaleceniami umowy poczdamskiej, podpisanej w parę tygodni
później przez mocarstwa zwycięskie. Dzięki konsekwentnei poli- tyce Związku Radzieckiego, umowa poczdamska stworzyła nie tylko system gwarancji dla innych państw i narodów Europy lecz
zabezpieczała także najżywotniejsze interesy narodu niemieckiea0.
Nawiązując do linii wypracowanej w ostatniej fazie woiny, ko-
muniści niejednokrotnie podkreślali związek między politvką mo- carstw okupacyjnych zmierzających do likwidacji źródeł faszyz- mu a interesami niemieckiego ruchu robotniczego i narodu. Z tego nunktu widzenia bardzo charakterystyczna była wypowiedź Wil- helma Piecka na temat ustaleń "wielkiej trójki" w Poczdami.e.
opublikowana w organie prasowym KPD "Deutsche Volkszeitung"
już 5 sierpnia 1945 r."
Podstawowym warunkiem ukazywania działalności komunis- tów niemieckich (w latach 1945-1949) na rzecz urzeczywistnie-
" N. Koł o m ej czy k, Ziemie zachodnie w działalności. PPR. Poznail 1966, s. 49- 50 i nast.
" Um ein antifaschistisch demokratisches Deutschland. Dokumente aus
den Jahren 1945~1949. Berlin 1968, s. 59, 62.
" "Deutsche Volkszeitung" 5 VIII 1945, nr ·17.
•
•
Walka komunistów pol s kich i niemieckich 47
nia no wej · koncepcji wspó łżycia obu narodów jest, jak już pod-
kreślali ś my, kompleksowa an aliza prz e m ia n antyfa sz y stows ko -
'
.
-demokratycznych . Oczywi śc ie mu si ona uwzględniać każdorazow o
związki między rozwojem syt u acji wewnęt rznej a po l ity k ą mo- ca rstw okupacyjnych w poszczególnych s tr e fach N ie m iec, konse - kwencje odchodzenia mocarstw za chodnich od litery umowy pocz- damskiej czy je szcze szerzej, narastania procesów zimnej wojny 25 • ·
Przy tak i m zało że niu m etodo l ogicz n~ym możn a, jak się wy daj e ,
sf ormułować pogląd, że po s tęp w interesującej nas kwest ii łącz nie ze s tanowi ącą jej integ ralny element ak ceptacj ą zmian tery-·
tor ialny ch na korzy ść Pol s ki b ył k o n se k wencją (a . często \Va- runkiem skuteczności) walk i komuni s tów w wielu sfe rach ich ak-
tywno'ści polityczno-ide o l ogi czne j i prak tyc znej . Odno si się to
m . in. do: -
. . politycznego i ideol ogi cznego zbliżania KPD i SPD w o kre -
•
sie je ·dno ś ci działania (VI 1945 r. IV 1946 r.};
- . k on so lidacji antyfaszystovvsko-den1okratycznych si ł narodu niemieckiego na platformie politycznej KPD i rozwoju polityki
· s ojuszu klasowe go, wypr acovva n ej przez KPD ~ i kontynuowanej
na s tępn ie twórc zo przez SED ; ·
or g a n iza cyjnego i i d e olog icz n e go umacn iania SED w pro-
cesi ~ jej rozvvoju do mark sis to wsko-le ni nov vs kiej partii n ov;e g o ty - pu or az nawiązywani a kontaktó w, a następ.nie \vspółp r aey . z KPZR
(wó\vcza s WKP-1:?) i i nnymi part ia m i komun ist yc znym i i robotni- czy mi (głównie krajów d e mokracj i lud · owej);
w a lk i z e k ono m iczny mi · kor zenia m i faszyzmu i i mp e r ia l iz m u niernieck:iego (np . reforma roln a, wywłaszczenie mien ia a ktyw- nych działaczy NSDAP i zbr o dniar zy wojenny ch);
r ee dukacj i narodu niemieckiego, przebudo • wy jego św i adó ...
n1ości na podstawie za s ad pokojowego i d e mokratycznego współ
ż yci?- z innymi narodami (t y m celom ob ok intensywne j d enazyfi- kacji s] u żyla d e m o kra tyczna r e f or ma oś · wiaty i g ł ę b o kie przemia-
ny kult~ralne);
- - - ---·-
•
. .
