Jan Stępień
Autentyczność listów do
Tessaloniczan
Collectanea Theologica 34/1-4, 91-182
1963
AUTENTYCZNOŚĆ LISTÓW DO TESSALONICZAN
W S T Ę P
W ielu a u to ró w sądzi, że listy do T essaloniczan nie p o sia d a ją w iększego znaczenia dla d o g m a ty k i k ato lick iej. P ra w d a , że nie ro zw ija w n ich P a w e ł sw ego system u, ja k to uczyni w sw ych w ielk ich listach. W ydaje się je d n ak , że po w n ik liw y c h b a d a n ia c h m yśli teologicznej P aw ła, doko n an y ch o sta tn io m. i. przez C. S p icq ’a *, L. C e rfa u x 2, M. M e in e rtz ’a 3 i B. R ig au x 4, sąd te n należy zm ienić n a korzyść n aszych listów . Chodzi tu nie ty lk o o p rzy w ró c en ie e sch a tologii w łaściw ego jej m iejsca w n au c za n iu apostoła, ale i o te zasadnicze p ra w d y w ia ry (Bóg — m iłu ją c y nas O jciec, S yn Boży — Z baw iciel, D uch Ś w ię ty), k tó re w ra z z esch ato lo g ią sta n o w iły głów ną te m a ty k ę p ie rw o tn e j k atec h ez y c h rz e śc ija ń sk ie j; z n ią bow iem w iążą się ja k n ajśc iśle j listy nasze — p ierw sze pism a P aw łow e. Z tego w łaśn ie w zględu listy do T essaloniczan z a słu g u ją na szczególną n a w e t uw agę.
D latego też. m. i. i pro b lem au ten ty c zn o śc i ty c h listó w p osiada zn acze n ie doniosłe. M in ął w p ra w d zie b u rzliw y okres d y sk u sji w okół tego zag ad n ie nia, trw a ją c y od p o cz ątk u w. X IX i o sta tn io n ik t n ie w y su w a za strze że ń p rz e ciw au ten ty c zn o śc i 1 Tes, ale a u to rstw o P aw ło w e 2 Tes je s t n a d a l p ro b lem em
o tw arty m . K w e stio n u ją je w dalszym ciągu n ie k tó rz y k ry ty c y n iekatoliccy,
1 P or. S a in t P au l, Les É p ître s P a sto ra le s, (Études B ibliques) P a r i s 3 1947. 2 P or. L a Theologie de l’Église su iv a n t s a in t P a u l (U nam S an c ta m 10), P a r i s 2 1948; L e C h rist dans la Théologie de sa in t P a u l (Lectio D iv in a 6), P a ris 2 1954.
3 P or. T heologie des N euen T e sta m e n te s (Die H eilige S c h rift des N euen T estam e n te s, E rg än zu g sb an d , B onn 1950, 2, 62—155, 213—229.
4 P or. S a in t P au l, L es É p ître s a u x T essaloniciens (Études B ibliques) P a ris 1956 — w sp a n ia łe dzieło, ale w ydane, n ie ste ty , p rz e ra ż a ją c o n ie d b ale ; p ełn o błędów w cy to w a n iu te k stó w b ib lijn y c h i au to ró w ; V o cab u laire c h ré tie n a n té rie u re à la p re m iè re é p ître a u x T hessaloniciens, S acra P a g in a M iscel- la n e a B iblica C ongressus In te rn a tio n a lis C ath o lici de Re B iblica (B ibliotheca E phem . T heol Lov., 12—13), P a ris 1959, 2, 380—389.
5 P or. Z u r n a c h p a u lin isc h e n H e rk u n ft des zw eiten T h essalo n ich erb riefes, Z e itsc h rift f ü r N eut. W issen sch aft 44 (1952—1953) 152—156.
ja k np. o sta tn io H. B r a u n 5 Ch. M a s s o n 6; poza ty m pró b y w y ja śn ie n ia n a j po w ażniejszej tru d n o ści, a m ianow icie w y jątk o w e g o p o k rew ie ń stw a lite ra c k ie go 1 i 2 Tes p rzy jednoczesnej różnicy w to n ie obydw u listó w sta n o w ią po dzień dzisiejszy k w estię sp o rn ą zarów no w śró d k ato lik ó w ja k i niek ato lik ó w .
O m aw ia się ją w b ib lijn e j lite ra tu rz e k ato lic k iej k ró tk o w in tro d u k c ja c h do N ow ego T e sta m e n tu i nieco o b szerniej w e w stę p ac h do k o m e n tarzy . O d d zielnej je d n a k i g ru n to w n ej p rac y n ik t spośród k atolików , poza J. W rzołem (Die E c h th e it des zw eiten T h essalo n ich erb riefes, F re ib u rg i. Br. 1916), te m u z a g ad n ien iu n ie pośw ięcił; tru d n o bow iem n ią n azw ać 10 stronicow y a r ty k u ł H, R o n g y ’ego, L ’a u th e n tic ite de la seconde a u x T hessaloniciens w „Rev. Eccl.
de L ie g e” 21(1929) 69—79.
W płynęła n a to n ie w ą tp liw ie i ta k o rz y stn a okoliczność, że n a jp o w a ż n iejszy i n a jb a rd z ie j rzeczow y a ta k W. W re d e ’go na 2 Tes został o d p a rty przez w y b itn y c h k ry ty k ó w n iek ato lick ich , ta k ic h ja k E. von D o b s c h ü tz 7, A. H a m a c k 8 i M. B ib e liu s 9; w sp an iałe zaś pod w zględem filologicznym k o m e n ta rz e G. M illig a n ’a 10 i J. E. F ra m e ’a u , u w zg lęd n iające w y cz erp u jąc o sto su n e k językow y 2 Tes do 1 Tes, sp ro w ad ziły z a rz u ty W. W re d e’go do w ła śc i w ych p roporcji.
P ro b le m je d n a k pozostał. W r. 1908 G. M illigan, choć opow iedział się zde cydow anie za au ten ty c zn o śc ią obydw u naszy ch listów , m ógł p rzy zn ać ze spo kojem , że p ro b le m p o k rew ie ń stw a lite ra c k ie g o m iędzy 2 i 1 Tes je s t w e w spółczesnym m u sta n ie b ad a ń n au k o w y ch niero zw iązaln y . A le od tego czasu w iele się zm ieniło. O dkrycie listó w p a p iru so w y c h pozw oliło poznać d o k ła d niej fo rm y e p isto lo g rafi sta ro ż y tn e j, a p rze p ro w a d z a n e o sta tn io b a d a n ia tre śc i i sło w n ic tw a p ie rw o tn e j k atech ezy ch rz eśc ija jsk ie j p o sta w iły w now ym św ietle p ro b lem lite ra c k i pism Nowego T e sta m e n tu w ogóle, a n aszych listó w w szczególności. Z ag a d n ien ie w ięc a u ten ty c zn o śc i ty c h listó w dom agało się now ego w y ja śn ie n ia , ty m bard ziej, że ro zw ią zan ia au to ró w n ie k a to lic k ic h były i są p rze w a żn ie je d n o stro n n e i d la teg o — nie do p rzyjęcia.
M im o to żaden z w y d an y ch do n ie d a w n a naszych k o m e n ta rz y now ego m a te ria łu w p e łn i nie w y k o rzy stał. N ie u czynił tego i D. Buzy w trz e c im w y d a n iu sw ych É p ître s a u x T hessaloniciens 12, tłu m ac zą c pod o b ień stw a ję z y
6 P o r. Les d eu x é p ître s de sa in t P a u l a u x T h essaloniciens (C o m m en taire du N ouveau T e sta m e n t i l a), N eu c h âte l—P a r is 1957.
7 P or. D ie T h essalo n ich erb riefe (M eyers K o m m e n ta r 10), G ö ttin g e n 1909. 8 P or. D as P ro b le m des zw e ite n T h e ssalo n ich erb riefes, B e rlin e r S it zu n g sb erich ten , p h il.-h ist. K lasse, 1019, 560—578.
9 P or. A n D ie T h essalo n ich er I II, a n die P h ilip p e r, H an d b u c h zum N euen T estam e n t, T ü b in g en 1911, 2.
10 St. P a u l’s E p istles to th e T h essalo n ian s, L ondon 1908.
11 P o r. A C ritic a l a n d E x eg tica l C o m m en tary on th e E pistles of st. P a u l to th e T h essalo n ian s (The In te rn a tio n a l C ritic a l C om m entary), E d in b u rg h 1912.
12 P or. É p ître s a u x T hessaloniciens tr a d u ite s e t com m entés (La S a in te B ible, L. P iro t-A . C lam er), P a r i s 3 1951.
kow e m iędzy n aszy m i listam i „identycznością sy tu a c ji” 13. D opiero B. R ig au x w obszernym , bo liczącym X X X II -f 754 stro n (w ty m 340 stro n w stępu) ko m e n ta rz u p o d ją ł p ro b lem w całej jego złożoności i o p ie ra ją c się głów nie na w y n ik ac h b a d a ń M illig a n ’a i F ra m e ’a, a częściow o n a p ra c y A. B ru n o t’a 14 — w z a k resie ję zy k a i sty lu P a w ła oraz n a w n ik liw y m stu d iu m teologii P a w io w ej L. C erfau x , d a ł pierw szy w śród b ib listó w k a to lic k ich jego pełne w y ja ś n ie nie, p rz y jm u ją c w zasadniczej części (w y tłu m aczen ie podobieństw ) ro zw ią za nie M. D ibeliusa. I ono je d n a k posiad a słabe stro n y zarów no w u k ład zie m a te ria łu dow odow ego i jego d o k u m e n ta c ji p orów naw czej, ja k i w ostateczn y ch w nioskach.
C elem n in ie jsz e j ro z p ra w y je s t nie ty lk o te lu k i w ypełnić, z a jm u ją c w obec dotychczasow ych rozw iązań, w ty m i n ajn o w szy c h — Ch. M asson’a z r. 1957, w ła sn e stanow isko, ale u w zg lę d n ia jąc w w iększym sto p n iu niż B. R ig au x rozw ój m yśli teologicznej P a w ła i je j pow iązania z p ie rw o tn ą k a tech ezą ch rz eśc ija ń sk ą, rzucić now e św iatło n a sp raw d zian y w ew n ę trz n e a u ten ty c zn o śc i naszy ch listów .
