Józef Alojzy Dmowski SJ - zapomniany prekursor neoscholastyki

Jerzy Gułkowski

Józef Alojzy Dmowski SJ

-zapomniany prekursor

neoscholastyki

Studia Philosophiae Christianae 15/1, 238-246

k u ltu r y , a ty m s a m y m p o e z ji. P rz e z k o r e k tę k u l t u r y i p o e z ji r o z u ­ m ie m t u p o s łu g iw a n ie się n im i d la u z y s k iw a n ia szczęścia, g d y ż n a w e t p o e z ja , ja k o w y tw ó r c z ło w ie k a , m a p e łn ić w o b ec n a s w ła ś c iw ą fu n k c ję , k tó r a je s t jeg o is to tą . F u n k c ją p o e z ji je s t u k a z y w a n ie n ie d o s trz e g a n y c h n a ogół a s p e k tó w k o m p o z y c ji ś w ia ta , w y w o ła n ie n o w y c h ro z u m ie ń i e m o c ji, p rz e n o s z ą c y c h w św ię to , w n a d z ie ję , tę s k n o tę , o c z e k iw a n ie i w a k ty w n o ś ć , s p r z y ja ją c e m iło śc i i szczęściu.

G d y b u d u je m y p o e z ję w o b sz a rz e o d n ie s ie ń : in t e le k t - ^ b y t , u z y s k u ­ je m y opis teg o , co p rz e ż y w a ty lk o te n je d e n czło w ie k . G d y u k a ż e n a m to su g e s ty w n ie , p rz e jm u ją c o , z a m y k a n a s w o b rę b ie sw o ic h p r z e ­ żyć, w m a ły m ś w ie c ie s p r a w . M a ją c a p o c z ą te k w u ję c ia c h K a r te z j u - sza te n d e n c ja w y d o b y w a n ia p ro b le m ó w z w ła s n e g o in te le k tu , p ro w a d z i do z u b o ż e n ia p o e z ji, g d y ż ty lk o do p r z e k o n s tr u o w y w a n ia o k re ś lo n e j ilo ści w ą tk ó w i re la c ji.

Gdy^ b u d u je m y p o e z ję w o b sz a rz e r e la c ji: b y t—in te le k t, a u to r e m s y tu a c ji p o e ty c k ic h s t a je s ię rz e c z y w is to ś ć , o g ro m n a w sw y c h n ie d a ją c y c h s ię w y c z e rp a ć u k ła d a c h re la c ji, w s p a n ia ła w sw y m d o s to je ń ­ s tw ie ź ró d ła w c ią ż o p is y w a n e g o , c o ra z p e łn ie j ro z u m ia n e g o , w z b o g a ­ c a ją c e g o c z ło w ie k a aż do p o z io m u w ła ś n ie m ą d ro ś c i i szczęścia.

P o e z ja je s t d o b re m , g d y je s t p o e z ją , g d y je s t w ię c r e l a c ją m ię d z y s y tu a c ją p o e ty c k ą , a je j s k u tk a m i, w y w o ła n y m i w c z ło w ie k u , k tó r y tę r e la c ję o d e b ra ł, to z n a c z y z ro z u m ia ł i p rz e ż y ł. G dy n a to m ia s t w l i te ­ r a tu r z e filo z o fic z n e j, r e l ig i jn e j , te o lo g ic z n e j, s ta n o w i tw ie r d z e n ie , s y g n a ­ liz o w a n e ję z y k ie m p o e ty c k im , z n a c z y to d la m n ie , ż e a u to r z y p ra c z ty c h d z ie d z in p o m y lili r e la c ję r e a l n ą z r e l a c ją p o m y ś la n ą i z a fa s c y ­ n o w a n i ic h p o d o b ie ń s tw e m u z n a ją to, co p o m y ś la n e , za coś re a ln e g o . Z d a rz a się n p . -często w te o lo g ii, ż e S ło w o , k tó r e je s t d r u g ą osobą T ró jc y Ś w ię te j, b y w a m ie s z a n e ze sło w e m , p r z e k a z a n y m p rz e z P ism o św . P o d o b ie ń s tw je s t tu w ie le . T y c h ró ż n y c h je d n a k s p r a w n ie w o ln o m y lić . B óg b o w ie m je s t p e łn ie js z y , d o sk o n a lsz y , z n a k o m its z y n iż to , co p o m y ś la n e i w y tw o rz o n e . J e s t s a m ą m ą d r o ś c ią i szczęściem , p o d ­ czas g d y p o e z ja je s t ty lk o ty m , co m oże k u B ogu k ie ro w a ć . Z a w sz e k ie r u je do B oga, ś w ia ta i lu d z i, g d y ta m m a sw e źródło.

JE R Z Y G U ŁK O W iSK I

JO Z E F A L O JZ Y p M O W S K I , /SJ — Z A P O M N IA N Y P R E K U R S O R N E O S C H O L A S T Y K I

M a r ia n M o ra w s k i w sw e j k sią ż c e F ilo zo fia i j e j za d a n ia ( L w ó w 1 1877, L w ó w 2 1881, K ra k ó w -3 .1899), p isz ą c o o d ro d z e n iu s c h o la s ty k i w o k re s ie p o p rz e d z a ją c y m e n c y k lik ę A e te r n i P a tris (1879) s tw ie rd z a : 1 K r a k ó w 3 1899. W w y d a n iu ty m p r z e d r u k o w a n o b e z w y ja ś n ie n ia z w y d a n ia d ru g ie g o — „ p rz e d tr z y d z ie s to m a l a t y ” o ra z „ p rz e d ro k ie m ” (m ie jsc e o z n a c z o n e — *) 2 „ M in d ” , 13/1888, s. 383—404. A r ty k u ł t e n w s k a z a ł m i ś-p. m g r B r u ­ no J a n u s z R u c iń s k i w r o k u 1973. B. J. R u c iń s k i w y ło w ił z te g o p is m a w ie le c ie k a w y c h a z a p o m n ia n y c h in f o rm a c ji, k tó r y m i się p o d z ie lił z n ie ­ k tó r y m i k o le g a m i i k o le ż a n k a m i o ra z sp o rz ą d z ił lic z n e w y c ią g i, k tó r y c h

„ Z a s łu g a in ic y a ty w y w te m o d ro d z e n i u n a le ż y się, n a s z e m z d a n ie m , d w ó m m ężo m : B a lm e so w i, s ła w n e m u p u b lic y ś c ie h is z p a ń s k ie m u , z n a ­ n e m u z sw y c h dzieł p o lity c z n y c h , h is to ry c z n y c h , a zw ła sz c z a filo z o ­ fic z n y c h — i z io m k o w i n a s z e m u D m o w sk ie m u , k tó r y p rz e d tr z y d z ie s to ­ m a la t y * b y ł p ro f e s o re m filo z o fii C o lle g iu m R o m a n u m , i w y d a ł c e n n e a w sw o im c z a sie s ły n n e d zieło p o d ty tu łe m : I n s titu tio n e s p h ilo so p h ic a e (w p rz y p is ie : D zieło to m ia ło w k r ó tk im c z a sie 5 w y d a ń i p rę d k o się ro z e sz ło po u n iw e r s y te ta c h i s e m in a r ia c h k a to lic k ic h . A lo jz y D m o w sk i u ro d z ił się n a P o d o lu w r . 1799. W d z ie w ię tn a s ty m r o k u ż y c ia w s tą p ił d o T ow . Je z u s o w e g o , a p rz e d ro k ie m * u m a r ł w R z y m ie w C o lle g iu m

G e r m a n ic u m ). B a lm e s p o d n ió s ł S c h o la s ty k ę w o p in ii ś w ia ta u czo n eg o —

D m o w sk i ją p o d n ió s ł w u c z e ln ia c h s o h o la sty c z n y e h , n ie ty l e m oże s w o - je m d z ie łe m , ile k ie r u n k ie m , ja k i n a d a ł filo z o fii w C o lle g iu m R o m a n u m , g d z ie się ipotem k s z ta łc ili n a jz n a k o m its i p u b lic y ś c i i p ro fe s o ro w ie , k tó ­ rz y dziś S c h o la s ty k ę p o d n o sz ą (...) w s k rz e s ił d a w n ą s c h o la s ty c z n ą śc i­ sło ść, a z a rz u c iw s z y d ro b n o s tk o w e b a d a n ia p o p rz e d n ik ó w , w ie lk ie p r a w ­ d y filo zo fii, g r u n to w n ie i w m y ś l d a w n y c h m is trz ó w S c h o la s ty k i, r o z w in ą ł i u z a s a d n ił” 1.