25
•Sz erzej d o tej pro ble matyki, zwł as zcza z aś za l eżności między po li tyką
mocars tw zachodnich w N, iemczech a genezą zimnej wojny, zob.: R. F re - 1 e k , H istoria zimnej wojny. W ars zaw a 1971, s. 42 68.
•
/
48 Zbigniew Leszczyński
---
- walki o jedność Niemiec, zwłaszcza tej jej formy, jaką był
powstały w końcu 1947 r. ruch Niemieckich Kongresów Ludo- wych.
Realizacja celów w każdej z wymienionych wyżej sfer, przy
uwzględnieniu ścisłych zależności pom·iędzy nimi, służyła obi,ek- tywnie krystalizacji jakościowo nowych zasad współżycia z naro- dem polskim. W procesie tym szczególną rolę pełnił niemal od
początku stosunek do granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej. Stawał się on stopniowo - dzięki konsekwentnej i cierpliwej postawie komunistów - jednym z istotnych czynników konsolidacji sił
antyfaszystowsko-demokratycznych. Jednocześnie jednak postulat rewizji tej granicy był ogniwem jednoczącym najróżnorodniejsze
kierunki polityczne reakcji niemieckiej. Zrozumiałym jest, że sy- tuacja taka stwarzała liczne implikacje, głównie w sferze reedu · kacji narodu niemieckiego. Stosunek do zachodniej granicy ·Polski
stał się centralnym zagadnieniem walki - a z czasem kryterium jej efektywności - z nacjonalizmem i szowinizmem, której ko-
muniści od początkuprzyznali priorytet w swych działaniach na rzecz przebudowy świadomości narodu.
Nawiązując do opracowanych wcześniej wytycznych, komu-
niści koncentrowali się przede wszystkim na ukazywaniu przy- czyn, które doprowadziły do katastrofy narodowej i określonych
decyzji sojuszniczyeh. Dla konkretyzacji metod tej działalri'ości charakterystyczny był artykuł opublikowany 28 sierpnia 1945 r.
w organie prasowym KPD. Sformułowano w nlm szereg wska- zówek dla organizacji szkoleń politycznych, poświęconych m. in.
problemom granicy i odszkodowań. Wiele uwagi poświęcono zwła
szcza genezie i celom faszystowskiej teorii o "braku przestrzeni
życiowej" (Volk ohne Raum). Podkreślono, że punktem wyjścia każdej dyskusji na ten temat winna być teza, że "( ... ) o pomyślnoś
ci i dobrobycie narodu nie decyduje ilość kilometrów kwadrato- wych"". Wskazywano jednocześnie te czynniki, które warunkują
poziom rozwoju każdego narodu i stopień zaspokojenia jego po- trzeb (m. in. poziom rozwoju sił wytwórczych, polityczna i społecz
na struktura państwa, udział w międzynarodowym podziale pracy itd.). Istotne z punktu widzenia kształtowania nowych zasad
" "Deutsche Volkszeitung" 28 VIII 1945, nr 66.
Walka komunistów polskich i niemieckich 49
współżycia z narodem polskim jest badanie kierunków, f. orm i me-
.
tod działalności reedukacyjnej, w której obok odpowiednich orga- nów Radzie. ckiej Administracj-i Wojskovvej (SMAD) 27 w Niemczech
decydującą rolę · odgryvvali od początku komuniści niemieccy.
Pierw · sze popularne opracowania takich m. in. problemów, jak:
źródła imperializ~u niemieckiego, g' eneza :,narodowego socjaliz- mu", pr~yczyny i konsekwencje drugiej wojny światowęj prze- znaczone na potrzeby s~erokiej kampanii wyjaśniającej i wyko..;.
.
rzystywane w szkoleniu wewnątrzpartyjnym \vyszły właśnie
.,
spod pióra działaczy KPD 28 • ·
V.! okresie jedności działania KPD i SPD, obie partie wypra -- cowa1y w-spólne stanowisko wobec kwestii posiadających decy-
dujące znaczenie dla powodzenia szeroko pojmowanej reedukacji.