S łow nik L istó w do T essaloniczan został o p rac o w a n y n a now o w o p arc iu o te k st A. M e rk ’a, N ovum T e sta m e n tu m g rae ce e t latin e, R om a* 1944 i p rzy pom ocy A. S c h m o lle r’a, H an d k o n k o rd an z zum g rich isch en N. T. S t u t t g a r t 6 1931 o raz dzieła R. M o rg e n th a le r’a: S ta tis tik des N e u te sta m e n tlic h e n W ort- schatzes, Z iirich — F r a n k fu r t a. M ain 1958. N a sk u te k tego cy fry odnoszące się do s ta ty s ty k i słów ek u żytych w N. T., a zw łaszcza u P aw ła, u legły pew nej zm ianie w p o ró w n a n iu z cy fram i po d an y m i przez M illig a n ’a, F ra m e ’a, B orn e- m a n n ’a i R ig au x . S ą one w y n ik ie m m oich w ła sn y c h obliczeń. T am zaś, gdzie p o p rz e sta ję n a b a d a n ia c h in n y ch au to ró w , p o d a ję dzieła, z k tó ry c h k o rz y sta łem .
M iło m i w y ra zić n a ty m m ie jsc u se rd e cz n ą w dzięczność Ks. P rof. D r P. N ow ickiem u za w iele cennych u w ag i w sk azó w ek p rzy u zu p e łn ie n iu i po p ra w ie n iu części filologicznej m ej pracy. Jeg o osobistym w k ład em są p rz y ję te tu ta j przeze m n ie w ażne dla polskiej b ib listy k i te rm in y , ta k ie np. ja k : słów ka, słow nik (W ortschatz) w odró żn ien iu od w yrazó w i sło w o stan u (W ortbestand), k tó ry c h n iew łaściw e użycie pow odow ało dotychczas w iele za m ieszania. J e m u ta k że zaw dzięczam p o p raw ie n ie n ie k tó ry c h m iejsc w m oim
p rze k ład z ie L istó w do T essaloniczan.
W iele z p rzytoczonych w tej ro zp raw ie pozycji b ib lio g raficzn y ch było m i nieosiągalne. P o d ałe m je je d n a k (um ieszczając obok nazw isko a u to ra , k tó ry je cytuje), z tą ta k że m yślą, że m oże k to ś b ard z iej szczęśliw y ode m nie znajdzie i do nich dostęp.
S zereg k sią że k u dało m i się uzyskać, bąd ź w ypożyczyć z zagranicy. Za o k az an ą m i w ty m życzliw ą pom oc ra z jeszcze d zięk u ję u p rze jm ie S. M arii
13 P or. tam że, 173.
F ran ciszce T yszkiew iczow ej — F ra n cisz k a n c e — S łużebnicy K rzyża, D y re k to rce B ib lio tek i i C zytelni W iedzy R e lig ijn ej w W arszaw ie, P a n i M gr H alin ie R ogulskiej, K ierow niczce D ziału W ypożyczania K ra jo w eg o i Z ag ran icz n eg o B iblio tek i N arodow ej w W arszaw ie, a p rze d e w szy stk im O. D r R om u ald o w i G ustaw ow i, O. F. M., D y re k to ro w i B ib lio te k i U n iw ersy te ck ie j K U L w L u b li nie.
P ro b le m głów ny — au to rstw o P aw ło w e 2 T es łączę z a u ten ty c zn o śc ią 1 Tes, a to z dw óch pow odów . Po pie rw sz e — ab y w y k azać bezpo d staw n o ść o g ran ic za n ia a u to rs tw a P aw łow ego 1 Tes, k tó re z n a jd u je w y ra z w w y su w a nych o sta tn io h ip o te za ch : G. H o lsch er’a , 15, J. B. O rc h a rd ’a 16 — F S p a d a fo ry 17 (zależność te k stó w eschatologicznych 1 i 2 Tes od synoptyków ), czy E. G. S elw y n ’a 18 (zależność 1 i 2 Tes od 1 P ; S y lw an w sp ó ła u to re m ty c h pism ). P o w tó re dlatego, że uw ażam y, iż 2 Tes zro zu m iały je s t w p ełn i d opiero ja k o n a s tę p u ją c y po liście pierw szym , i że au ten ty c zn o ść 1 Tes p o tw ie rd z a a u to r stw o P aw ło w e lis tu drugiego.
W p ierw szej w ięc części om ów im y p o d sta w y au ten ty c zn o śc i L istó w do T essaloniczan; w d ru g iej zaś — za strze że n ia w y su w an e p rzeciw a u to rs tw u P aw io w em u ty c h listów oraz próby ich w y jaśn ien ia, p ośw ięcając ze zro z u m iały ch w zględów n ajw ięcej m iejsca 2 Tes.
C Z Ę S C I
PODSTAWY AUTENTYCZNOŚCI LISTÓW DO TESSALONICZAN
S ą to p rze d e w szy stk im św iad ectw a n a jsta rsz y c h d o k u m en tó w p iśm ie n n ic tw a ch rześcijań sk ieg o (rozdz. 1), a n a s tę p n ie a rg u m e n ty w ew n ętrz n e, z a cz erp n ię te z sam y ch listów , tj. z ję zy k a i sty lu (rozdz. 2), a zw łaszcza z n a u k i w n ich z a w a rte j — dogm atycznej i m o raln ej (rozdz. 3).
N a jp ie rw p rze d staw im y sp raw d zian y ze w n ętrzn e , głów nie w ty m celu, aby p rzy ocenie w yników’ k ry ty k i lite ra c k ie j, b udzących zrozum iałe w ą tp li wości, oddać d ecy d u jący głos św iadectw om tra d y c ji K ościoła.
15 P or. D er U rsp ru n g d e r A p o kalypse mIk 13, Theologische B lä tte r 12 (1933) 193—202.
16 P o r. T h essalo n ian s an d th e S yn o p tic G ospels, B iblica 19 (1939) 19—42. 17 P or. T em i di Esegesi, R ovigo 1953, 473; T essalonicesi (Epistole I—II), Enc. C att. (1954), kol. 12.
R O Z D Z I A Ł I
D O K U M EN TA C JA PATR Y STY C ZN A
O graniczym y się tu do d o k u m e n tó w n a jsta rsz y c h , w k tó ry c h obok po w iąz ań p ra w d o p o d o b n y ch z naszym i listam i są ró w n ież alu z je i c y ta ty w y raź n e i pew ne.
Art. 1. Powiązania prawdopodobne
1. D idache (N auka 12 apostołów lub In s tru k c je A postolskie).19 Dzieło
to u w ażan e je s t za n a js ta rs z y d o k u m e n t p iśm ien n ictw a chrześcijańskiego. J. P. A u d et sądzi, że pow stało ono w S y rii m iędzy r. 50—70. R a cje p o dane przez A u d e t’a nie są w p ra w d zie w p ełni p rze k o n y w u jące ,20 ale nie m a rów nież p o w ażnych pow odów , aby p rzenosić d a tę p o w sta n ia D idache n a p ie rw sz ą połow ę
II w., ja k to czynią F. E. Vokes 21 i R. R ig au x 22
D idache p o sia d a t e k s t y 29 k tó re m ogły być z a cz erp n ię te z L istó w do T essaloniczan, a m ianow icie:
Did. 16,1: c zu w a jc ie (yp^yop*^)
n ad życiem w aszym ... albow iem nie znacie godziny, w k tó re j P a n nasz
przyjdzie.
1 Tes. 5,1 n.: A o czasie i chw ili nie p o trze b u jec ie , b rac ia, a b y w am pisać. S am i bow iem doskonale w ie cie, że dzień P a ń s k i n ad e jd z ie j a ko złodziej w nocy.
5,6: N ie z a sy p ia jm y p rz e to ... lecz c z u w a jm y (Yp7)Yop&fiev>
5,10: abyśm y ... w espół z n im żyli.
19 P or. J. A. R obinson, T he p ro b lem of th e D idache, T he J o u rn a l of T heological S tu d ies 13 (1912) 339—356; J. P. A udet, L a D idache, I n stru c tio n s des ap ô tre s (Études B ibliques 5) P a ris 1958, 199 ns. — A., Coppo, P ro b ie rn i an tic h i e nuo v i d élia D idache in un re c en tissim o studio, E p h em erid es L itu rg ic a e 73 (1959) 38—48.
20 P or. A. Coppo, P ro b ie rn i a n tic h i e n u o v i délia D idache, dz. cyt. 38—48; P. B enoit, R ev u e B iblique 66 (1959) 599 (recen zja J. P. A udet, D idache).
21 P or. T he R idle of th e D idache, F a c t or F iction, H eresy or C atholicism L ondon 1938, 93—119.
22 P or. S a in t P au l, L es É p itre s a u x T hessaloniciens (Étudies B ibliques 5) P a ris 1956, 114.
23 T e k st D idache, ja k i in n e d o k u m e n ty sta ro c h rześcijań sk ie , k tó ry ch b ra k w zbiorze M ignę a, c y tu ję w ed łu g K. B ih lm e y er a, Die apo sto lisch en V ä te r 1, S am m lu n g a u sg e w ä h lte r K irc h e n — und do g m en g esch ich tlich er Q u ellen sc h rifte n , G. K ru e g e ra , z. 1, cz. 1, T ü b in g e n 1924, 2.
Did. 16,6 n.: A w ted y ukaże zn a k i 4,16: n.: A lbow iem sam P a n n a d a
-p ra w d y: ... zn a k głosu trą b y ... ny z n a k , n a głos a rc h a n io ła i
p r z y jd z ie P an i w s zy sc y św ięci z (dźw ięk) trą b y Bożej z stąp i z
nie-nim . W tedy u jrz y św ia t P a n a p rzy - b a ...
chodzącego n a d o b ło k a m i n ie b a ... 4,17: P o te m m y ... zo stan iem y p o r w a n i n a obłokach n a sp o tk a n ie P a n a w p rze stw o rz ac h ... por. 4,14. 3,13: na p rzy jśc ie Pana naszego J e zusa ze w s z y s tk im i św ię ty m i jego. T ru d n o tu m ów ić z całą pew nością o zależności lite ra c k ie j D idache od 1 Tes. P rzy to czo n e je d n a k p a ra le le zaró w n o m yślow e (nie w iadom o, k ie d y n ad e jd z ie dzień P ań sk i, scen ariu sz p a ru z ji), ja k i w yrazow e (czuw anie, znak, głos, trą b a , w szyscy święci) m ożliw ości ta k ie j nie w y k lu c z a ją 24.
B ardziej w y ra źn ie w id ać p ow iązanie D idache z 2 Tes. Did. 12,3: je śli chce k to ś przeb y w ać
u w as ... n ie c h a j p ra c u je i pożyw a.
3,10: je śli k to ś n ie chce praco w ać, n ie ch też i nie je.