O tó ż p o w y ż sz ą w y p o w ie d ź M. M o ra w sk ie g o s ie d e m l a t p ó ź n ie j za d r u g im w y d a n ie m jeg o k s ią ż k i p o w ta r z a n ie m a l d o s ło w n ie F. W in te rto n w sw e j p r a c y T h e L e s s o n o f N e o -S c h o la s tic is m p u b lik o w a n e j p a r t ia m i n a ła m a c h ”M in d ’u ” 2. W in te rto n p is z e : ’’F a t h e r A lo y siu s D m o w sk i, S. J., b o r n in P o d o lia in 1799, w ro te , w h e n p ro f e s s o r in th e C o lle g iu m

R o m a n u m , h is r e m a r k a b l e w o rk , I n s titu tio n e s P h ilo so p h ic a e , b a s e d on

a p u r e ly S c h o la s tic fo u n d a tio n , th o u g h i t d oes n o t e n te r so m u c h in to th e d e ta i ls of th e s y s te m as la t e r w o rk s , a n d is r a t h e r less o rth o d o x u p o n s e c o n d a r y p o in ts . I t r a n th o u g h fiv e e d itio s in a s h o r t tim e , a n d w a s o n c e t h e te x t-tb o o k in m a n y C a th o lic s e m in a r ie s a n d u n iv e r s itie s . F a th e r D m o w sk i w a s th e f i r s t fo u n d e r o f N e o j S c h o la s tic is m , fo r h e w a s t h e f i r s t to p u t in to e x e c u tio n its p la n of c a m p a ig n , viz., to b r e a k

a w a y f r o m th e tr a d it io n s of t h e O ld S ch o o l as r e g a r d s .p u e rile a n d u s e le s s q u e s tio n s , a n d to a c c e p t f r a n k ly a n d w ith o u t r e s e r v e e v e ry c o n c lu s io n a n d d is c o v e ry o f m o d e r n sc ien ce. B e sid e s, h is p o sitio n , in w h a t is p e r h a p s th e m o s t fa m o u s C a th o lic s e m in a ry in th e w o rld , g a v e h im m u c h in f lu e n c e o v e r t h e m in d s of th e ris in g g e n e ra tio n ; in d e e d , m o s t o f th e la t e r u p h o ld e r s o f N e o -S c h o la s tic is m a m o n g s t t h e J e s u its w e r e fo r m e d b y h im . B a lm e s, a m a n in c o m p a r a b ly a n d d e s e r v e d ly b e t t e r k n o w n in a d if f e r e n t w a y , th o u g h t o u t a n d w r o te h is F u n d a ­

m e n ta l P h ilo s o p h y a n d o th e r w o rk s a t a b o u t t h e s a m e tim e — i.e.,

d u r in g th e f i r s t h a lf of th is c e n tr y . T h e S p a n is h p h ilo s o p h e r p ro d u c e d a w o rk w h ic h , l i tt le as it is k n o w n in E n g la n d , m a y on m a n y a c c o u n ts b e s ty le d a m a s te rp ie c e . C ool a n d im p a r t ia l c ritic is m of a d v e r s e th e o ­ rie s is 'h a rd ly th e d is tin c tiv e q u a lity of S o u th e r n m in d s ; b u t w e c a n ­ n o t w ith o u t in ju s tic e re f u s e to a c k n o w le d g e th e d e p th o f h is th o u g h t, t h e s im p lic ity of h is o rn a te sty le . W h e th e r h e w e n t so f a r a s D m o w sk i in t h e n u m b e r o f d o c tr in e s t h a t u n ite d h im w ith th e S chool, it w o u ld b e im p o s s ib le to s a y b e fo r e h a v in g r e a l a ll h is w o rk s ; b u t th e b o d k ju s t m e n tio n e d , o f w h ic h th e r e is a v e ry r e a d a b le F r e n c h tr a n s la t io n , s u f f ­ n ie s te ty n ie z d o ła ł w y k o rz y s ta ć w z a m ie rz o n y c h p rz e z się p ra c a c h h i- sto ry c z n o -filo z o fic z n y c h . I n te r e s o w a ła go filo z o fia p o z y ty w is ty c z n a , n e o - p o z y ty w is ty c z n a i a n a lity c z n a , d la te g o p ro s ił m n ie a b y m ja k o ś w y k o ­ r z y s ta ł w s k a z a n ą w z m ia n k ę o D m o w sk im , k tó r y m n ie z a m ie rz a ł się z a jm o w a ć .

ic e s to ju s tif y t h e t i tl e o f N e o -S c h o la s tic h e re a p p lie d to h im ” . W p rz y p is ie n a p o c z ą tk u c y to w a n e g o a r t y k u łu F. W in te r to n w y z n a je : ”1 w ish h e re to a c k n o w le d g e m y o b lig a tio n s to R ev . F. M o ra w sk i, S. J., f r o m w h o s e p o le m ic a l a n d h is to r ic a l w o rk , F ilo z o fia i j e j za d a n ia , m a n y s ta te m e n ts c o n ta in e d in t h e fo llo w in g s k e tc h a r e t a k e n ” 3.

I w re s z c ie S ta n is ła w B e d n a rs k i p o w ia d a , że D m o w sk i p rz y c z y n ił s ię do o ż y w ie n ia tz w . n e o s c h o la s ty k i, r a c z e j je d n a k p rz e z b e z p o ś re d n i z w r o t do to m iz m u 4 I n n e ź ró d ła in f o r m a c ji o J. A . D m o w sk im , k tó r y c h z a w a rto ś ć o m ó w ię n iż e j, p o w ta r z a ją je d y n ie za B a o k e re m w ia d o m o ś ć 0 p o le m ic e D m o w sk ie g o z A n to n io R os m in im (1797—1850') w o k ó ł d e f i­ n ic ji p r a w a m o r a ln e g o i p o ję c ia b y tu id e a ln e g o , n ie w s p o m in a ją c o j a ­ k im k o lw ie k z w ią z k u I n s titu tio n e s z n e o s c h o l a s ty k ą 5. Z d a n ie m V a n 3 O jc ie c A lo jz y D m o w sk i, T .J., u ro d z o n y n a P o d o lu w r o k u 1799, n a p is a ł, b ę d ą c p ro f e s o re m w K o le g iu m R z y m sk im , s w ą p ra c ę , I n s t i t u ­

tio n e s P h ilo so p h ic a e , o p a r tą n a c z y sto s c h o la s ty c z n y o h p o d s ta w a c h , c h o ­

