R
Ro olla a d diieettyy ii w wa ap pn niia a w w p prro offiilla ak kttyyccee o
osstteeo op po orro ozzyy p po om meen no op pa au uzza alln neejj
T
Thhee rroollee ooff ddiieett aanndd ccaallcciiuum m ssuupplleem meennttaattiioonn iinn ppoossttm meennooppaauussaall oosstteeooppoorroossiiss
A
Annnnaa SSoobbcczzuukk,, EEddwwaarrdd JJaabb³³ooññsskkii
Wapñ jest wiod¹cym czynnikiem prawid³owej mine- ralizacji i wzrastania koœæca [1, 2]. Od¿ywianie, sk³ad diety stosowanej w dzieciñstwie i wczesnej m³odoœci od- grywa kluczow¹ rolê w profilaktyce osteoporozy. 91%
ostatecznej masy kostnej u kobiet kszta³tuje siê przed 17.
rokiem ¿ycia. Wiêkszoœæ z pozosta³ych 9% masy kostnej uzyskuje siê przed ukoñczeniem 25. roku ¿ycia. Przez pozosta³e lata mo¿na ju¿ tylko staraæ siê zachowaæ osi¹- gniêt¹ masê kostn¹, by zmniejszyæ ryzyko wyst¹pienia osteoporozy w póŸniejszym okresie ¿ycia [3–5]. Oste- oporozê nale¿y uznaæ za jeden z najwa¿niejszych proble- mów okresu pomenopauzalnego. W Stanach Zjednoczo- nych osteoporozê rozpoznaje siê u 11% ogó³u populacji, w tym u 30% kobiet po 50. roku ¿ycia, a po 80. roku ¿y- cia a¿ u 70% kobiet. Przyczyn¹ osteoporozy pomeno- pauzalnej w wiêkszoœci przypadków s¹ 2 nak³adaj¹ce siê g³ówne czynniki: niedobór estrogenów i podesz³y wiek.
W wyniku spadku estrogenów po menopauzie dochodzi do zachwiania fizjologicznej równowagi pomiêdzy re- sorpcj¹ a tworzeniem koœci i w efekcie do przyspiesze- nia utraty wapnia z koœæca. Utrata masy kostnej zaczyna
siê ju¿ w premenopauzie, ok. 40. roku ¿ycia i jest naj- szybsza w pierwszych 10 latach po menopauzie, œrednio wynosi 2% rocznie, ale u niektórych kobiet mo¿e prze- kraczaæ nawet 6% rocznie. Fakt ten ma szczególne zna- czenie dla kobiet, u których menopauza wyst¹pi³a wcze- œniej przed 40. rokiem ¿ycia.
Ryzyko wyst¹pienia z³amania szyjki koœci udowej u kobiet po menopauzie jest wiêksze ni¿ ³¹czne ryzyko zachorowania na raka sutka, raka endometrium i raka jajnika w tym okresie ¿ycia. Œwiatowe statystyki szacu- j¹ czêstoœæ wystêpowania z³amañ szyjki koœci udowej u doros³ych kobiet na 671/100 tys. i u mê¿czyzn na 325/100 tys. Rosn¹ce koszty leczenia osteoporozy wi¹¿¹ siê z coraz wiêksz¹ populacj¹ ludzi starszych, jak i coraz d³u¿szym czasem ¿ycia. Alarmuj¹ce jest szybkie nara- stanie tego zjawiska w krajach rozwiniêtych. Powszech- nie wiadomo, ¿e taniej jest zapobiegaæ osteoporozie i to- warzysz¹cym jej z³amaniom ni¿ póŸniej je leczyæ.
Okres oko³omenopauzalny jest w³aœciwym momen- tem do przeprowadzenia ca³oœciowej oceny ryzyka wy- st¹pienia osteoporozy i udzielenia porad, jak zapobiegaæ Coraz wiêcej dowodów wskazuje na to, ¿e spo¿ywanie odpowiednich dawek wapnia
zmniejsza utratê masy kostnej i ryzyko z³amañ u kobiet w okresie pomenopauzalnym o ok.