Did. 16,3—6: albow iem w dniach
o sta tn ic h rozm nożą się fałszyw i
p ro ro cy ... w zm oże się niepraw ość, n ien aw id zieć b ę d ą je d n i d ru g ich i w ydaw ać. A w te d y o b ja w i się z w o dzicie! św iata, ja k o s y n B o ży i c z y
nić będzie z n a k i i cuda (orjfjLda
x al TipaTa) a ziem ia o d d an a zo
sta n ie w ręce jego ... W tedy p rz e j dzie rodzaj lu d z k i pró b ę ognia i w ielu podda się zg o rszen iu i zginie (a7roXouvTai); k tó rz y zaś w y trw a ją w w ierze sw ej, b ęd ą zbaw ien i (ctco- ■8irj(jovTai) ... A w te d y u każe z n a k i p ra w d y (toc onrjfjieia T7ję a X 7 )& e (a ę ...)
3,12: ty m p rze to ro zk a zu je m y ..., ab y p ra c u ją c ... w łasn y chleb sp o żyw ali.
2,3 n.: (dzień te n nie n adejdzie), dopóki p ie rw e j nie p rzy jd z ie o d stę p stw o i nie ob jaw i się czło w ie k grzechu, syn za tra c e n ia , k tó ry ... z a siądzie w św ią ty n i Bożej p odając
się sa m za Boga.
2,9— 12: A objaw ien ie się jego d o k o n a się ... w m o c y w sze lk ie j, w śró d zn a k ó w i cu d ó w k ła m liw y c h i z
w szelk ą obłu d ą niepraw ości dla
tych, k tó rzy giną, ( t otę dĆ7roXXufjLŚvoię),
bo nie p rz y ję li m iłości p r a w d y (t^v
dtya7n)V TTję dX7)$e(aę), ab y byli
z b a w ie n i (aco&Y^ai) I d la teg o do puści n a nich Bóg działan ie błędu,
aby u w ierz y li k ła m stw u , ta k iż
p o tę p ien i będ ą w szyscy, k tó rz y n ie uw ierz y li p ra w d zie (Tfj dX7)$e(cj:f) lecz upodo b ali sobie w niep raw o ści. 24 T ak te ż sądzi W. B o rn em an n , D ie T h essalo n ich erb riefe (K ritisc h - ex e g etisch e r K o m m e n ta r ü b er das N eue T estam e n t, H. A. M eyer 10), G ö t tin g e n 1894, 20.
P o d an y w yżej te k s t Did. 16,3—6 bliższy je s t n ie w ą tp liw ie M t 24,9— 31. W ydaje się je d n a k , że tre ść eschatologiczna D idache zarów no w sw ym to n ie ogólnym , ja k i w n ie k tó ry c h szczegółach p rzy p o m in a n a u k ę eschatologiczną P a w ła w 2 Tes. T u i ta m sp o ty k a m y dw a zn a k i w y p rz ed z ają ce p a ru z ję : ukaże się zw odziciel św iata, p o d ając się za sy n a Bożego i będzie czynił cu da (Did. 16,4) i n a s tą p i zgorszenie, o d pow iednik a p o sta z ji (2 Tes 2,10—12), k tó re w ielu do zguby przyw iedzie. I w Did. 16,5 je d n i zginą, a d ru d zy zb a w ien i będą. J e s t zn am ien n e, że użyte są tu ta j te sam e te rm in y : d bto X o u v T a i
i aco07)<jovTai. N ad to w y ra że n ie: c r^ e ta dćtoj&eiaę — z n a k i p ra w d y (Did. 16,6) przy p o m in a <£XT)$eia w 2 Tes 2,10.12, a te rm in dhojiia — n ie p ra w o ść (Did. 6,4)
je st n am zn an y z 2 Tes 2,7. Te p o dobieństw a są dość w ym ow ne.
2. W liście B a r n a b y 25, pochodzącym z r. ok. 115, rów nież nie m ożna
stw ie rd z ić w y ra źn y c h zapożyczeń z listó w do T essaloniczan. Są je d n a k te k sty, k tó re ta k ą m ożliw ość p odsuw ają.
B arn. 21,6: zostaliście bow iem pou- 1 T es 4,9: przez Boga pouczeni je -
czeni od Boga (^eo8iSaxToi) steście (3-eoSi8axToi)
B arn. 4,13 — za c h ę ta do czujności — 1 tes 5,5—8 B arn. 7,1: ab y śm y w iedzieli, kogo
w in n iśm y n ad e w szy stk o w ielbić, za
w szystko dzięki sk ła d a ją c (euxa-
pKJToimeę ó<peiXo(xev aiveiv)
B arn. 18,2: książę n ie p ra w o ści czasu tego.
B arn. 4,9: !v tw dvó[xcp xaipćp B arn . 15,5: S yn Je g o przyszedłszy
położy k res (xaTapY7)arei) w iekow i
b ezb o żn ika (to u dvó(xou) i potępi
n iew iernych.
2 T es. 1,3: Z aw sze w in n iśm y d zię ki sk ła d a ć (Euyapi-pTeiy 6<petXo[iev 2 Tes 2,6: A te ra z w iecie, co go p o w strzy m u je, ta k iż ob jaw i się on do p iero czasu swego.
2 Tes. 2,8: A w ted y ob jaw i się ów b ezb o żn ik (ó <5ćvo[xoę), k tó reg o P a n Jezu s zgładzi i o b ja w ien ie m swego p rz y jśc ia z a tra c i (xaTapYT)<jei). 2 Tes 2,12: ta k iż p o tę p ien i będ ą w szyscy, k tó rzy n ie uw ierzy li p ra w dzie, lecz upodobali sobie w n ie
praw ości.
3. Sw . Ig n a cy A n tio c h e ń sk i (początek II w.) stoi pod w y ra źn y m w pływ em
listów P aw iow ych. Choć tru d n o je s t u sta lić k o n k re tn ą zależność lite ra c k ą od listów do T essaloniczan, to je d n a k p o d o b ień stw a w m yśli i fo rm ie ich w y ra ża n ia są b ard z o znam ienne. I ta k w liście do E fe zjan 5,1 zachęca św, Ignacy A ntioch. sw oich czytelników , aby byli n aślad o w cam i Boga. W 1 Tes 1,6 m ów i P aw eł, że T essaloniczanie s ta li się n aślad o w c am i P an a. A
nalogicz-25 Por. P h. H aeu ser, D er B a rn a b a b rie f, F o rsc h u n g en zu r c h ristlic h en und D ogm engeschichte, z. 2, P a d e b o rn 1912, 11, 125 ns.
ne te m a ty sp o ty k a m y u św. Ignacego, T ra ll. 9,2 i w 1 Tes 4,14; u św. Ig n a cego, P olik. 6,2 i w 1 Tes 5,8 26.
S zczególnie bliskie listom do T essaloniczan są n a s tę p u ją c e te k sty . Ign., Rzym . 2,1: n ie chcę, abyście
się ludziom podobali, ale (abyście się) podobali B ogu, ja k o się i p o
dobacie.
Ign., Fil. 10: i podobajcie się: cia łe m , d u szą , duchem .
Ign., P olik. 6, 2: ch rz est w asz n iech będzie ja k o broń, w iara jak o p rz y ł bica, m iło ść ja k o kopia, a cierp li wość ja k o zbroja.
Ign., Rzym . 10,3: w cierpliw ości J e zusa C h ry stu sa.
Ign., Ef. 8,1: n ie ch a j w ięc n ik t
w as nie z w o d z i79.
1 Tes. 2,4: ta k m ów im y, nie po to. aby się ludziom podobać, ale B ogu (por. G al 1, 10; K ol 3, 22).
1 Tes 5, 23: i n iech aj całe w asze j e ste stw o : duch i dusza i ciało zach o w a n e zostanie bez s k a z y ...
1 Tes 5,8: bądźm y trze źw i p rz y odziani w pan cerz w ia ry i m iłości o raz w n a d zie ję zb aw ien ia ja k w
przyłbicę.
2 Tes 3,5: w cierpliw ości C h ry s tu sow ej.
2 Tes 2,5: niechaj w as n ik t n ie zwodzi.
4. S w . P olikarp (ok. 110 r.) zd an iem A. H a rn a c k ’a je s t n a jp o w a ż n ie j
szym św iad k iem d la fo rm a c ji zb io ru listó w P a w io w y c h 28. P isze on do F ili- p ia n 11,3: „Ego au te m n ih il ta le sensi in vobis v e l audivi, in q u ib u s lab o - ra v it b e a tu s P a u lu s qui estis in p rin cip io ep istu la e eius; de vobis eten im g lo ria tu r in om nibus ecclesiis” 2®. T en n ie ja s n y te k s t sta ł się p o d sta w ą po lem iki m iędzy E. S ch w eiz er’em i W. M ich aelis’em co do a d re sa tó w 2 T e s 30.
26 P or. E. von Goltz, Ig n a tiu s von A ntio ch ien als C h rist und T h eo loge. E ine D ogm engeschichtliche U n te rsu c h u n g w p rac y pt. T ex te und U n te r su c h u n g en zu r G eschichte d e r a ltc h ristlic h e n L ite ra tu r, z. 3 L eipzig 1894, 12, 100—118; B. R igaux, S a in t P au l, dz. cyt. 155; A. H arn ac k , Die B rie f sa m m lu n g des A postels P a u lu s und die a n d e re n v o rk o n sta n tin isc h e n c h r is t lichen B rie fsa m m lu n g en , L eipzig 1926, 72; E. M assaux, In flu e n ce de L ’E vangile de sa in t M atth ieu , dz. cyt. 117—130.
27 T e k st Ign., Ef. 10.1: „za in n y ch zaś lu d zi m ódlcie się n ie u sta n n ie (por. 1 T es 5,17), n a k tó ry p o w o łu ją się m.i. W. B o rn em an n i J. M. Voste, n ie je s t p ew n y ; por. J. B. L ightfoot, T he A postolic F a th e rs, L ondon 1899, 12, 2, 58; T he N ew T esta m e n t in th e A postolic F a th e rs by a C om m ittee of th e O x ford S ociety of H isto ric al Theology, O xford 1905, 74; B. R igaux, S ain t P aul, dz. cyt. 116.
28 P o r. A. H arn ac k , Die B rie fsa m m lu n g des A postels P au lu s, dz. cyt. 72.
20 P or. K. B ihlm eyer. Die a p o sto lisc h en V äter, d. cyt. 119.
30 P o r. E. Schw eizer, D er zw eite T h e ssa lo n ic h e rb rie f ein P h ilip p e rb rie f? T heologische Z e itsc h rift l (1945) 90—105; Z um P ro b le m des 2 Thess., tam że 2
Nie ulega w ątp liw o ści, że św. P o lik a rp w F il. 11, 3 czyni w y ra ź n ą a lu z ję do 2 Tes 1,4. W ydaje się je d n ak , że przez zapo m n ien ie p rzy p isa ł F ilip ia n o m to, co P a w e ł n a p isa ł o w iern y c h w T essalonice.