c ia ż n ie z a g łę b ia się w n ie j w sz czeg ó ły s y s te m u , j a k m a to m ie js c e w p r a c a c h p ó ź n ie js z y c h i je s t r a c z e j m n ie j o r to d o k s y jn y w p e w n y c h k w e s tia c h d ru g o rz ę d n y c h . W k r ó t k im c z a sie m ia ła o n a p ię ć w y d a ń 1 s ta ła s ię n a ty c h m ia s t p o d rę c z n ik ie m s z k o ln y m w e w ie lu k a to lic k ic h s e m in a r ia c h i u n iw e r s y te ta c h . O jc ie c D m o w sk i b y ł p ie r w s z y m z a ło ż y ­ c ie le m n e o s c h o la s ty k i, b y ł on b o w ie m p ie rw s z y m , k tó r y p o d ją ł r e a l iz a ­ c ję z a m ie rz e ń te g o r u c h u a m ia n o w ic ie b y z e rw a ć z t r a d y c ją „ s ta r e j s z k o ły ” co do d z ie c in n y c h i b e z u ż y te c z n y c h p y ta ń , o ra z b y szcz e rz e z a a k c e p to w a ć , i b e z o g ra n ic z e ń , k a ż d y w n io s e k i o d k ry c ie n o w o c z e sn e j n a u k i. P o z a ty m , je g o p o z y c ja w n a js ła w n ie js z y m z a p e w n e s e m in a ­ r i u m k a to lic k im w św iecie, d a ła m u m o ż liw o ść w y w ie r a n ia dużego w p ły w u n a u m y s ły d o ra s ta ją c e g o p o k o le n ia , s t ą d w ię k sz o ść p ó ź n ie js z y c h rz e c z n ik ó w n e o s c h o la s ty k i w ś ró d je z u itó w b y ła u fo r m o w a n a p rz e z n iego. B a lrn e s, c z ło w ie k n ie p o r ó w n y w a ln ie b a rd z ie j z n a n y , w in n y s p o s ó b p r z e ­ m y ś la ł i n a p is a ł s w o ją F ilo zo fię fu n d a m e n ta ln ą o ra z in n e p ra c e , w ty m sa m y m p r a w ie czasie, w c ią g u p ie r w s z e j p o ło w y te g o w ie k u . H is z p a ń ­ s k i filo z o f w y k o n a ł p ra c ę , k tó r ą m a ło z n a n o w A n g lii, a k tó r a m oże b y ć z w ie lu p o w o d ó w u z n a n a za a rc y d z ie ło . B e z n a m ię tn a i b e z s tr o n ­ n a k r y t y k a p rz e c iw n y c h te o r ii je s t n ie w ą tp liw ie o b ja w e m z n a m ie n n y m p o łu d n io w y c h u m y s łó w , a le n ie m o ż e m y b ez n ie s p ra w ie d liw o ś c i o d m ó ­ w ić p rz y z n a n ia g łę b i jeg o k w ie c is te m u sty lo w i. .C zy je d n a k p o sz e d ł d a ­ le j n iż D m o w sk i w sz e re g u d o k tr y n , k tó r e z je d n o c z y ły go ze „ s z k o łą ” , n ie m o ż n a o d p o w ie d z ie ć b ez p rz e c z y ta n ia w s z y s tk ic h jeg o p ra c . J e d ­ n a k ż e w y m ie n io n a k s ią ż k a , k tó r a u k a z a ła się w b a rd z o d o k ła d n y m p r z e k ła d z ie f r a n c u s k im , w y s ta r c z y , b y o b ro n ić p rz y z n a n y m u tu t a j t y ­ t u ł n e o s c h o la s ty k a ” . 4 P o ls k i S ło w n i k B io g r a fic z n y , K ra k ó w 1939— 46, s . 213 (w sk ró c ie : „ B e d n a r s k i” , a u to r h a sła ) 5 P o r. A. В а с к е с — C. S o m m e rv o g e l, B ib lio th è q u e de la C o m p a g n ie de J e su s , B r u x e lle s - P a r is 1892, s. 103— 4 (w sk ró c ie — B a c k e r) o raz: W ie lk a E n c y k lo p e d ia Ilu s tr o w a n a , W a rs z a w a 1895, t. 15, s. 632 (w s k r ó ­ cie — C h m ie lo w s k i, a u to r h a s ła ); E n c y k lo p e d ia p o w s z e c h n a S. O r g e l­ b ra n d a , W a rs z a w a 1899, t. 4, s. 397 (w s k ró c ie : Orgelbrand,)·, M. M o r a w ­

s k i. dz. c y t. (w skroicie: M o r a w s k i); F . W in te rto n , a rt. c y t. (w sk ró c ie :

W in te r to n ); P o d rę c zn a E n c y k lo p e d ia K o śc ie ln a , W a rs z a w a 1906, t. 9— 10,

s. 42 (w s k ró c ie : P o d r. E nc. K ość.); E n c ić lo p e d ia F ilo so fic a , V e n e z ia — R o m a 1957 (w s k ró c ie : E nc. Fil.); E n c ić lo p e d ia F ilo so fica , ed. G. C. S o n - s o n i, F ir e n z e 1968 (w s k ró c ie : Sotisotu)

R ie ta D m o w sk i je s t n ie c ie k a w y m e k l e k t y k i e m 6. E. G ilso n , w z m ia n k u ­ ją c o k o n c e p c ji R osm i,niego i o p o z y c y jn y m w o b ec n ie j s ta n o w is k u M. L ib e r a to r e (1810— 1892), k tó r y w ty m s a m y m czasie co D m o w sk i (1840— 2) w y d a ł d w u to m o w y p o d rę c z n ik o id e n ty c z n y m t y t u l e — I n s t i ­

tu tio n e s p h ilo so p h ic a e (V an R ie t p o w o łu je się t u n a w y d a n ie z r o k u 1855

w N e a p o lu ) n ie w s p o m in a a n i sło w e m o D m o w s k im 7. I n f o r m a c je o J. A. D m o w sk im z a w a r te w w y m ie n io n y c h p ra c a c h i e n c y k lo p e d ia c h są n ie ty lk o n ie p e łn e i n ie ś c isłe , lecz ta k ż e w rę c z s p rz e c z n e i fa łsz y w e . B e d n a rs k i (p o d o b n ie ja k E s tr e ic h e r ) p o d a je im ię J a n (ten o s ta tn i d o d a je , że D m o w sk i p is a ł je d n a k p o d im ie n ie m J ó z e f A lo jz y ) 8. W e­ d łu g B a c k e r a i Enc. F il., J. A. D m o w sk i u ro d z ił s ię n a W o ły n iu , w e ­ d łu g M o r a w s k ie g o i W in te r to n a — n a P o d o lu , w e d łu g C h m ie lo w s k ie g o ,

O rg e lb r a n d a i P odr. E nc. K o ść. (z a m ia s t D m o w sk i — D m o c h o w sk i J.