0,8% rocznie, w przypadku niedoborów wapnia nawet o 40%. Kobiety po 50. roku ¿ycia po- winny przyjmowaæ 1 200 mg wapnia dziennie. Wapñ wzmacnia dzia³anie estrogenów stoso- wanych w profilaktyce osteoporozy. Wapñ znajduje siê w wielu produktach spo¿ywczych, jed- nak¿e jego zawartoœæ i przyswajalnoœæ s¹ mocno zró¿nicowane. Zawartoœæ wapnia w miêsie jest niewielka. Niektóre produkty roœlinne zawieraj¹ znaczne iloœci wapnia, ale jego przy- swajalnoœæ jest ograniczona. Najbardziej akceptowalnym Ÿród³em wapnia s¹ produkty mleczne – mleko, jogurt, sery. S¹ one o wiele bogatsze w wapñ ni¿ inny rodzaj po¿ywienia, a jego przyswajalnoœæ jest równie¿ bardzo dobra.
S³owa kluczowe: osteoporoza, menopauza, dieta, suplementacja wapnia
(Przegl¹d Menopauzalny 2005; 2: 48–52)
K
Klliinniikkaa GGiinneekkoollooggiiii ii CChhoorróóbb MMeennooppaauuzzyy IInnssttyyttuuttuu CCeennttrruumm ZZddrroowwiiaa MMaattkkii PPoollkkii ww ££ooddzzii;;
k
kiieerroowwnniikk KKlliinniikkii:: pprrooff.. ddrr hhaabb.. TToommaasszz PPeerrttyyññsskkii
osteoporozie. Po 40. roku ¿ycia proces niszczenia koœci przebiega znacznie szybciej ni¿ jej odbudowa, zw³aszcza wtedy, gdy wystêpuje niedobór wapnia w codziennej diecie. Dlatego wa¿ne jest zapewnienie odpowiedniej poda¿y wapnia jeszcze w okresie przedmenopauzalnym.
Badania ¿ywieniowe ró¿nych grup ludnoœci w na- szym kraju wskazuj¹ jednoczeœnie na du¿y lub bardzo du¿y niedobór wapnia w dietach [6, 7, 8, 9, 10, 11].
Najmniej wapnia <60% zalecanej dawki dziennej spo-
¿ywaj¹ dziewczynki w okresie dojrzewania i m³ode ko- biety [12]. Badania przeprowadzone w Wielkopolsce w latach 1986–1991 wykaza³y, ¿e spo¿ycie wapnia przez mieszkañców tego regionu wynosi 47–90%
w stosunku do norm przyjêtych w naszym kraju [13].
Stosunkowo najlepiej (87%) pokrywane by³o zapotrze- bowanie u dzieci przedszkolnych, podczas gdy u dzie- ci szkolnych i m³odzie¿y akademickiej zapotrzebowa- nie na wapñ pokrywane by³o tylko w 60–67% [8].
Badania prowadzone w ostatnich latach przez Rut- kowsk¹ i wsp. [9] równie¿ wykaza³y zbyt niskie spo¿ycie wapnia w 5 ró¿nych grupach spo³eczno-dochodowych, mieszcz¹ce siê w granicach 42–61% dziennego zapotrze- bowania. Nieco wy¿sze spo¿ycie wapnia (82–98%) od- notowano w grupie starszej m³odzie¿y z pañstwowych domów dziecka [11].
Zgodnie z obowi¹zuj¹cymi w Polsce normami, za- lecane dzienne zapotrzebowanie na wapñ wynosi 800 mg dla najm³odszych, a najwiêksze zapotrzebowanie 1 200 mg/dobê wystêpuje u m³odzie¿y, kobiet do 25.