:Dotyczyło ono m . in. takich problemów, jak społeczno-ekonomicz-·
ne źr~dła faszyzmu, rola Prus w historii Niemiec oraz wina i od-
powiedzialność narodu niemieckiego. Materiały do szkolenia par- tyjnego pozwalają się zorientować w kierunkach i metodach
kształto\vania nowego stosunku do Polski, a także miejscu jakie v; tym procesie zajmował , problem granicy na Odrze: i Nysie Łu-
życkiej oraz prze~iedlani€ ludności niemieckief 9 •
. l .
Wydarzeniem o podstawo-vvym znaczeniu dla utrwalenia i kon-
•
tynuacji przemian rewolucyjnych, a tym samym p-rzyszłości sto- sunków niemiecko~ polskich było zjednoczenie. KPD i SPD w re-
vvol.ucyjną partię jedności klasy robotniczej'", dokonane na gruncie
- - - - - -
27 W bogatej literatur· ze poświęennej temu zagadnieniu w NRD zwraca
uwagę wydane ostatnio opracow , ian'ie rezultatów XXII Sesji Komisji Histo- rycznej NRD ZSRR (4--5 czervvca 1974), , zob.: Die Ent' wicklung der freund- schajtlichen Beziehungen zwischen der DDR und der UdSSR. Referate und Diskussionsbeitrdge. BerHn 1977.
l
28 Należały do nich m. in.: w . . Gir n u s, WeT mac~t Geschichte? Berlin
1945; A. N ord e n , Lehren deutsc her . Geschich te. Zur politischen Rolle de r · Finanzkapitals und der Junker. Berlin 1947; W. U l b r i c h t, W er is ~ der
'
Feind der deutschen N ation. Moskwa 1943; Tenże , Die Legende vom "Deut-
schen Sozialismus". Berlin 1946. •
29 Dotyezy to głównie tzw. "Vortragsdispos ; itionen der KPD ' ', a po pow- staniu · sED "So.zialistische Bildungshefte der SED". Komplety zeszytół\v znajdują się \v Centralnym Archiwum Partyjnym · Instytutu Marksi~rnu
-Leninizmu przy KC SED w Berlinie.
4 - PRL- NRD •
-
50 Zbigniew Leszczyński
marksizmu-leninizmu w kwietniu 1946 r." Program Niemieckiej Socjalistycznej Partii Jedności, przyjęty na zjeździe zjednocze- niowym, zawierał podstawowe zadania zapoczątkowanego wcześ
niej okresu przejściowego od kapitalizmu do socjalizmu. Przedsta- wiona w Zasadach i celach SED naukowa charakterystyka socja- lizmu obejmowała tak3e jego internacjonalistyczną istotę. Na pod- stawie wspólnoty interesów i celów międzynarodowej klasy robot- niczej SED deklarowała "( ... ) swą jedność ze świadomymi klasowo robotnikami wszystkich krajów", podkr~ślając także, że "solida- ryzuje się z miłującymi pokój i demokratycznymi narodami ca-
łego świata"". W części programu, poświęconej zadaniom bieżą
cym, SED formułowała żądania uznania obowiązku odszkodowań
i zdecydowanej walki przeciwko wszelkim formom nienawiści ra- sowej, posiadające podstawowe znaczenie dla przyszłego kształtu stosunków niemiecko-polskich. Komuniści polscy byli wówczas tymi, którzy potrafili właściwie ocenić znaczenie zjednoczenia niemieckiego ruchu robotniczego i powstania jednolitej partii.
W telegramie wysłanym z tej okazji przez Sekretariat KC PPR do Żarządu SED stwierdzono m. in.: "Pozdrawiamy to największe' w historii niemieckiej klasy robotniczej wydarzenie, które - je~
steśmy tego pewni - przyczyni się do pomyślności ·narodu nie- mieckiego i pokoju w Europie"".