A.!) — n a P o d la s iu , w e w si H re c z k a (P odr. E nc. K o ść. p o m ija m ie js c o ­ w ość), w e d łu g B e d n a r s k ie g o i S o n so n ie g o — w Ż y to m ie rz u . B a c k e r ,

M o r a w s k i, B e d n a r s k i, E nc. Fil. in f o r m u ją , że D m o w sk i z m a rł w R z y m ie

(w K o le g iu m N ie m ie c k im ). W ed le S o n so n ie g o n a s tą p iło to w W e n e c ji (być m o że a u to r h a s ła m y ln ie z ro z u m ia ł o s ta tn ie z d a n ie B e d n a rsk ie g o , n a k tó re g o się p o w o łu je : „...był... s p o w ie d n ik ie m w W e n e c ji, o siad ł w K o le g iu m N ie m ie c k im g d z ie u m a r ł 2.II.1879”). D a ty u ro d z in (25.09. 1799) i ś m ie rc i (2.02.1879) p o d a ją B a c k e r , B e d n a r s k i, S o n so n i. B a c k e r i n ­ f o r m u je , że D m o w sk i w s tą p ił do n o w ic ja tu 6.06.1818 (M o ra w s k i — „w d z ie w ię tn a s ty m r o k u ż y c ia ”) po o p u sz c z e n iu „ R o s ji”. B e d n a r s k i s u g e r u je , że p r z e d te m Jó z e f A lo jz y „ o d e b r a ł” n a u k i „u je z u itó w b ia ­ ło r u s k ic h ” (w Ż y to m ie ż u ? ), a n a s tę p n ie p rz e z G a lic ję u d a ł się do F e r ­ r a r y , g d zie „ u k o ń c z y ł n o w ic ja t i s tu d ia filo z o fic z n e ” , p o czem w y ru s z y ł do R z y m u , g d z ie po u k o ń c z e n iu te o lo g ii o tr z y m a ł św ię c e n ia k a p ła ń s k ie . W la ta c h 1829— 1843 — w e d le B e d n a r s k ie g o — b y ł p ro f e s o re m K o le ­ g iu m R z y m sk ie g o , a od r o k u 1844 p rz e z 20 la t r e k t o r e m k o le g ió w w M o d e n ie i E m ilii (w e d łu g B a c k e ra ta k ż e w R eggio), s u p e r io re m w W e ro n ie i s p o w ie d n ik ie m w W e n e c ji, a w re s z c ie r e z y d e n te m (B a c ­

k e r — „ c o n fe s s e u r”) w K o le g iu m N ie m ie c k im (B a c k e r — „a R o m a ”).

P o d o b n ie n ie ś c is łe i m y lą c e są in f o r m a c je n a te m a t p o sz c z e g ó l­ n y c h w y d a ń I n s titu tio n e s p h ilo so p h ic a e .

E s tr e ic h e r o d n o to w a ł w y d a n ie rz y m s k ie z 1840 r o k u o raz lo w a ń s k ie

z 1840/1. B a c k e r zam ie sz c z a opisy (z a u to p s ji? ) w y d a ń : d w u to m o w e -6 V a n R ie t, E p is te m o lo g ie th o m is te , L o u v a in 194-6, s. 3-6, 57 7 E. G ilso n , T h. L a n g a n , A. A. M a u r e r, R e c e n t P h ilo s o p h y . H eg el to th e P r e s e n t, N ew Y o rk 1966, s. 331— 3 (p rz e k ł. p o ls k i S. Z a le w s k i, IW P A X , W a rs z a w a 1977) 8 K a r o l E s tr e ic h e r , B ib lio g r a fia p o ls k a , K r a k ó w 1872—1882, cz. I, S t u ­ lecie X I X , t. 1, s. 324. O d E s tr e ic h e r a i B a c k e ra p o c h o d z ą in f o r m a c je

p o d a n e w B ib lio g r a fii filo z o fii p o ls k ie j 1831— 1864, W a rs z a w a i960, s. 64 (n r h a s ła 637): I n s titu tio n e s P h ilo so p h ic a e . V ol. 1—2. R o m a e 1840; toż: Vol. 1— 3. U d e n - L o v a n i. Vol. 1. C o n tin e t in s titu tio n e s (o p u szczo n o — lo g ic a e et) m e ta p h y s ie a e g e n e ra lis. 1840. ss. V I, 168. Vol. 2. C o n tin e t

in s titu tio n e s m e ta p h y s ie a e sp ecia lis. 1840. ss. 317. V ol. 3. C o n tin e t i n s ti­ tu tio n e s p h ilo so p h ic a e m o ra lis. 1841. ss. 272. D alsz e w y d a n ia : Ed. 3.

Vol. 1—2. T a u r in i 1841. ss. IV , 380+236; Vol. 1—3. 1843; V ol. 1—2. R o m a e 1843; ... w a u to p s ji b y ło ty lk o w y d . lo w a ń s k ie i w y d . d w u to m o ­ w e z 1841 r. ...”

go — R z y m 1840 (8°, t. 1, s. V III + 464; t. 2, s. 287), d w u to m o w e g o „p o p ra w io n e g o i w zb o g aco n eg o o n ie k tó r e p o ję c ia ” ab a u c to r e e m e n ­

d a ta e t q u ib u s d a m n o tio n ib u s a u cta ) — T u r y n 1841 (°, t. 1, s. V III +

+ 380; t. 2, s. 236) o ra z trz y to m o w e g o — U d e n - L ovandi 1840 (8°, s. V I + 168; t. 2, s. 317 i 1841 t. 3, s. 272). W y m ie n ia n a d to za A n n a li sc ie n ze re lig io se (t. X IV , 1842!, pp. 203—219 p a r V. B.) w y d a n ie tr z y - to m o w e z ro k u 1843 b e z m ie js c a , a w re s z c ie d w u to m o w e — R zy m 1843. C h m ie lo w s k i n o t u j e w y d a n ie rz y m s k ie z 1840 ro k u ja k o „ tr z y to m o w e ” (!) o ra z ja k o „ d r u g ie ” — U d e n - L o v a n ii (1841). O rg e lb r a n d p isz e r ó w ­ n ie ż o „ tr z y to m o w y m ” (?) rz y m s k im z ro k u 1840 o ra z lo w a ń s k im z 1840—4841 (o p u szczając „ U d e n ”). P or. E nc. K o ść. — p ie rw s z e : R zym 1840; d ru g ie : L o v a n iu m 1840. B e d n a rsk i, (za B a c k e r e m ) — R zy m 1840, 1843; T u r y n 1841; L o v a n iu m 1840, 1843 (tu w y d a je się n ie ja s n e czy w y - - d a n i e o d n o to w a n e p od d a tą 1843, w e d le B e d n a r s k ie g o w y sz ło w L o ­

v a n iu m ). E nc. Fil. — voll. 2, R o m a 1840; voll. 3, L o v a n io 1840. S o n -

s o n i — 2 v oll. R o m a 1840; 3 v o ll., L o v a n io 1840 (z a u to p s ji? ); 3a ed.,

T o rin o 1841 (z a u to p s ji? ). B ib l. filo z . p o ls k . w y m ie n ia — vol. 1—2, R o m a e 1840; vol. 1— 3, U d e n i L o v a n iu m 1840— 1841; vol. 1—2, T a u rin i 1841; vol. 1—3 1843 (bez m ie js c a ); vol. 1—2 R o m a e 1843 (z tu t o p s ji — lo - w a ń s k ie 1840— 1841 o ra z tu r y ń s k ie 1841).

O tóż w y d a je się, że ow o w y d a n ie z ro k u 1843 o d n o to w a n e bez m i e js ­ ca je s t ty m , k tó r e w id z ia łe m w B ib lio te c e K U L — L o v a n ii, M o g u n tia e 1843, (8°, t. 1—3). J e s t ono co do fo rm y i tr e ś c i z a sa d n ic z o id e n ty c z n e z w y d a n ie m U d e n —L o v a n iu m 1840— 1841, k tó re g o e g z e m p la rz z n a jd u je się w B ib lio te c e M e tro p o lita ln e g o S e m in a riu m D u c h o w n e g o w W a r ­ szaw ie.