W liście św. P o lik a rp a zn a jd u je m y jeszcze dw a inne te k sty św iadczące o tym , że ich a u to r zn ał listy do T essaloniczan. W r. 11,4 w zyw a cz y te ln i ków do zach o w an ia u m ia ru w zględem W a le n ty n a i poleca, ab y nie tr a k t o w ać je m u podobnych ludzi ja k o n ie p rz y ja c ió ł: „sobrii ergo estole e t vos in hoc; e t non sic u t inim icos ta ies e x istim e tis sic u t p assib ilia m e m b ra e t e r r a n - tia eos re v o c a te ”. Ł atw o dostrzec tu p a ra le lę do 2 Tes. 3,15. W reszcie P olik. 11,1: „ u n ik ajc ie w szelkiego z ła ” je s t p ra w ie dosłow nym cy tate m z 1 Tes 5,22: „ u n ik ajc ie w szelkiego ro d z a ju z ła ” 31.
5. U H erm asa (ok. 150 r.) w id ać p ew n e p o w iązan ia z listam i do T e ss a loniczan, ale zależności lite ra c k ie j i tu ta j tru d n o u stalić. P rz y ta c z a się głów nie dw a m iejsca z 1 Tes., k tó re m ogły być w y k o rz y sta n e w P a s te rz u H e r m asa: 1 Tes 5,13 — „żyjcie ze sobą w p o k o ju ” ; F o rm u łę tę sp o ty k a m y u H e r m asa, Vis. III, 6,3; 9, 2. 10; 12,3 i Sim. V III, 7,2; oraz 1 Tes 5,16 „zaw sze się ra d u jc ie ”, por. M and. X, 3,132.
6. Sw . J u s ty n (ok. 150/160 r.) w Dial. 110,2 pisze o człow ieku b ez p raw ia, odstępstw a, k tó ry bezbożne i niegodziw e rzeczy będzie m ów ił w obec N a j w y ższ eg o 33. J. V o s te 34 i B. R ig a u x 35 u trz y m u ją , że te k s t te n zacz erp n ię ty je st n ie w ą tp liw ie z 2 Tes 2,3—4. W ydaje się je d n a k , że n a pew no nie da się tego ustalić, p oniew aż tru d n o w ykluczyć ew e n tu aln o ści, że św. J u s ty n m ógł k o rzy stać z ja k ie jś daw niejszej tra d y c ji o te m a ty c e ap o k a lip ty cz n ej, podobnie ja k m ógł to uczynić św. P aw eł. D latego i to św iadectw o J u sty n a , choć b a r dzo pow ażne, uznać trz e b a ty lk o za praw d o p o d o b n e. R ów nież i p a ra le la Dial. 16,4 (albow iem zabiliście S praw iedliw ego, a przed N im proroków ) i 1 Tes 2,15 nie je s t pew na, poniew aż bliższy D ialogu w y d aje się te k s t Dz A p 7,52 ^
1946) 74; W. M ichaelis, D er 2 Thess. k ein P h ilip p e rb rie f, tam że, 1 (1945) 282—285. O cenę k ry ty c z n ą k o n tro w e rsji por, B. R igaux, S a in t P au l, dz. cyt. 66—68, 117.
31 P o r. P. N. H arriso n , P o ly c a rp ’s tw o E p istles to th e P h illip p ia n s, C am bridge 1936, 327—335. J e s t w ym ow ne, że i czołowy p rz e d staw ic ie l k ry ty k i lib e ra ln e j, W. W rede, p rz y jm u je , iż św. P o lik a rp k o rz y sta ł z 2 T es; Die E c h th e it des zw eiten T h e ssalo n ich erb riefs u n te rsu c h t, L eipzig 1903, 93 ns. 32 P or. A. Lelong, Le p a s te u r d ’H erm as w p rac y pt. T ex tes e t docum ents, les P ères A p o staliq u es, 4, P a ris 1912; J. M. Vosté, C o m m en tariu s in E pistolas ad T hesaalonicenses, R om ae 1917, 32; E. M assaux, In flu e n ce de l ’É van g ile de sa in t M a tth ie u , dz. cyt. 302—310.
33 Por. D ial. 32, 116.
34 P or. C o m m en tariu s, dz. cyt. 33. 35 P or. S a in t P au l, dz. cyt. 118.
36 P or. G. A rc h am b au lt, J u s tin : D ialogue avec T rip h o n w p rac y pt. T ex tes e t docum ents, P a ris 1909, 2; E. M assaux, In flu e n ce de l’É van g ile de sa in t M atth ieu , dz. cyt. 568—600; B. R igaux, S a in t P au l, dz. cyt. 118.
Art. 2. Świadectwa wyraźne i pewne
1. M arc jo n h e re ty k (ok. 140 r.) w k an o n ie ksiąg św., p rzeznaczonym dla sw ego now ego kościoła um ieszcza w szy stk ie listy św. P a w ła (w ty m i o b y d w a do T essaloniczan), oprócz listó w p a s te rsk ic h i H e b r. 7n. Ś w iad ec tw o to je s t ogrom nie cenne. M ówi ono bow iem w y raźn ie, że p rzed r. 140 listy do T essalo n iczan przy p isy w an o pow szechnie św. P aw ło w i i że co do tego nie
było w K ościele żadnej w ątpliw ości.
2. K a n o n M u ra to ria ń ski (ok. r. 170) w ylicza w śród listów P aw io w y ch dw a listy do T essaloniczan: „szósty do T essalo n icza n ” (linia 54) i d alej ... „cho ciaż do K o ry n tia n i do T essaloniczan ab y ich popraw ić, d ru g i ra z p isa ł” (linia 55 n . ) 38. T ak ie je st sta n o w isk o K ościoła Rzym skiego.
3. S w . Ire n e u sz (ok. r. 180) b isk u p L y o n u je st pierw szym p isa rz em s ta ro żytności ch rz eśc ija ń sk iej, k tó ry czerpie w y ra źn ie c y ta ty z listó w do T essa loniczan, p rz y p isu ją c ich a u to rstw o św. P aw łow i. Spośród licznych c y t a t 39 n a szczególną uw agę za słu g u ją n a s tę p u ją c e :
1) Adv. haer., 5,6,1: „et p ro p te r hoc ap ostolus seipsum exponens, ex p la - n a v it p e rfe c tu m e t sp iritu a le m sa lu tis hom inem , in p rim a ep istu la ad T h essa lo n icen ses dicens sic: D eus a u te m pacis sa n c tific e t vos p erfectos, e t in te g e r v e s te r sp iritu s e t an im a e t corpus sine q u e re la in ad v e n tu m D. N. J. C hr. s e rv e tu r ” (1 Tes 5,23) 40.
2) A dv. haer., 5,25,1: „De quo ap o sto lu s in ep istu la , quae est ad T h essa lonicenses secu n d a , sic a it: q u o n iam n isi v e n e rit abscessio p rim u m et re v e la tu s f u e r it hom o p eccati, filiu s p erd itio n is, qui a d v e r s a tu r e t e x to l- lit se su p e r om ne quod d ic tu r D eus (2 Tes. 2,3 n.) 41.
W a rto zaznaczyć, że św. Ire n e u sz r e p re z e n tu je nie ty lk o kościół g alli- k a ń sk i (jak o b isk u p Lyonu), ale n a d to ja k o będący w b liskim k o n ta k cie ze św. P o lik a r p e m 42 — rów nież kościół A zji M niejszej, a ta k że i R zym u, k tó ry n ie ra z odw iedzał.
37 P or. T e rtu lia n , Adv. M arc., 5,16 (PL 2,510—512); św. E pifaniusz, H aer., 42,9 (PG 41,708).
38 P o r. ks. E. D ąbrow ski, B ib lio te k arz A m bozjany i jego odkrycie, w p racy pt. G lossy i o d k ry cia biblijn e, W arszaw a 1954, 127.
39 P o r. W. S an d ay — C. H. T u rn e r-A . S o u ter, N ovum T estam e n tu m sa n c ti Ire n a e i episcopi L u g d u n en sis bein g th e N. T., Q uotations in th e O ld -L a tin V ersion, O ld L a tin B iblical T ex ts, O xford 1923, 7, 176—180.
40 P G 7,1138. 1 Tes cy tu je jeszcze w y ra źn ie w Adv. h aer. 5,30,2. Por. W. S an d ay -C . H. T u rn e r-A . S o u ter, N ovum T esta m e n tu m sa n c ti Ire n a e i, l.c.
41 P G 7,1189. In n e cy ta ty 2 Tes. u św. Ire n eu sz a, por. J. M. Vostó, Com - m e n ta riu s in E pistolas ad T hessalonicenses, dz. cyt. 32.
42 P or. Iren eu sz, Adv. h a e r. 3,4 (PG 7,852 n.); tenże, Ep. ad F lo rin u m ; fra g m e n t u Euzebiusza, H ist. K ościoła, 5,20,4—8, p rz e k ła d ks. A. Lisieckiego, P o zn ań 1924, 235.
4. Sw . K le m e n s A le k s a n d r y js k i (ok. r. 190—215) k o rzy sta i cy tu je czę sto listy do T essaloniczan, a zw łaszcza p ierw szy :
1 Tes 2,7 w P aed. 1,5; S trom . 1,1
„ 4 ,3 - 9 w S trom . 4,12
» 5 ,5 - 8 w P aed. 2,9; S trom . 4,22
„ 5,13—22 w P aed. 3,12; S trom . 1,11
2 Tes 2,4 w S trom . 7,12
» 3,1—2 w S trom . 5,3 43.
5. T e rtu lia n (ok. r. 200), p rze d staw ic ie l kościoła afry k ań sk ieg o , rów n ież często c y tu je w sw oich pism ach obydw a listy do T e ss a lo n ic z a n 44, np.:
1) 1 T e s 1,9 n. w dziele De re s u rre c tio n e carnis, 24: „Q uae h aec te m p o ra, cum T hessalo n icen sib u s disce. L egim us enim : q u a lite r conversi sitis ab idolis ad se rv ie n d u m vivo e t v ero Deo, e t ad ex p e c ta n d u m e coelis f ilium e iu s” ;
1 Tes 5,1 nn. cyt. tam że, „et ideo m a ie sta s sp iritu s sa n c ti p ersp ic a x « eius m odi sensuum , e t in ip sa ad T hessalo n icen ses ep isto ła su g g e rit: de te m p o rib u s au te m et te m p o ru m spatiis, f ra tre s , non est n éc essita s scrib e n d i v o b is”.