roku ¿ycia oraz kobiet karmi¹cych oraz kobiet w okre- sie pomenopauzalnym – 1 100 mg/dobê (tab. I) [13, 14]. Wapñ obecny jest nieomal we wszystkich produk- tach spo¿ywczych [15]. Jednak jego iloœæ i biodostêp- noœæ jest bardzo zró¿nicowana. Takie czynniki, jak b³onnik, kwas szczawiowy, fityniany, nadmiar bia³ka czy fosforu upoœledzaj¹ wch³anianie wapnia, podczas gdy laktoza, aminokwasy, witamina D sprzyjaj¹ wyko- rzystaniu tego sk³adnika z po¿ywienia. Nadmierna po- da¿ fosforu obok innych czynników, takich jak deficyt laktozy, witaminy D czy nadmiar bia³ka w diecie mo-
¿e obni¿aæ wch³anianie wapnia [16, 17]. Dlatego sto- sunek zawartoœci wapnia do fosforu w produktach spo-
¿ywczych jest poœredni¹ miar¹ jego przyswajalnoœci i nie powinien byæ mniejszy ni¿ 1:1. Stosunek wapnia do fosforu w diecie dziewcz¹t i kobiet winien przyj- mowaæ wartoœæ 1,3:1.
Przyk³adem wp³ywu diety na utratê masy kostnej jest spo¿ywanie zbyt du¿ej iloœci bia³ka we wczesnym okresie ¿ycia. Ka¿dy gram spo¿ytego bia³ka powoduje wydalenie z moczem 1 mg wapnia. Bia³ka powoduj¹ wzrost kwasowoœci moczu, wapñ zaœ jest niezbêdny ja- ko substancja buforuj¹ca. Dieta z du¿¹ zawartoœci¹ so- du równie¿ powoduje utratê wapnia z moczem – spo¿y- ciu 1 g sodu towarzyszy wydalenie 26 mg wapnia z moczem [12]. £atwo wiêc zrozumieæ, dlaczego spo-
¿ywanie wód gazowanych, hamburgerów oraz solo-
nych frytek mo¿e w przysz³oœci prowadziæ do rozwoju osteoporozy, jeœli jednoczeœnie nie bêdzie siê prowa- dziæ u dzieci suplementacji wapnia.
Produkty pochodzenia zwierzêcego zawieraj¹ b¹dŸ niewielkie iloœci wapnia, b¹dŸ jest on w formie trudno dostêpnej dla organizmu. Produkty miêsne, spo¿ywane nawet w du¿ych iloœciach z uwagi na nisk¹ zawartoœæ wapnia (kilka do kilkunastu miligramów w 100 g), du-
¿¹ zawartoœæ fosforu oraz wzglêdnie wysok¹ wartoœæ energetyczn¹ nie pokrywaj¹ nawet minimalnego zapo- trzebowania na wapñ. Ten ujemny efekt mo¿na w znacznym stopniu ograniczyæ, spo¿ywaj¹c odpo- wiedni¹ iloœæ wapnia w produktach mlecznych
Niektóre produkty roœlinne, takie jak soja, fasola szparagowa, jarmu¿, s³onecznik, sezam, orzechy lasko- we zawieraj¹ doœæ du¿e iloœci wapnia, szacuj¹c warto- œci bezwzglêdne (mg/100 g), jak i przelicznik kalorycz- ny na 100 kcal produktu oraz doœæ korzystny stosunek wapnia do fosforu. Jednak du¿a zawartoœæ b³onnika, a w niektórych produktach równie¿ szczawianów, po- wa¿nie ogranicza ich przydatnoœæ jako Ÿród³a wapnia.
B³onnik, szczawiany, fityniany obecne w produktach roœlinnych obni¿aj¹ wch³anianie wapnia w przewodzie pokarmowym [18, 19].
Rol¹ lekarza jest wskazanie pacjentowi produktów zawieraj¹cych du¿e iloœci wapnia oraz sk³adniki, które korzystnie wp³ywaj¹ na jego przyswajalnoœæ. W sar- dynkach – powszechnie uwa¿anych za dobre Ÿród³o wapnia – zawartoœæ wapnia wynosi 84 mg/100 g lub 50 mg/kcal [15]. Ponadto niekorzystny stosunek wapnia do fosforu 1:2,9 powoduje jego gorsze wch³anianie.
Nasiona roœlin oleistych, mimo pozornie du¿ej za- wartoœci wapnia nie s¹ dobrym Ÿród³em zaopatrzenia weñ, z uwagi na wysok¹ wartoœæ energetyczn¹ tych pro- duktów. Iloœæ wapnia przeliczona na 100 kcal jest nie- wielka. Dodatkowo niekorzystny stosunek wapnia do fosforu w tych produktach powoduje gorsze jego wch³a- nianie [4]. Du¿¹ iloœæ wapnia i korzystny stosunek do fosforu zawiera mak, ale zbyt du¿a zawartoœæ b³onnika czyni z niego ma³o wartoœciowe Ÿród³o wapnia.