J a k w y n ik a z p o w y ższeg o , p o z o s ta je do u s ta le n ia : 1. m ie js c e u ro d z e n ia J. A . D m o w sk ieg o , 2. gdzie p o b ie r a ł n a u k i, 3. g d zie i k ie d y w s tą p ił do n o w ic ja tu , 4. k ie d y z n a la z ł się w e W łoszech, 5. g d zie i k ie d y zaczął i u k o ń c z y ł s tu d ia filo z o fic z n e i te o lo g ic z n e , 6. p rz e b ie g d z ia ła ln o ś c i n a u k o w o -d y d a k ty c z n e j, 7. d a ls z e d z ie je po o p u sz c z e n iu K o le g iu m R z y m ­ sk ieg o , 8. m ie js c e z g o n u , 9. c h ro n o lo g ia p o szc z e g ó ln y c h w y d a ń I n s t i ­

tu tio n e s , 10. z asięg lo k a ln o -c z a s o w y i w p ły w teg o ż p o d rę c z n ik a n a f o r ­

m a c ję filo z o fic z n ą s łu c h a c z y k a to lic k ic h u n iw e r s y te tó w i se m in a rió w . Z a z n a c z m y w ty m m ie js c u , że W ł. K o siń s k i w p r a c y D uch n a czasie (R zy m 1961) in f o rm u je , że P io tr S e m e n e n k o i H ie ro n im K a js ie w ic z u d a ­ ją c się n a s tu d ia do R z y m u m ie li lis ty p o le c a ją c e od h r. Z a m o y sk ie g o do J ó z e fa A lo jzeg o D m o w sk ieg o , k tó r y s ta ł się ich p r o te k to r e m , o p ie ­ k u n e m i n a u c z y c ie le m w C o lle g iu m R o m a n u m . O p r e k u r s o r s k ie j ro li D m o w sk ie g o w d z ie le o d n o w y so h o la sty e z n e j w s p o m in a te ż A. B. S tę ­ p ie ń w sw e j k s ią ż c e — W s tę p do filo z o fii (L u b lin 1976).

W y d a je się, ż e w b re w s ta n o w is k u V a n R ie ta i m ilc z e n iu E. G ilso n a M. M o ra w s k i i S t. B e d n a rs k i m a ją słu sz n o ść tw ie rd z ą c , iż D m o w sk i p rz y c z y n ił się w n ie m a ły m s to p n iu do „ w s k rz e s z e n ia m e to d y s c h o la ­ s ty c z n e j” , czy n ią c z n ie j dość s p r a w n e n a rz ę d z ie w y k ła d u tr a d y c y jn y c h z a g a d n ie ń filo zo fii k a to lic k ie j, u n ik a ją c w y n a tu r z e ń p ó ź n o sc h o la sty c z - n y c h , k tó r e ra z iły ju ż z w o le n n ik ó w v ia m o d e rn a o ra z m y ś lic ie li r e n e ­ s a n s o w y c h . J a k o je d e n z p ie rw s z y c h p o d e jm u je on rz e te ln ą , rzeczo w ą p o le m ik ę z in n y m i u ję c ia m i filo zo fii a p rz e d e w s z y s tk im z ro z m a ity m i k o n c e p c ja m i so b ie w sp ó łc z e s n y m i ,na w z ó r w ie lk ic h sc h o la s ty k ó w X III w ie k u , w y k o r z y s tu ją c a k tu a ln y s ta n z a ró w n o w ie d z y p rz e d m io to w e j j a k i m e to d o lo g ic z n o ^ e p is te m o lo g ic z n e j. N ie m a n a to m ia s t w jeg o p o d ­ r ę c z n ik u a n i ś la d u o w y ch p se u d o -d o w o d ó w o s t r u k tu r z e q u a s is y lo g

i-s ty c z n e j, k tó r e i-s p o ty k a m y u w i-sp ó łc z e i-s n y c h n a m n e o to m ii-s tó w t r a d y ­ c y jn y c h (m. in. D ezza, B o y er, A d a m c z y k i in n i). Je g o p r e z e n ta c ja f ilo ­ zo ficzn ej m y ś li k a to lic k ie j w y k a z u je d u że p o d o b ie ń s tw o z u ję c ia m i to m iz m u lo w a ń s k ie g o z w a n e g o a s y m ilu ją c y m . N ie je s t to w sz a k ż e b e z k ry ty c z n a k o m p ila c ja , lecz ś w ia d o m a sy n te z a , u w z g lę d n ia ją c a w s z e l­ k ie t r a î n e i z a s a d n e — z d a n ie m a u to r a — ro z ró ż n ie n ia , te r m in y i k o n ­ c e p c je w y p ra c o w a n e n a p r z e s tr z e n i w ie k ó w po czasy w sp ó łczesn e.

Z d a n ie m D m o w sk ieg o filo z o fia je s t w ie d z ą z m ie r z a ją c ą do z r o z u ­

m ie n ia p r a w d y i d o b ra , z d o b y tą p r z y u ż y c iu „ p ra w e g o ” r o z u m u 9. T a k

p o ję ta filo z o fia o b e jm u je lo g ik ę i m e ta fiz y k ę o g ó ln ą (t. 1), m e ta fiz y k ę szczeg ó ło w ą (t. 2) o raz filo z o fię m o r a ln ą czyli e ty k ę (t. 3).

L o g ik a to s p r a w n o ś ć p r a w id ło w e g o r o z u m o w a n ia o ra z o d k r y w a n ia źr ó d e ł p r a w d y 10. Z a jm u je się w ię c tr z e m a o p e ra c ja m i u m y s łu : m y ś le ­

n ie m (cogitare), s ą d z e n ie m (ju d ic a r e ) i ro z u m o w a n ie m (r a tio tin a r i). N a ­ s tę p n ie — p o s łu g iw a n ie m się a r g u m e n ta c ją , m e to d ą n a u k i (a n a lity c z n ą i sy n te ty c z n ą ), p r a w d ą i je j ź ró d ła m i o raz k r y t e r iu m (zm y sł w e w n ę tr z ­ n y — s e n s u s in t im u s ), n a tu r ą p o ję ć o g ó ln y c h (p o le m ik a z n o m in a lis ta ­ m i, L o ck ern , H u m e m , B e rk e le y e m , H o b b se m , S p in o z ą , C o n d illa c k ie m , B e g u e lin im ), tr a n s c e n d e n ta lia m i, p ie r w s z y m i z a s a d a m i (d y s k u s ja z se n s u a liz m e m , m a te ria liz m e m , k a n ty z m e m ), p e w n o ś c ią ro z u m o w a ń , „ im p u ls e m ” n a t u r y ro z u m n e j czyli z m y s łe m n a tu r y p o w sz e c h n e j (s e n ­

sus n a tu r a e c o m m u n is ), i s t n i e n i e m ciał (d y s k u s ja z B e rk e le y e m

i M a le b ra n c h e m ), p e w n o śc ią p o z n a n ia zm y sło w eg o (o d p a rc ie so fiz m a tó w s ta r o ż y tn y c h i n o w o ż y tn y c h sc e p ty k ó w ), a u to r y te te m (d y s k u s ja z de la M e n n a is, H u m e m , R o u sse a u , L o ck ern , d ’A le m b e r te m , D id e r o t e m 11.