2) 2 T es 1,4 cyt. tam że: „P au lu s v ero ap o sto lu s de p erse c u to re , qui p r i m us ecclesiae san g u in em fu d it, p o ste a gladium stilo m u ta n s ... cum T hessalo n icen sib u s gaudens, uti, in q u it, g lo rie m u r in vobis in ecclesiis Dei p ro to le ra n tia v e s tra e t fide, in om nibus p erse cu tio n ib u s e t p re s - s u ris ”. 2 Tes 2,1 nn., cyt ta m że : „et in secu n d a (tzn. e p isto ła ad T h e s salonicenses) plen io re so llicitu d in e ad eosdem : obscero a u te m vos, f r a tre s, p e r a d v e n tu m D .N .J.C hr. e t co n g reg atio n em n o stra m ad ilium , ne cito com oveam ini anim o n eq u e tu rb e m in i”.
J a k w id ać z przytoczonego w yżej m a te ria łu , listy do T essaloniczan o d n a jd u je m y w n a jsta rsz y c h d o k u m e n tac h p iśm ien n ictw a ch rześcijań sk ieg o ; i pod ty m w zględem nie u stę p u ją one pozostałym listom P aw iow ym . Z n a n e są n a p ew no od p o czątk u II w., a cytow ane w y ra źn ie od r. 180 (św. Ireneusz). W arto zaznaczyć, że 2 Tes posiada d o k u m e n ta c ję lepszą, bo sta rs z ą (św. P o lik a rp , ok. r. 110) niż 1 Tes, k tó ry dopiero od połow y II w. (M arcjon) z a jm u je pozycję ró w n o rzę d n ą z listem drugim .
To p ra w d a , że w y ra źn e i pew ne św iad ectw a nie są ta k daw ne, iż by z p u n k tu w idzenia ścisłej k r y ty k i w y k lu cz ały w szelk ą w ątp liw o ść co do a u ten ty czn o ści n aszych listów , ale nie m ożna nie zw rócić uw agi n a te n oczyw i sty i d la teg o ta k doniosły fa k t, że a u to rstw o P aw ło w e listó w do T essalo n
i-43 P o r. PG 8,272.692; 9,36; J. M. V oste, C om m en tariu s, dz. cyt. 32 n.; O. S täh lin , Die G riechischen ch ristlic h e n S c h riff-ste ile r, 1. 101; 2, 34.
44 P or. A dv. M arc. 4,5 (PL 2,366); De res. carn. 24 (PL 2,827 n.); Th. Z ahn, G eschichte des n eu t. K anons, dz. cyt. 520—522.
czan nigdy i nigdzie w sta ro ż y tn y m K ościele nie było kw estionow ane. Z n a j d u ją się te ż one ju ż w pierw szy ch zb io rach listów P aw iow ych. S p o ty k am y je ró w n ież w n a jsta rsz y c h zn an y ch n am d o tą d kod ek sach z IV w. z B i S o raz w p a p iru sa c h P 30, F 16 i P 61, sięg ający ch w iek u III, albo n a w e t końca w. II (P46, w ed łu g H. G e rs tin g e r a )45. Słowrem, d o k u m e n ta c ja p atry sty c z n a p rze m aw ia za au ten ty c zn o śc ią naszych listów .
R O Z D Z I A Ł 2
W ŁA ŚCIW O ŚCI JĘZYKOW E I L ITER A C K IE LISTÓW DO TESSA LON ICZAN W w. X IX i w p ierw szej połow ie w ie k u bieżącego triu m fy w b ilisty ce św ięciła k ry ty k a literac k a. O au ten ty c zn o śc i ja k ie jś księgi św. decydow ały, w ed łu g a u to ró w niek ato lick ich , a rg u m e n ty w ew n ętrz n e, z a cz erp n ię te z s a m ego dzieła, a w ięc jego język, sty l i tre ść d o k try n a ln a oraz historyczna. O p raco w y w an o drobiazgow e s ta ty s ty k i poszczególnych słów, pojęć, p o ró w n y w an o te n m a te ria ł z inn y m i pism am i tegoż a u to ra i na tej p o d sta w ie w y d aw an o w y ro k o au ten ty czn o ści K siąg św., lekcew ażąc często sp ra w d z ia n y ze w n ę trz n e : św iad ectw a tra d y c ji ch rz eśc ija ń sk iej. W iadom o je d n a k , że r e z u lta ty k ry ty k i lite ra c k ie j są czasem b ard zo w ątp liw e. Nic w ięc dziw nego, że w y ciąg n ięte na ta k ie j w yłącznie p odstaw ie w nioski były rów nież nieścisłe. W yko rzy sty w an e zaś dla su b je k ty w n y c h i dow olnych założeń do p ro w a d ziły n a w e t do ab su rd u . P rz y k ła d e m tego typow ym je st m e to d a F. Chr. B a u r’a, z k tó rą poznam y się bliżej p rzy o m a w ian iu za rzu tó w p rzeciw a u te n tyczności naszych listów . Z d an iem tego a u to ra zarów no różnica m iędzy li sta m i do T essaloniczan a tzw . w ie lk im i lista m i św. P aw ła (Rzym 1 i 2 K or, Gal) w języku, sty lu i treśc i ja k i p o dobieństw o św iadczą, że listy te nie są P aw łow e. R óżnica bow iem w sk az u je na innego a u to ra , a podobieństw o
(zależność) je st znakiem fa lsy fik a c ji (!) K
R z eteln a je d n a k k ry ty k a lite ra c k a , p rzep ro w ad zo n a bez uprzedzeń, p o tw ie rd z a św ia d ec tw a tra d y c ji o a u to rstw ie P aw iow ym naszych listó w i od d a je duże usługi zdrow ej ich egzegezie.
N a w stę p ie w a rto p rzypom nieć k ilk a fa k tó w odnoszących się do w sz y s t k ich listó w P aw iow ych.
1) P a w e ł przew ażn ie d y k to w ał sw oje l i s t y 2
2) M ów iąc i pisząc po g rec k u nie m ógł być niezależny od sw ego o jczy stego języka aram ejsk ieg o .
45 P o d a ję za B. R igaux, S a in t P au l. dz. cyt. 283.
1 P or. P au lu s, d e r A postel J e su C h risti, sein L eben und W irk en seinf1 B riefe u n d seine Lehre* L eipzig 2 1867, 2, 91—108.
2 Inn eg o zd a n ia je st O. R oller, D as F o rm u la r der p au lin isc h en B riefe, S tu ttg a r t 1933, 18—23, k tó ry tw ie rd z i, że P aw el nie d y k to w ał s w y c h
li-Te dw a fa k ty tłu m ac zą m ożliw ość in te rw e n c ji pisarza, k tó re m u ap o sto ł listy dykto w ał. P isa rz m ógł zm ienić ja k ie ś słowo czy k o n stru k c ję zdania, k tó re pod w zględem językow ym w yd aw ało m u się m n iej p o p raw n e.
3) R edagow anie lis tu trw a ło n o rm a ln ie przez dłuższy czas (kilka dni), w zależności nie ty lk o od ro z m ia ru pism a, ale przede w szy stk im od z a jęć A postoła, k tó re zm uszały go n ie je d n o k ro tn ie do p rz e ry w a n ia p rac y n ad rozpoczętym listem . Te w łaśn ie p rz e rw y tłu m ac zą pew ne b ra k i w spoistości treścio w ej n ie k tó ry c h listó w P aw iow ych.
4) W sta ro ż y tn o śc i istn ia ł zw yczaj p rze p isy w an ia listów i p rze ch o w y w a n ia ich w sp e cja ln y ch księgach, co czynić m ógł ta k że i P a w e ł3. Z ro zu m iały je s t te d y w pływ je d n y ch listó w n a d ru g ie nie ty lk o co do m yśli, ale i fo rm y ze w n ętrzn e j, a n a w e t pew nych ch a ra k te ry sty c z n y c h zw rotów .
M ając to na uw adze, p rzy stą p im y do om ów ienia stro n y lite ra c k ie j li stów de T essalonicza: ich słow nika, stylu, oraz p ro b lem u ich p o w inow actw a literac k ieg o z sy n o p ty k a m i i z 1 P.
«
Art. 1. Słownik
S łow nik L istów do T essoloniczan zo stał op raco w an y rzeczow o i n a ogół w y czerpująco. W stępne w tej dziedzinie p rac e k ry ty k ó w X IX w. (głów nie H. von S o d en ’a, P. S ch m id t’a) w ykończyli na p o cz ątk u w ie k u bieżącego: G. M illig a n 4 i J. E. F r a m e 5 w sw ych zn ak o m ity ch pod w zględem filo lo gicznym i lite ra c k im k o m e n tarza ch , k tó re d latego po dzień dzisiejszy cieszą się zasłużoną p o w a g ą 6. Oto w y n ik i ty ch prac, u zu pełnione dziełam R. M on- g e n th a le r’a, S ta tis tik des N e u te sta m e n tlic h e n W ortschatzes. Z ü ric h —F r a n k f u r t a. M ain, 1958 '.
stów , lecz albo p isa ł je, albo p rze k a z y w a ł ich n ap isa n ie se k re tarzo m . D ru ga e w e n tu aln o ść nie da się je d n a k pogodzić (z w y ją tk ie m lis tu do H e brajczy k ó w ) z m a te ria łe m językow ym i pojęciow ym listów c h a ra k te ry s ty c z n ym dla P aw ła. P or. J. A. E schlim an, L a ré d a c tio n des é p ître s p au lin ie n n es, R evue B iblioque 53 (1946) 185—196.
3 P or. Th. Zahn., E in le itu n g in das N eue T estam e n t, L eipzig 3 1906, 1, 250. 4 P or. G. M illigan, St. P a u l’s E p istles to th e T h esaalo n ian s, dz. cyt. L II I —L X II.
5 P or. The E pistles of St. P a u l to th e T h essalo n ian s, dz. cyt. 28—32. 6 W ielkie u sługi o ddał rów nież F. N ägeli sw ą p ra c ą : D er W o rtsch atz des A postels P au lu s, Ein B e itra g zu r sp rac h g esc h ich tlic h en E rfo rsch u n g des N euen T estam e n ts, G ö ttin g en 1905 (m a te ria ł o b ejm u je n ie ste ty ty lk o pięć pierw szy ch lite r alfab etu ). W yniki ty c h p ra c (cytow anych w n. 6, 7 i 8) uw zględnił obszernie B. R ig au x w S a in t P au l, dz. cyt. 80—85.