W działalności wyjaśniającej charakter granicy na Odrze i Ny- sie Łużyckiej KPD, a później SED koncentrowały się przede wszy- stkim na środowiskach przesiedleńców, którzy na podstawie uch-
wał poczdamskich i dodatkowych uzgodnień międzysojuszniczych
przybywali stopniowo do radzieckiej strefy okupacyjnej. Komu-
niści zdawali sobie sprawę z faktu, że ta katego<ia ludności jest stosunkowo najmniej odporna na nastroje i hasła rewizjonistycz- ne, skierowane nie tylko przeciwko nowej granicy z Polską, ale
" Zjednoczenie niem~eckiego ruchu robotniczego i powstanie SED jako
prawidłowość okresu przejściowego od kapitalizmu do socjalizmu ukazuje m. m. wydane ostatnio w Pol's·ce opracowanie zbiorowe pt. Zjednoczenie ruchu robotniczego w socjal.istycznych krajach Europy 1946- 1948. Praca zbiorowa pod red. J. W. Gołębiowskiego i W. Góry. Warszawa 1978, s. 121- 155.
" Dokumente der Sozialistischen Einheitspartei Deutschlands. Berlin 1952, Bd I, s. 8.
" Centralne Archiwum KC PZPR, 295/VII-72, dokument nr 88.
Walka komunistów polskich i niemieckich
--~------~---51 generalnie przeciwko reprezentowanej przez nich koncepcji uło
żenia stosunków z Polską". Pozyskanie przesiedleńc-ów dla pro- gramu budowy antyfaszystowsko-demokratycznych Niemiec wy-
magało jednak - obok intensywnej działalności wyjaśniającej ___::
w miarę szybkiego rozwiązania ich problemów życiowych. Przy wydatnej pomocy Radzieckiej Administracji Wojskowej, SED, Blok Demokratyczny i organa samorządowe skoncentrowały swe wysiłki na zapewnieniu przesiedleńcom materialnych warunków
życia i asymilacji tej ludności w nowym środowisku". Daleko-
wzroczność tej polity~i i jej znaczenie dla przyszłości stosunków z Polską potwierdził rozwój sytuacji w zachodnich strefach oku- pacyjnych Niemiec. Podtrzymywanie wśród przesiedleńców na- strojów "tymczasowości", nadziei powrotu "do ziem ojczystych"
pozwoliło włączyć znaczną ich część do narastającej kampanii re-:
wizjonistycznej przeciwko ZSRR i Polsce. Jej szczególne natę
żenie pozostawało w bezpośrednim związku ze znanymi oświad
czeniami W. Churchilla i J. F. Byrnes'a (5 III i 8 IX 1946 r.), któ- rzy zakwestionowali m. in. óstateczny charakter granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej.
W tej sytuacji SED kierując się zdecydowanie przeciwko na- strojom antypolskim i rewizjonistycznym, podkreślała często spra- wiedliwy i słuszny z punktu widzenia interesów obu narodów-cha- rakter granicy z Polską. Podobnie jednak jak to było w przypad- ku KPD wstrzymuje się jeszcze wówczas - ze wspomnianych
wcześniej względów - z wypowiadaniem swego stanowiska w sprawie jej ostatecznego charakteru. Taka taktyka partii wi- doczna była zwłaszcza w okresie poprzedzającym dwa centralne wydarzenia w życi~ politycznym radzieckiej strefy okupacyjnej:
referendum w Saksonii (30 VI 1946 r.) i jesienne wybory do rad gminnych, kreistagów i landtagów (IX- X 1946 r.). Reakcja nie-
" Kieru.nki i metody pracy. wyjaśniającej wśród przesiedleńców ukazy-
wała broszura napisana w 1947 r. przez P. Merkera, członka Sekretariatu Centralnego ·i kierownika Wydziału P~acy i Opieki Społecznej Zarządu
SED. Zob.: P .. M er ker, Die niichsten Schritte zur Losung des Umsiedler- problems. Berlin 1947.
" Szerzej do tego zagadnienia, zob.: A. Brożek, J. Kok o t, Integra- cja przesiedleńców w Niemczech po II wojnie światowej. Wrocław-Warsza
wa-Kraków 1966, s. 165-1,90.
4*