Me t a f i z y k a d zieli się — w e d le D m o w sk ieg o — n a o g ó ln ą (g e n e ra lis)

czyli a n to lo g ię o ra z szczeg ó ło w ą (sp ecialis), k tó r a o b e jm u je : teo lo g ię n a tu r a ln ą , p sy c h o lo g ię i k o sm o lo g ię. O n to lo g ia je s t w ie d z ą o b y c ie

w o g ó ln o ści c z y li o ty m , co w ja k i k o lw i e k sposób j e s t 12. W sw e j O n to - logii D m o w sk i ro z w a ż a ta k ie z a g a d n ie n ia ja k : s to s u n e k p r a w d k o n ie c z ­

n y c h i p rz y g o d n y c h , d y s k u tu ją c z so fis ta m i, B e g u e llin e m , H u m e m , K a n ­ te m ; is tn ie n ie ( e x is te n tia l, m o żliw o ść (p o ssib ilita s) i is to ta (essen tia ) b3'tó w , r o z p a tr u ją c s ta n o w is k a — K a r te z ju s z a , K a n ta , S u a re z a , P o ir e ta , św . A u g u s ty n a , św . T o m a sz a (na u w a g ę z a s łu g u je tu o b sz e rn y p rz y p is, z a w ie r a ją c y lic z n e c y ta ty z dzieł T o m a sz a , ś w ia d c z ą c y o d o sk o n a łe j ic h z n a jo m o śc i i u z n a n iu za n a jp o w a ż n ie js z y a u to r y te t) ; s to s u n e k id e n ­ ty c z n o ś c i i p o d o b ie ń s tw a (p r e z e n ta c ja i a n a liz a k r y ty c z n a k o n c e p c ji a p rio ry c z n y c h fo rm K a n ta , w szczeg ó ln o ści p o ję ć p r z e s tr z e n i i czasu); p o ję c ia b y tu sk o ń czo n eg o (ens fin itu m ) , n ie s k o ń c z o n e g o (ens in fin itu m ) , p rz y g o tn e g o (ens c o n tin g e n s) i k o n iecz n eg o (ens n e c e ss a riu m ); p o ję c ia z a sa d y (p r in c ip iu m ) i p rz y c z y n y (causa) b y tó w (d y s k u s ja z o k a z jo n a - liz m e m , p rz y czym D m o w sk i znów o d w o łu je się do C o n tra G e n te s św. T o m a s z a ) 13.

9 W p o n iż sz y m z a ry s ie tr e ś c i o p ie ra m się n a w y d a n iu U d en , L o v a n ii

1840, t. 1—2; 1841, t. 3. Zob. vol. 1, s. 1: S c ie n tia v e r i e t bo n i a s s e ­ q u e n d i, re c to r a tio n is u s u c o m p a r a ta .

10 dz. c y t., vol. 1, s. 4: E s t fa c u lta s r e c ite r a tio c in a n d i f o n te s q u e v e ri.

11 P o r. dz. c y t., vol. 1, ss. 4—98

12 dz. c y t., vol. 1, s. 9 9: S c ie n tia e n tis g e n e re ; s. 100: de illo q u o d a liq u o m odo est.

Z a z n a c z m y , iż z d a n ie m D m o w sk ie g o p o ję c ia p r z e s tr z e n i i czasu są p rz e d m io te m te o lo g ii n a tu r a ln e j , r u c h u — fiz y k i, a p r z e s tr z e n i i m ie j­ sca — te o lo g ii, p sy c h o lo g ii o ra z k o sm o lo g ii. W k w e s tii s to s u n k u is to ty do is tn ie n ia zd a się on o p o w ia d a ć za ró ż n ic ą m y ś ln ą , s u g e r u ją c , że ró ż ­ n ic a r e a l n a m oże z ach o d zić ty lk o m ię d z y d w o m a k o n k r e tn y m i r z e c z a ­ m i 14. S p r a w a t a w y m a g a ła b y je d n a k o so b n e j, w n ik liw e j a n a liz y jego o n to lo g ii i te o lo g ii n a tu r a ln e j .

T e o lo g ia n a t u r a l n a ro z w a ż a B oga i jeg o d o s k o n a ło śc i w ś w ie tle ro ­

z u m u 15. W p i e r w s z e j c z ę ś c i D m o w sk i o m a w ia z a g a d n ie n ie i s t ­

n ie n ia i is to ty B oga, w d r u g i e j — J e g o a b s o lu tn e a tr y b u ty , w tr z e ­ ciej — a tr y b u t y r e l a ty w n e w s to s u n k u do teg o , co z e w n ę trz n e (de

a tr ib u tis r e la tiv is a d e x tr a ). C z ę ś ć p i e r w s z a d o ty c z y : a rg u m e n tó w

m e ta fiz y c z n y c h za is tn ie n ie m B oga (o p a r ty c h n a p o ję c iu b y tu k o n ie c z ­ n eg o i b y tó w p rz y g o d n y c h ); a rg u m e n tó w fiz y c z n y c h (tj. o d w o łu ją c y c h się do p o rz ą d k u , celo w o ści i p rz y c z y n o w o śc i, d o strz e g a n y c h w p r z y r o ­ dzie); a r g u m e n tó w m o r a ln y c h o p a rty c h n a „ p o w sz e c h n e j zgodności w s z y s tk ic h lu d ó w ” (c o n se n su s o m n iu m p o p u lo r u m ) co do is tn ie n ia B oga o ra z Je g o is to ty . W c z ę ś c i d r u g i e j D m o w sk i o m a w ia ta k ie z a g a d n ie n ia ja k : n ie s k o ń c z o n o ść czyli p e łn ia d o sk o n a ło śc i a p a n te iz m S p in o zy ; n ie z m ie n n o ś ć i w ieczn o ść B oga; a b s o lu tn a n iezło żo n o ść (s im p li­

cita s), d u chow ość, i n ie o g ra n ic z o n o ś ć (im m a n ita s ); u m y s ł i w o la B o sk a;

je d n o ś ć i d o b ro ć. W c z ę ś c i t r z e c i e j ro z w a ż a k o n c e p c je : s tw o ­ rz e n ia , z a c h o w y w a n ia w is tn ie n iu (esse) czyli u sta w ic z n e g o s tw a r z a n ia (c re a tio c o n tin u a ); o d d z ia ły w a n ia (co n cu rsu s) k o n s ty tu u ją c e g o z a le żn o ść b y tó w p rz y g o d n y c h od w o li B oskiej,, -o p atrzn o ści (d y s k u s ja z fa ta lis ta m i, s to ik a m i, d e i s t a m i ) 16. W r o z d z i a l e o i s t n i e n i u i i s t o c i e B o g a D m o w sk i p o w o łu je się n a z n a n y fr a g m e n t L is tu do R z y m ia n (I, 20) a n a s tę p n ie s tw ie rd z a , że: 1° is tn ie n ia B oga m o ż n a dow o d zić w y łą c z n ie a p o s te rio r i (w p rz y p is ie o m ó w ie n ie a r g u m e n tu a p rio ri, tzw . o n to lo g iczn eg o ), 2° p e w n o ść , o k tó r e j b y ła m o w a w logice, o p a rta n a zm y śle w e w n ę trz n y m o ra z „ p o w sz e c h n y m z m y śle n a t u r y ” a d o ty ­ c z ąca is tn ie n ia -ciał, o d n o si się te ż do p ra w d z iw o ś c i (v e r a c ita te ) B oga; 3° p ro b le m a te iz m u s p ro w a d z a się do p y ta n ia — czy coś w s k a z u je na ja k iś b y t n a jw y ż s z y , ró ż n y od całe g o z b io ru rz e c z y i ich n a t u r y 17. D m o w sk i, p o d o b n ie ja k n ie k tó rz y to m iś c i o r ie n ta c ji lo w a ń s k ie j — zda się s p ro w a d z a ć tzw . d ro g i (dow ody) św . T o m a sz a i w s z e lk ie in n e a r g u ­ m e n ty m e ta fiz y c z n e z-а is tn ie n ie m B oga do s w o is te j sy n te z y a rg u m e n tó w z p rz y g o d n o ś c i i z ale żn o ści p rz y c z y n o w e j.