7 P or. R. M o rg en th a le r, S ta tis tik des N e u te sta m e n tlic h e n W ortschatzes, Z ü ric h - F r a n k fu rt, a. M ain 1958, 23.160.164.168.170.173.184.
1. I Tes. U żytych tu je st 362 < M orgenthaler 366) słów ek (W ort schatz) n a ogólną liczbę 1475 (M o rg e n th a ler — 1472) w y ra zó w (W ortbe s ta n d ) 8. Z ty c h 362 słów ek 298(82*/#) z n a jd u je się te ż w cz te re ch w ie l kich listac h P aw io w y ch (Rzym, 1 i 2 K or, Gal), 20 w lista c h w ięz ie n n y ch i 8 w lista c h p a s te r s k ic h 9. T ak w ięc 1 Tes posiada w 90% słow n ik P aw łow y.
S pośród słów ek, k tó ry ch n ie sp o ty k a m y an i w w ielk ich listac h , an i w lista c h w ięziennych, a n i w p a s te rsk ic h 19 sta n o w ią „ h a p a x lego- m e n a ” (hap. leg.) NT, z k tó ry c h 9 z n a jd u je się w LX X , 15 hap. leg. P a w ła a 2 są ty lk o użyte w 1 i 2 Tes (dis leg).
2. 2 T es. N a ogólną liczbę 823 (M o rg e n tth a le r 824) w y ra zó w p o
sia d a 250 słów ek, z czego 215 (86%) z n a jd u je się ta k że w w ielk ich li sta ch P aw ła, 7 w listac h w ięziennych, a 5 w p a stersk ic h . Z atem 2 Tes je s t w 90,8% słow nikiem P aw iow ym .
M am y tu ty lk o 10 hap. leg. NT, z k tó ry c h 3 słów ka znane z LX X, 11 hap. leg. P a w ła oraz 2 dis. leg. w y stę p u ją c e ty lk o w 1 i 2 Tes.
W yrazy w ięc w łaściw e ty lk o listom do T essaloniczan (1 Tes - 36 i 2 T es- 23, w ty m 2 dis. leg. w spólne z 1 Tes) zw łaszcza b io rąc pod uw agę o bjętość ty ch listów , nie są b ard z iej liczne ą iż w in n y c h pism ach P a w ła ; je s t ich 57 n a 466 tw o rzą cy ch słow nik obydw u listów . W y s ta r czy przypom nieć, że R zym p osiada ta k ic h w yrazó w 113 n a 1068 słów ek, 1 K o r — 109 n a 967 słów ek, 2 K o r — 99 n a 792 słów ek w ty m cztery ty lk o jego rozdziały: 10—13 aż 32.
3. 1 i 2 T es p o sia d a ją 146 słów ek w sp ó ln y ch n a ogólną liczbę 612 (1 Tes — 362; 2 Tes — 250). 1 Tes p osiada w ięc w łasn y ch słów ek 216 (362—146), z czego 12 sp o ty k a się ty lk o u P aw ła, 2 Tes n a to m ia st m a w łasn y ch słów ek 104 (250— 146), z czego 8 z n a jd u je się ty lk o u P aw ła. Z atem p ro c e n t słów ek w łaściw ych ty lk o P aw ło w i je s t w iększy w 2 Tes. P ow yższe dan e m ów ią jasno, że s ło w n ik L istó w do T essaloniczan je st w y ra źn ie P a w ło w y, przy czym 2 Tes po siad a pod ty m w zględem p o zycję m o cn iejszą (p. 3). W a rto dodać, że na 146 w yrazów w spólnych dla 1 i 2 Tes 142 z n a jd u je się ta k ż e w w ielk ich listac h P aw ła, 2 w li sta c h w ięziennych a pozostałe 2 ty lk o w 1 i 2 Tes i u św. Ł u k asz a 10. 8 W ję zy k u polskim b ra k te rm in u , k tó ry by o d d aw a ł różnicę m iędzy w y ra z a m i sta n o w iąc y m i to, co w ję zy k u niem ieck im o k reśla się przez W o rt sch atz ja k ie jś księgi św., a su m ą je j w y ra zó w — W o rtb estan d . Za ra d ą ks. prof. P. N ow ickiego będę n az y w ał w y ra zy tw o rzą ce W o rtsc h atz słów kam i, a zespół ich — słow nikiem .
p P o m ija m tu list do H eb rajczy k ó w , k tó ry ze w zględu n a sw o ją od m ienność języ k o w ą i lite ra c k ą z a jm u je w zbiorze listó w P aw io w y ch m ie j sce specjaln e.
10 S ą to : T essaloniczan (1 Tes, 1,1; 2 Tes 1,1; por. Dz. Ap. 20,4; 27,2> i xaTe\>Oóvai = prow adzić, k iero w ać (1 Tes 3,11; 2 Tes 3,5; Łk 1,79).
A rt. 2. Styl
P odobnie ja k słow nik ta k i sty l Listów" do T essaloniczan, a w ięc z w ro ty „ form y lite ra c k ie oraz łączenie zdań noszą na sobie p iętn o Paw łow e.
8 1. ZWROTY
Z aró w n o te, k tó re są w łaściw e ty lk o P aw łow i, ja k i te, k tó re sp o ty k a m y i w in n y ch k sięgach NT, a ta k że i te, k tó re z n a jd u ją się jed y n ie w naszych, listach, p rz e m a w ia ją za a u to rstw e m P a w ła św iadcząc o elastyczności i ro z w oju jego języka.
1. Do zw rotów używ anych ty lk o przez P a w ła należą m. i . 11:
1) W i Tes: „składać dzięki B ogu” — 1,2; 2,13; por. Rzym 1,21; 1 K o r 14,18; „w m o d litw a c h ” — 1,2; por. R zym 1,10; „Bóg i O jciec n a sz ” —
1,3; 3,11.13; por. G al 1,4 i F il 4,20; „podobać się B ogu” — 2,4.15; 4,1; por. Rzym 8,8; 1 K or 7,32—34; „Bóg św ia d k iem ” — 2,5.10; por. R zym 1,9; 2 K or 1,23; „postępow ać w sposób godny B oga” — 2,12; por. R zym 16,2; K ol 1,10; „słow o n a u k i” — 2,13; por. Rzym 10,17; K ol 1,5.25; G al 3,2.5; H eb r 4,2; „raz i d ru g i” — 2,18; por. F il 4,16; „w sp ó łp raco w n ik Boży” — 3,2; por. 1 K or 3,9; „ew angelia C h ry s tu s a ” — 3, 2; por. R zym 15,19; 2 K or. 2,12; „p ra g n ąć w iedzieć” — 3,6; por. Rzym 1,11; 2 Tym 1,4; „ trw a cie w (<jt7)xctc ! v )— 3,8; por. 1 K or. 16,13; „w P a n u Je z u sie ” — 4,1;
por. Rzym 16,2.8 nn. („w P a n u ”); 1 K or. 4,17 („w P a n u ”) ii.; „nie chce m y pozostaw ić w as w n ie w ied z y ” — 4,13; por. Rzym 1,13; 11,25; 1 K o r
10,1 ii.; „m y k tó rzy ży jem y ” — 4, 15.17; por. 2 K or 4,11; „pozo staw ać z P a n e m ” — 4,17; por. 1 K or 7,22; 10,21; F il 1,23; „przez P a n a n aszeg o Je zu sa C h ry s tu s a ” — 5,9; por. 2 K or 3,4 („przez C h ry stu s a ”); „żyć z N im ” — 5,10; por. 2 K or 13,4; „Bóg p o k o ju ” — 5,23; por. Rzym 15,33; 16,20; 13,11 („Bóg m iłości i p o k o ju ”); „w p o ca łu n k u św ię ty m ” — 5,26. por. Rzym 16,16; 1 K or 16,20; 2 K or 13,12.
2) W 2 T e s : „Bóg O jciec n a sz ” — 1,1; por. Rzym 1,7; 1 K or 1,3; 2 K o r 1,2; G al 1,3; E f 1,2; F il 1,2; K ol 1,2; „być posłusznym e w a n g elii” — 1,8; por. R zym 10,16; „daliście w ia rę ” — 1,10; por. Rzym 10,10; 1 T ym 3,16; cię 6 x t— „ ja k o b y ” — 2,2; por. 2 K o r 11,21; „ci k tó rzy g in ą ” — 2,10; por. 1 K o r 1,18; 2 K or 2,15; 4,3 itd .; tc e tc o i& Ł w c c i ! v Kuplo) — „ufać P a n u ” (znaczenie czasu teraźniejszego) — 3,4; por. 2 K o r 1,9; 2,3; F il 2,24; 3,3; Rzym 14,14 itd.; „nie u sta w a jc ie w czynieniu d o b rze” — 3,13; por. G al 6,9.
3) W spólne 1 i 2 T es: „ew angelia n a s z a ” — 1 Tes 1,5; 2 Tes 2,14; por. 2 K or 4,3 = „ew angelia m o ja ” R zym 2,16; 16,25; 2 T ym 2,8; „praca
i t r u d ” (xÓ7:oę xal fióx&oę) — 1 Tes 2,9; 2 Tes 3,8; por. 2 K o r 11,27;
7rpóęTĆ>[X73 — („aby n ie ”) (przed bezokolicznikiem ) — 1 Tes 2,9; 2 Tes 3,8; por. 2 K or 3,13; „w P a n u ” — 1 Tes 3,8; 5,12; 2 Tes 3,4; por. Rzym 16,2.11.12 (2 razy). 13.22; 1 K or 16,19; E f 5,8; 6,1.10.21; K ol 4,7; Fil.1,14; 2,19.29; 3,1; 4,1.4.10; — „w k o ń c u ”, w reszcie — 1 Tes 4,1; 2 Tes 3,1; por. 2 K or 13,11; F il 4,8; #p<x o£>v — „ tak w ięc” — 1 Tes 5,6; 2 Tes 2,15; por. R zym 5,18; 7,3.25; 8,12; 9,16.18; 14,12.