W P sy c h o lo g ii r o z p a t r u j e z a g a d n ie n ie : 1° n a t u r y d u sz y ( s u b s ta n c ja l- n ość i o d rę b n o ś ć -od c ia ła , n iezło żo n o ść i d u ch o w o ść, a b s o lu tn e p r z e c i­ w ie ń s tw o św ia d o m o śc i w z g lę d e m m a te rii', niezniszczalno-ść i n ie ś m ie r ­ teln o ść); 2° is to ta , n a tu r a i p o c h o d z e n ie d u szy , je j je d n o ś c i z cia łe m i ic h w z a je m n e z a le ż n o śc i; 3° w ła d z e d u sz y (ro zu m , w ła d z a s ą d z e n ia , w y ­ o b ra ź n ia ,u w a g a , r e f le k s ja , zd o ln o ść u z y s k iw a n ia p o ję ć i a b s t r a h o w a ­ n ia ,p e rc e p c ja , p o z n a n ie , p a m ię ć i p rz y p o m in a n ie , n a tu r a w o ln e j w o li i w o ln o ść c z ło w ie k a , rz e c z y w is to ść w o ln o śc i w o li) 18.

14 P o r. w s p o m n ia n y p rz y p is , dz. c y t., vol. 1, s. 116— 119

15 dz. c y t., v ol. 1, 99: D e u m O .M. e ju s a u e p e rf e c tio n e s , r a tio n is lu m in e in v e s tig a t; vol. 2, s. 1 : d e e x is te n tia e t a tt r i b u ti s D ei, cma-te n u s h a e c n a t u r a li ra tio n is lu m in e in n o te s c u n t.

16 d z. c u t., vol. 2, ss. 3 nn.

!7 dz. c y t., v-ol. 2, ss. 124— 264

W y k ła d p sy c h o lo g ii A. D m o w sk ieg o p rz y p o m in a p o d rę c z n ik ks. J. P a s tu s z k i. Z a u w a ż m y je d n a k , ż e D m o w sk i n ie ja k o n ie d o s trz e g a m o ż li­ w o ści z a d o w a la ją c e g o p rz e z w y c ię ż e n ia o p o zy cji m ię d z y s u b s ta n c ja ln o ś - cią d u sz y a p o jm o w a n ie m je j ja k o fo rm y s u b s ta n c ja ln e j b y tu lu d z k ie ­ go, ch o cia ż o d w o łu je się tu do św . T o m a sz a (por. p rz y p . 1, s. 192 i p rz y p . 1, s. 195). O d n o si się n a p ie rw s z y r z u t ok a w ra ż e n ie , że jego p sy c h o lo g ia je s t b a rd z ie j a u g u s ty ń s k a n iż to m is ty c z n a w d z isie jsz y m ro z u m ie n iu . W y m a g a to w sz a k ż e z n o w u w n ik liw s z e g o w c z y ta n ia się w teikst p re z e n to w a n e g o p o d rę c z n ik a . P rz e d m io te m K o s m o lo g ii są m . in. — w e d le D m o w sk ieg o — p o ję c ia p rz e s trz e n i, czasu , e le m e n tó w m a te r ii itp . D m o w sk i p o d e jm u je tu ta k ie z a g a d n ie n ia ja k : stw o rz e n ie m a te r ii czyli w id z ia ln e g o ś w ia ta (p o jm u je w ię c m a te r ię nieco in a c z e j niż n ie k tó rz y w sp ó łc z e ś n i tzw . to m iś c i eg z y ­ s te n c ja ln i, w p o d o b n y n a to m ia s t sp o só b ja k n ie k tó rz y m y ś lic ie le o rie n ­ ta c ji a u g u s ty ń s k o - n e o p la to ń s k ie j i n ie k tó rz y to m iś c i lo w a ń sc y ); tr w a n ie ś w ia ta ; m o ż liw o ść ś w ia ta w ie c z n e g o ; czy ś w ia t s u p o n u je coś, w czym z o sta ł u tw o rz o n y (u m ieszc zo n y ) — p r z e s trz e ń , ro z c ią g ło ść , m ie js c e ; cel z a m ie rz o n y p rz e z S tw ó rc ę (d o sk o n ało ść a n ie szczęście, k tó r e m oże być u d z ia łe m w y łą c z n ie is to t ro z u m n y c h ) 19.

F ilo zo fię m o ra ln ą czyli e ty k ę J. A. D m o w sk i d e f in iu je n a s tę p u ją c o : w ie d z a p r a w a n a tu r a ln e g o , p u b lic z n e g o i p r y w a tn e g o 20. P o ś w ię c o n y je j

to m trz e c i d zieli się na w s tę p (p r o o e m iu m ), c z te ry części (p a r te s ) i p rz y c z y n e k (a p p e n d ix ). C zęści są p o d z ie lo n e n a ro z d z ia ły (capnt), ro z ­ d z ia ły i a p p e n d ix n a a r t y k u ły 21.

C z ę ś ć p i e r w s z a : o szczęśliw o ści czyli o celu o s ta te c z n y m czło ­ w ie k a i c z y n a c h lu d z k ic h r o z p a tr y w a n y c h ro d z a jo w o (g e n e tr ic e ) — I o szczęśliw o ści (fe lic ita s ) czyli ce lu o s ta te c z n y m c z ło w ie k a : p o ję c ia „ p o p rz e d z a ją c e ” (p ra evia e), o n a tu r a ln y m p rz e d m io c ie lu d z k ie g o szczę­ ścia (b e a titu d o ), o fo r m a ln y m szczęściu c z ło w ie k a ; II o c z y n a c h lu d z ­ k ic h ro z p a tr y w a n y c h ro d z a jo w o : o n a tu r z e czy n ó w lu d z k ic h , o p r z y n a ­ leżn o ści (im p u ta b ilita s ) czy n ó w lu d z k ic h , o m o ra ln o ś c i czy n ó w lu d z ­ k ic h . C z ę ś ć d r u g a : o re g u le i n o rm ie a k tó w lu d z k ic h , tj. o p r a ­ w ie n a tu r a ln y m — I o p o d s ta w ie , is tn ie n iu i s a n k c ja c h p r a w a n a t u r a l ­ n eg o : o p o d s ta w ie p r a w a n a tu r a ln e g o , o is tn ie n iu p r a w a (ius s e u legis) n a tu r a ln e g o , o s a n k c ja c h p r a w a n a tu r a ln e g o ; I I o w ła ś c iw o ś c ia c h p r a ­ w a n a tu r a ln e g o i z a sa d z ie jeg o p o z n a n ia : o o czy w isto ści i p e w n o śc i p r a w a n a tu r a ln e g o , o w ie c z n o śc i i n ie z m ie n n o ś c i p r a w a n a tu r a ln e g o , 0 z a s a d z ie p o z n a n ia p r a w a n a tu r a ln e g o .

C z ę ś ć t r z e c i a : o ró ż y m s ta n ie (s ta tu s ) ro d z a ju lu d z k ie g o i z a ­ s a d a c h p r a w a (ius) p a ń s tw o w e g o (p u b lic u s) — I o n a tu r a ln y m i sp o łe c z ­ n y m (civilis) s ta n ie c z ło w ie k a : o fa łs z y w y c h pog ląd ach (sententia) o­ n o ś n ie s ta n u n a tu r a ln e g o c z ło w ie k a , o p ra w d z iw e j d o k tr y n ie co do n a tu r a ln e g o i sp o łe c z n e g o s ta n u c z ło w ie k a , o ró ż n ic y s t a n u n a tu r a le g o 1 sp o łeczeg o ; I I o w ła d z y p o lity c z n e j i z a s a d a c h p r a w a p u b lic z n e g o : o ź ró d ła c h w ła d z y p o lity c z n e j i je j ró ż n y c h fo rm a c h , o u p r a w n ie n ia c h n a jw y ż s z e j w ła d z y p o lity c z n e j, o p ra w ie n a ro d ó w .

C z ę ś ć c z w a r t a : o o b o w ią z k a c h c z ło w ie k a w y p ły w a ją c y c h z p r a ­ w a n a tu r a ln e g o — I. o o b o w ią z k a c h c z ło w ie k a w z g lę d e m B oga: o czci w e w n ę tr z n e j i z e w n ę trz n e j n a le ż n e j B ogu od p o szcz e g ó ln y c h lu d z i, o czci

19 dz. c y t., vol. 2, ss. 265— 306

20 dz. c y t., vol. 1, s. 2 i vol. 3, s. 1: J u r is n a tu r is p u b lic is e t p r i a t i sc ie n tia . 21 dz. c y t., vol. 3, s. 263

w e w n ę tr z n e j d z e w n ę trz e j n a le ż n e j B ogu od sp o łe c z n o śc i lu d z k ie j, o n ie - w y s ta r c z a ln o ś c i ro z u m u lu d z k ie g o o d n o śn ie o k re ś le n ia n a le ż n e j B ogu czi; 11. o. o b o w ią z k a c h c z ło w ie k a w z g lę d e m sam e g o sie b ie : o u s z la c h e t­ n ia n iu d u c h a i jego p rz y g o to w a n iu ido o sią g n ię c ia c n o ty , o n e g a ty w n y m z a c h o w y w a n iu sie b ie sam eg o , o p o z y ty w n y m z a c h o w y w a n iu sie b ie s a ­ m eg o ; II I. o w z a je m n y c h o b o w ią z k a c h lu d z i: o w z a je m n y m n ie u s z k a - dzaniiu n ik o g o , o w z a je m n y m o b o w ią z k u (p o m ag an ia in n y m , o w z a je m ­ n y m o b o w ią z k u d ia lo g u (w y m ia n y m y ś li, ro z m o w y , k o m u n ik o w a n ia się, w te k ś c ie : s e r m o c in a tiu m ); A p p e n d ix : o c n o ta c h i u c z u c ia c h ,— o c n o ­ ta c h w ogóle, o c n o ta c h m o r a ln y c h i „sz c z e g ó ło w y c h ” , o u c z u c ia c h w ogóle, o u c z u c ia c h c z y li d o z n a n ia c h w szczególności.

J. A. D m o w sk i a n a liz u ją c (k r y ty k u ją c b ą d ź częściow o a k c e p tu ją c ) p o g lą d y ta k ic h m. in. m y ś lic ie li ja k : P la to n , A ry s to te le s , sto ic y , e p ik u ­ re jc z y c y , sc e p ty c y , A u g u s ty n , B o e c ju sz , S u a re z , S p in o z a , W o lff, L o ck e, H u m e , H o b b es, M a c h ia v e lli, K a n t, F ic h te , S c h w a rtz , G e rd iliu s z i in n i, o ra z p o le m iz u ją c o stro i o b s z e rn ie z R o sm in im , cią g le o d w o łu je się do św . T o m a sz a z A k w in u , k tó re g o a rg u m e n ty , te z y i ro z r ó ż n ie n ia w k a ż ­ d y m n ie m a l a r t y k u le w z m ia n k u je b ą d ź p rz y ta c z a in e x te n s o w p r z y ­ p is a c h . P o b ie ż n a le k t u r a e ty k i D m o w sk ieg o n a s u w a p rz e ś w ia d c z e n ie , że je s t to e ty k a k o re s p o n d u ją c a z e ty k ą to m iz m u tr a d y c y jn e g o (esen- c ja ln e g o ), w z b o g a c o n a o u ję c ia c h a r a k te r y s ty c z n e d la p ó źn ie jsz e g o to ­ m iz m u a s y m ilu ją c e g o ( lo w a ń s k ie g o ) 22. T a p o b ie ż n ą le k t u r a p o d rę c z n ik a J. A. D m o w sk ie g o — z n a n e g o m . in. w L o w a n iu m , g d zie m ia ł p o w s ta ć w k ró tc e z in ic ja ty w y k a rd . M e rc ie ra g łó w n y o ś ro d e k n e o s c h o la s ty k i W yższy I n s ty tu t F ilo z o fic z n y , r e a l iz u ­ ją c y z a le c e n ia e n c y k lik i A e te r n i P a tris, w y d a n e j w r o k u z g o n u J. A. D m o w sk ie g o — ro d z i p rz e ś w ia d c z e n ie , że w y m ie n io n y p o d rę c z n ik , w n ie - m n ie js z y m s to p n iu niż p o d o b n y p o d rę c z n ik L ib e r a to r e p rz y c z y n ił się do p rz y g o to w a n ia p o d a tn e g o g r u n t u p o d sc h o la s ty c z n ą o d n o w ę w d u c h u to m is ty c z n o -p e r y p a te ty c k im . D m o w sk i z a p e w n e p r z e ła m a ł n ie c h ę ć w o ­ b e c s c h o la s ty c z n e j m e to d y w y k ła d u i p ro b le m a ty k i, a n a d to p o k a z a ł, iż m o ż n a w sp o só b tw ó rc z y i z g o d n y ze w s p ó łc z e s n y m i w y m o g a m i m e - to d y c z n o -e p is te m o lo g ic z n y m i z u ż y tk o w a ć s ta r ą sc h o la s ty c z n ą m e to d ę do p r e z e n ta c ji w c ią ż a k tu a ln y c h z a g a d n ie ń filo z o fii k a to lic k ie j i ich k o n f r o n ta c j i z w s p ó łc z e s n y m i s ta n o w is k a m i.

D la te g o w y d a je się rz e c z ą g o d n ą u w a g i p o d ję c ie b a rd z ie j szczeg ó ło ­ w e j a n a liz y p o g lą d ó w z a w a r ty c h w I n s titu tio n e s P h ilo so p h ia e .

22 W a rto b y o d d z ie ln ie p rz e p r o w a d z ić a n a liz ę i r e k o n s tr u k c ję p o g lą ­ d ó w m e ta fiz y c z n y c h i lo g ic z n o -e p iste m o lo g ic z n y c h J. A. D m o w sk ieg o , p o n ie w a ż — ja k się w y d a je — w w ie lu s p r a w a c h jeg o u ję c ia są o w ie ­ le b a r d z ie j tr a f n e i z b liż o n e do sz e re g u u ję ć n a m w sp ó łc z e s n y c h , niż p o w sz e c h n ie z n a n y c h p r e k u r s o r ó w i tw ó rc ó w n e o s c h o la sty k i.