2. R ów nież P aw iow e, choć sp o ty k a n e i w innych księgach NT, są n a s tę p u j ące w y ra ż e n ia :
1) W 1 T es: „w D uchu Ś w ięty m ” — 1,5; por. Rzym 9,1; 14,17; 15,16; 1 K or 12,3; M t 3,11; M k 1,8; Ł k 3,16; J 1,33; Dz A p 11,16; „w szyscy w ie rn i” — 1,7; por. R zym 3,22; 10,4; 2 Tes 1,10; „Bóg żyw y” 1,9; por. Rzym 9,26 (cy ta t Oz 1,10); 2 K o r 3,3; 6, 16; 1 Tym 3,15; 4,10; M t 16,16; 26,63; Dz A p 14,15; 1 P 1,23; A pok 7,2; 15,7; „m ieć p o trz e b ę ” — 1,8; 4,9.12; 5,1; por. 1 K or 12,21.24; H e b r 5,12; 10,36; M t 9,12; M k 2,17; Ł k 5,31; J 13,29; „ew an g elia B oża” — 2,2.8.9; por. Rzym 1,1; 15,16; M k 1,14; „w ola B oża” — 4, 3; 5,18; por. Rzym 1,10; 12,12; 15,32; 1 K o r 1,1; 2 K or 1,1; G al 1,4; E f 1,1; 6,6; K ol 1,1 i 4,12; 2 T ym 1,1; 1 P 2,15; 3,17; 4,2.19; 1 J 2,17.
2) W 2 T es: „u B oga” (7rapd z dat.) — 1,6; por. Rzym 9,14; G al 3,11;
Ł k 1,30; 1 P 2,4; „w im ię” (ev óvófxaTt) — P an a, Jezusa, C h ry stu sa, lub łącznie — 3,6; por. Kol. 3,17; Dz A p 16,18; 1 P 4,14; z rodz. (evtćJ> óvóu-
< x ti); por. 1 K or 5,4; 6, 11; Ef 5,20; F il 2, 10; Dz A p 3,6.10; 9,27 i p ra w d o
podobnie: „cierpieć d la ” (7raaxeiv u7uep) — 1,5; por. Fil 1,29; Dz Ap
9,16; 1 P 2,21 (C hrystus); „O b jaw ien ie się (yj d7roxaXu^tę) P a n a J e z u s a ” — 1,7; por. 1 K or 1,7; G al 1,12; 1 P 1,7.13; A pok 1,1; „znaki i c u d a ”- 2,9; por. Rzym 15,19; H eb r 2,4; M t 24,24; Mk 13,22; J 4,48; Dz A p 4,30; „m iłość B oża” — 3,5; por. Rzym 5,5; 2 K or 13,13; Ł k 11,42; J 5,42; 1 J 2,5; 3,17; 4,9; J u d 21,12.
3) W spólne 1 i 2 Tes: „Bóg O jciec” — 1 Tes 1,1; 2 Tes 1,2; por. Rzym 1,7; 1 K o r 8,6; J 8,42; 1 P 1,2; 2 P 1,17 i 2 J 3; „łaska w am i p o k ó j” — 1 Tes 1,1; 2 Tes 1,2; por. Rzym 1,7; 1 K or 1,3; 2 K or 1,2; G al 1,3; Ef 1,2; F il 1,2; K ol 1,2; 1 P 1,2; A pok 1,4.
3. W yra żen ia , k tó ry c h poza 1 i 2 T es nie s p o ty k a m y u Paw ła.
J e s t ich w szy stk ich 59 J2, z czego na 1 Tes p rzy p a d a o d ręb n y c h 22, na
2 Tes — 32, a 5 w y ra że ń je st w spólnych dla obydw u listów . Z 22 zw rotów
1 Tes, k tó ry c h nie zn a jd u je m y w innych listach Paw iow ych, 5 posiada sw oje odpo w ied n ik i w NT, a dw a są c y ta ta m i z LXX.
19 P o r. B. R igaux, S ain t P au l, dz. cyt. 86 ns., pod aje ich w ięcej, ale sam p rzy z n aje , że są one w łaściw ie ta k że P aw iow e.
Na 32 w y ra że n ia odręb n e 2 Tes znam y 9 z NT 13, 3 — to c y taty z LX X, a w 8 w id ać w p ły w a p o k a lip ty k i l4.
Na szczególną uw agę za słu g u je ow ych 5 w y ra że ń w spólnych dla 1 i 2 Tes, nie sp o ty k a n y ch gdzie indziej u P aw ła. S ą to : „słow o P a n a ” — 1 Tes 1,8; 4,15: 2 Tes 3,1; „nocą i d n io m ” — 1 Tes 2,9; 2 Tes 3,8; „i d la teg o ” — i Tes 2,13: 2 Tes 2,11; „sam zaś B óg” — 1 Tes 3,11; 2 Tes 2,16; „m ódlcie się za n a s ” — 1 Tes 5,25; 2 Tes 3,1; (por. H ebr. 13,18).
§ 2. FIGURY I FORMY LITERACKIE
P odobnie ja k w innych listach P aw ła, ta k i w n aszych sp o ty k am y n ie w ielk ą ilość p o ró w n a ń i przenośni. P a w e ł to człow iek in te le k tu , a przed e w szy stk im — człow iek czynu. M a n ie w ą tp liw ie o stre i tra fn e sp o jrze n ie na o ta cz ają cy go św iat, ale nie je s t ono sp o jrze n ie m p o e t y 15.
1. O brazy. C zerpie je p rzew ażnie z ludzkiego codziennego życia. I ta k w 1 T es p osługuje się o b razam i m a tk i k a rm ic ie lk i tu lą c e j dzieci sw oje (2,7), dobrego i tro sk liw eg o ojca (2,11; por. 1 K or 4,15—17; G al 4,19; F if 2,22; 1 T ym 1,2; T y t 1,4; 2 Tym 1,2; 2,1; F ilem 10); n ie w iasty b rze m ien n e j, na k tó rą n ag le bóle przychodzą (5,3); sn u (4,14— 15); cz uw ania (5,6); złodzieja, k tó ry niesp o d ziew an ie nocą się zjaw ia (5,2); ciem ności, św iatła, dnia i nocy (5,4—5). S ą też i um iło w an e przez P a w ła obrazy za cz erp n ię te z zaw odów sp o rto w y ch i w a lk żo łn iersk ich ; k o ro n a zw ycięska (2,19); pan cerz w ia ry i m i łości oraz przyłbica, do k tó re j p o ró w n u je n ad z ie ję zbaw ienia (5,8; por. Rzym 6,13; 2 K o r 6,7; 10,4; E f 6,11—18) i w reszcie p ię k n a m e ta fo ra „D ucha nie g aście” (5,19)16.
W 2 T es n a to m ia st użył apo sto ł ty lk o dw óch obrazów , z k tó ry c h je den w zięty z życia codziennego, a m ianow icie „odpocznienie”, będące m e ta fo rą szczęśliw ości w iecznej (1,7), a d ru g i za czerp n ięty z w yścigów (3,1) „aby słow o P a ń sk ie bez przeszkody się szerzyło” (трех/) znaczy dośłow nie — aby biegło zw ycięsko w zaw odach), szczególnie blisk i P a w ło w i17.
P od ty m w zględem zachodzi duża różnica m iędzy naszym i dw om a li stam i. W iększa ilość obrazów w liście pierw szy m n a d a je m u ton b ard z iej żywy i ciepły, czego nie m ożna pow iedzieć o liście drugim . P ew ien chłód
13 W ty m 2 cy taty z LX X : 2 Tes 1,9 i 1,10.
14 C ztery z n ich p rzy p a d a na r. 2: „p rz e c iw n ik ” (w. 5); „to co p o w s trz y m u je ” (w. 6); „taje m n ic a bezbożności’ (w. 7); „objaw ien ie się p a ru z ji (w. 8).
fl5 P or. E. B. Allo, S a in t P au l, P re m iè re É p ître a u x C o rin th ien s (É tu des B ibliques 5) P a ris 2 1934, X L V III; A. B ru n o t, L a génie litté ra ire de sa in t P a u l (Lectio D ivina 5) 15 P a ris 1955, 13—15.
16 P or. V. H eylen, L es m é ta p h o re s e t les m étonym ies dans les é p ître s p a u lin ie n n es, E ph em o rid es theologicae L ov an ien ses 8 (1935) 253—290; W S tra u b , Die B ild e rsp ra c h e des A postels P au lu s, T übin g en 1937, 22—49 i p asim ; A. B ru n o t, Le génie litté r a ire de sa in t P au l, dz. cyt. 202—215.
2 Tes tłu m ac zy je d n a k dostateczn ie tre ść tego listu : głów nie z n a k i w y p rz e dzające p rzy jśc ie P ań sk ie (rozdz. 2) i pouczenie, ja k zachow yw ać się w zglę dem tych, k tó rz y w iodą życie n ie p o rz ąd n e i p różniacze (rozdz 3).
2. G ra słów i p rzy im k ó w , dochodząca często aż do przesad y , a ta k c h a ra k te ry sty c z n a dla sty lu P a w ła 1#, w idoczna je st i w L ista ch do T essalo- niczan. Np. w 1 T es „w śród w as dla w a s ” (1,5); „aby snadź n ie sk u sił w as k u sic ie l” (3,5); „do n as od w a s” (3,6); „za w szelk ą radość, k tó rą się r a d u je m y ” (3,9) itd.
W 2 T e s : „odpłacić uciskiem tym , k tó rz y w as u sisk ają , a w am u ciśn io
nym (dać) odpocznienie z n a m i” (1,6); lpYa^o^vou<; dtXXa 7reptepYaęo(iivov<;19
— nic nie robiąc, a za jm u ją c się ty lk o b ła c h o stk a m i (3,11) itd.
3. P a ralelizm . Choć znany w lite ra tu rz e greckiej ja k o a n ty te z a i p a - ralelizm słów , uchodzić może słusznie za fo rm ę lite ra c k ą w łaściw ą duchow i języków s e m ic k ic h 20, zw łaszcza gdy chodzi o p ara lelizm m yśli, a przede w szystkim — zdań, czy n a w e t całych p erykop. T en w łaśn ie p ara lelizm , zarów no a n ty te ty c z n y (dw a w y ra zy lub zd a n ia są sobie przeciw staw ne), ja k synonim ow y (n astęp n y w yraz czy zdanie je s t pow tó rzen iem lu b w zm ocnie niem pierw szego), je st c h a ra k te ry sty c z n y dla sty lu P aw ła. G łów nie je d n a k a n ty te ty c z n y 21. I pod ty m w zględem obydw a L isty do T essaloniczan po sia
d a ją w y ra źn e znam iona sty lu P aw ła.
1) PARALELIZM ANTYTECZNY
W i Tes: „nie ty lk o słow em , ale ta k ż e w m ocy i w D uchu Ś w ię ty m ” (1,5); u tra p ie n ia — w esela (1,6; 3,7); błąd, nieczy sta pobudka, podstęp, po dobanie się ludziom — podobanie się Bogu (4,3—4); słow o ludzkie — słow o Boże (2,13); oblicze (widzenie) — serce (2,17); św iętość i cześć — żądza ro z - p a san a (4,4— 5); nieczystość — św iętość (4,7); u m a rł — z m a rtw y c h w sta ł (4,14); „m y k tó rzy ży jem y ” — „ci, k tó rzy z a sn ę li” (4,15); pokój i bezpieczeństw o — zagłada (5,3); ciem ność noc — św iatło, dzień; synow ie św iatłości i d n ia — synow ie nocy i ciem ności (5,4—5); zasypiać — czuw ać (5,6); gniew — z b a
18 P o r. Rzym 2,1; 5,16; 12, 3 itd.; G. T hils, P o u r m ie u x co m p re n d re sa in t P au l, B ruges 1941, 47—53; G. F. D. M oule, A. Idiom — Book of N ew T e sta m e n t G reek, C am b rid g e 1953, 197.
19 J e s t to typ o w y p rzy k ła d tzw . p aro n o m a zji, je d n e j ze zn a n y ch fig u r lite ra c k ic h G orgiasza. P olega ona n a p o w tó rze n iu tego sam ego słow a lub p n ia z n ie w ielk im odchyleniem . S p o ty k am y ją często w listac h P aw iow ych, np. Rzym 12,3; 1 K o r 11,29 nn.; 2 K o r 4,8; 10,2 n.; F il 3,2 n.: por. F. B lass-A. D eb ru n n e r, G ra m m a tik des n e u te sta m e n tlic h e n G riechisch, G öttin g en 1931, 284 ns. § 488.
20 P or. J. W eiss, B eiträg e zu r P a u lin isc h e n R h e to riik , F e sts c h rift f ü r B. W eiss, G öttin g en 1897, 108—174; R. S chütz, D er p a ra lle le B au d er S a tz g lied er in N. T., G öttin g en 1920; B. R igaux, S a in t P au l, dz. cyt. 88.
21 P or. J. W eiss, B eiträge, dz. cyt. 174— 181; głów nie A. B ru n o t, Le génie litté ra ire de sa in t P au l, dz. cyt. 28—41.
w ienie (5,9); żyw i — u m a rli (5,10); oddaw ać złem za złe — czynić zaw sze dobro (5,15).
W 2 T e s : ucisk — odpocznienie (1,6—7); obłuda niep raw o ści — m iłość p raw d y ; w ieczna zguba — zbaw ienie (2,10); u w ierz y li k ła m stw u — nie u w ie rzy li praw dzie, lecz u p odobali sobie w n ie p ra w o ści (2,12); życie n ie p o rz ąd n e — p ra c a nocą i dniem (3,6—8.11—12); w ró g — b r a t (3,15).
2) PARALBLIZM SY N TETYCZNY P R O ST Y
J e s t on ró w n ież u lu b io n ą fo rm ą sty lu Paw iow ego. Tę sa m ą m yśl ro z w ija ap o sto ł w dw óch lub trz e c h słow ach, k tó re albo służą w zm ocnieniu te j m yśli, albo w reszcie u k a z u ją now e jej asp ek ty . T ak i p ara lelizm w y rażony w dw óch słow ach n azyw a się h en d iad y s (jedno przez dwa), p odany zaś w trz e c h — h e n d i a tr y s 22 (jedno przez trzy). O bydw a ro d za je tego p a ra le - lizm u sp o ty k a m y często w L ista c h do T essaloniczan.
a) H e n d i a d y s w l T e s : „łask a ... i p o k ó j” (1,1); „doznaliśm y
u tra p ie ń i zn iew ag ” (2,2); „p ra ca i t r u d ” (2,9); k ró lestw o i chw ała 2,12); „naszego b r a ta i sługę Bożego, ab y w as u tw ie rd z ił i pocieszył w w ie rz e ” (3,2); „w e w szelk im u tra p ie n iu i u cisk u ” (3,7) ; „pom naża i n a p e łn ia ” (3,12); „prosim y w as i b ła g a m y ” (4,1); „w św iętości i czci” (4,4); „nie obrażać i nie k rzy w d zić” ; „jak o śm y ... pow iedzieli i p o św iadczyli” (4,6); „my, k tó rzy ży jem y, k tó rzy p o zostaw ieni je ste śm y ” (4,1517); „o czasie i ch w ili” (5,1); „po kój i b ezp ieczeń stw o ” (5,3); „czuw ajm y i bądźm y trz e ź w i” (5,6); „po cieszaj cie się i b u d u jc ie ” (5,11); niech w as w p ełn i uśw ięci i niech aj całe w asze je ste stw o zachow ane zostanie bez sk a z y ” (5,23).
W 2 T e s : „łask a ... i p o k ó j” (1,1); „w śród p rze ślad o w a ń i ucisków (1,4), „k tó rzy Boga nie z n a ją i k tó rzy nie są posłuszni ew a n g elii” (1,8); „z d ala od oblicza P a n a i c h w a ły ” (1,9); „aby być u w ielbionym ... i podziw w z b u dzić” (1,10); „ab y uczynił w as g odnym i i żeby ziścił” (1,11); „co się tyczy p rzy jśc ia P a n a i naszego z nim p o łączen ia” (2,1); zachw iać ... zatrw ożyć (2,2); „co nosi im ię Boga .. co o d b iera B oską cześć” (2,4); „zgładzi ... z a tra c i” (2,8); „przez u św ięcenie D ucha i w ia rę w p ra w d ę ” *(2,13); „trw a jc ie niew zru szen ie i trz y m a jc ie się tr a d y c ji” (2, 15); „w ieczne pocieszenie i do b rą n a d z ie ję ” (2,16); „niech pociesza i u tw ie rd z a ” (2,17); „aby zw ycięsko się szerzyło i było w y s ła w ia n e ” (3,1); „od ludzi p rze w ro tn y c h i zły ch ” (3,2); „w tru d z ie i m ozole” ; „nocą i d n ie m ” (3,8); „ro zk azu jem y i n a p o m in a m y ” (3,12).
b) H e n d i a t r y s w l T es: „w sp o m in ając w as, przyw odzim y n a pam ięć, w iem y też d o b rze” (1,2—4); „w m ocy i w D uchu Ś w iętym i z w szelk ą p e ł n o śc ią” (1,5); „nie z błędu, an i z n ieczystej pobudki, an i też p o d stę p u ” (2,3); „ani pochlebstw o, an i u k ry ta chęć zysku, an i chw ała u lu d z i” (2,5—6); „św ię cie, sp ra w ie d liw ie i n ie n a g a n n ie ” (2,10); „jak o śm y ... upo m in ali i zachęcali i z a k lin a li” (2,12); n ad zieja, w esele i k o ro n a chw ały (2,19) ; dobre w ieści
22 P or. D. Buzy, É p itres a u x T hessaloniciens, dz. cyt. 132, n azyw a p ie rw szy „la loi de d eu x en u n ”, a d ru g i — „la loi de tro is en u n ”.
0 w ierze i m iłości i pam ięci (3,6); żyć w p o koju, pilnow ać w łasn y ch sp raw , p raco w ać w łasn y m i rę k a m i (4,11); „na d a n y znak, n a głos a rc h a n io ła 1 (dźw ięk) tr ą b y B ożej” (4,16); „k tó rzy w śró d w as p ra c u ją i są w aszym i przełożonym i ... k tó rzy w as u p o m in a ją ” (5,12—13); „zaw sze się ra d u jc ie , m ódlcie się nieustannie^ przy każdej okoliczności dzięki sk ła d a jc ie ” (5,16—Vt)\
„całe w asze je ste stw o : duch i dusza i ciało ” (5,23). . ■'
W 2 T es: „czy to przez D ucha, czy p rzez ja k ą ś w ypow iedź, czy te ż przez lis t” (2,2); „człow iek grzechu, syn za tra c e n ia , k tó ry się sp rz e c iw ia ” (2,3—4); „w m ocy w szelkiej, w śród znaków 1 cudów k ła m liw y c h (2,9); „u m i łow ał z ła sk i i dał ... pocieszenie i n a d z ie ję ” (2,16).
3) PARALELIZM SYNTETYCZNY B A R D ZIEJ RO ZW IN IĘTY
O b ejm u je on ju ż nie w y ra zy tylko, lecz serie perykop. O d n a jd u je m y go w 1 Tes 1,4—2,16, gdzie 1,4—10 sta n o w i p a ra le lę do 2,1— 16; por. np. 1 K o r 9,19—22. W ty m 1,4—5 po siad a sw ój odpow iednik w 2,1—12, a 1,6—10 je st p a ra le ln y do 2,13—16. Obie se rie kończą się n a w e t ty m sam ym p rz y p om nieniem m ająceg o n ad e jść Bożego g n ie w u (1,10 i 2,16)23
A. B ru n o t o d n a jd u je i w naszych lista c h sc h em a t A B A ’ (rodzaj chiaz- mu), k tó ry polega na ze sta w ien iu dw óch idei podobnych lub p rze ciw sta w n y ch A i B po to, aby w ra c a ją c n a stę p n ie do idei A ośw ietlić ją id eą B 24. S ch e m a t ten, ja k sam z a z n a c z a 25, sp o ty k a się p ra w ie re g u la rn ie w ty c h listac h , w k tó ry c h P a w e ł ro zw ija szerzej ja k ie ś w ażk ie zagadnienie, np. w 1 i 2 K or, Rzym , G al, Ef, Kol. N ato m iast w listac h p rzy ja źn i, ja k 1 i 2 Tes, F il, w y s tę p u je on rzad ziej, a w listach p a s te rsk ic h i F ilem nie m a go w cale. W n a szych listac h w idzi go w n a s tę p u ją c y c h p ery sk o p a ch :
1 Tes 1,2—2,16: dziękczynienie.
A 1,2— 10: ap ostoł dzięki sk ła d a B egu za przyjęcie ew an g elii przez T essaloniczan.
B 2,1—12: apologia P aw ła, o d rzucenie oszczerstw . A ’ 2,13—16: dziękczynienie za owoce ew angelii. 1 Tes 4,13—18: p roblem zm arłych.
A 4,13—14: w y jaśn ien ie k w estii i p ierw sza odpowiedź. B 4,15—17: rozw inięcie i om ów ienie szczegółów. A ’ 4,18: w niosek — „P rzeto pocieszajcie je d n i d ru g ic h ”. 1 Tes 5,1—11: czas p aru z ji.
A 5,1—3: w y jaśn ien ie k w estii i p ierw sza odpow iedź. B 5,4—10: a n ty te z a ciem ność — św iatłość.
A ’ 5,11: w niosek — „D latego n ap o m in ajcie się w z a je m n ie ”.
23 P or. B. R igaux, S a in t P au l, dz. cyt. 88.
24 O m aw ia te n sc h em a t w listac h P aw ło w y ch w G énie litté r a ire de sa in t P au l, dz. cyt. 41—51; a odnośnie do n aszych listów , tam że, 42.