Najbogatszym Ÿród³em wapnia jest mleko i jego przetwory. W mleku spo¿ywczym zawartoœæ wapnia wynosi 120 mg/100 g [15]. Podobne iloœci wapnia za- wieraj¹ ma³o przetworzone produkty mleczne, np. jo- gurty – 130, kefir – 100, napój mleczny kakaowy 111, napój mleczny œmietankowy 116 mg/100g.
Wiêcej wapnia ni¿ mleko surowe zawiera mleko w proszku i zagêszczone, sery topione i podpuszczko- we. Przy wzbogacaniu diety w wapñ najbardziej wska- zane s¹ produkty o mo¿liwie du¿ej iloœci wapnia w sto- sunku do wartoœci energetycznej. Przyk³adem takich produktów mo¿e byæ mleko acidofilne, ser edamski i mleko w proszku, mleko w proszku modyfikowane i inne. Spe³niaj¹ one kryterium zawartoœci wapnia w przeliczeniu na 100 kcal diety, jak i dotycz¹ce zale- canego stosunku wapnia do fosforu. W dziennej racji
Tab. I. Zapotrzebowanie energetyczne na wapñ i fosfor w ró¿nych przedzia³ach wiekowych [13]
Grupa ludnoœci Masa [kg] Energia* [kcal] Wapñ ** [mg] Fosfor** [mg]
dzieci 1–3 lat 13 1 300 900 1 000
4–6 lat 19 1 700 800 800
7–9 lat 27 2 000 800 800
dziewczêta 10–12 lat 37 2 050 1 200 900
13–15 lat 50 2 300 1 200 900
16–18 lat 55 2 400 1 200 900
kobiety 19–25 lat 60 2 350 1 200 900
26–60 lat 60 2 200 900 700
>60 lat 60 2 100 1 100 800
ciê¿arne – 2 500 1 200 900
karmi¹ce – 2 800 1 200 900
* Рumiarkowana aktywnoϾ fizyczna
** – poziom zalecany
pokarmowej winien znaleŸæ siê wiêcej ni¿ jeden pro- dukt mleczny dostarczaj¹cy wapnia.
Niestety, bardzo czêsto na opakowaniach produk- tów mlecznych brakuje informacji o zawartoœci wap- nia [20].
Cennym Ÿród³em wapnia mog¹ byæ produkty wzbogacane w wapñ, np. budynie, kaszki o ró¿nych smakach przeznaczone w zasadzie do ¿ywienia nie- mowl¹t (zawartoœæ wapnia w 100 g suchego produktu wynosi od 200 do 800 mg). Zród³em wapnia we wzbo- gacanych budyniach jest pó³produkt uzyskiwany z mleka. Dlatego te¿ mo¿na s¹dziæ, i¿ przyswajalnoœæ wapnia z budyniów, kaszek i soków bêdzie porówny- walna do tej z produktów mlecznych. przy korzystnym stosunku wapnia do fosforu 1,1:1,4. Produkty te mog¹ byæ wykorzystywane do wzbogacenia w wapñ tak¿e diety osób w starszym wieku.
Kobiety z nietolerancj¹ laktozy najczêœciej stosuj¹ ubog¹ w wapñ dietê bezmleczn¹. Nale¿y pamiêtaæ, ¿e brak laktozy w diecie redukuje wykorzystanie obecne- go w niej wapnia do 50%. W przypadkach, gdy spo¿y- cie produktów mlecznych jest z jakiegokolwiek powo- du niewskazane lub ograniczone, alternatywnym Ÿró- d³em wapnia mog¹ byæ przetwory sojowe, serwatka, maœlanka oraz produkty zawieraj¹ce hydrolizaty kaze- iny (np. Nutramigen 467 mg Ca/100 g) lub jej przetwo- ry. Dobre zbilansowanie wapnia i fosforu, sk³adników mineralnych i witamin zwiêksza przyswajalnoœæ wap- nia. Hydrolizaty kazeiny mog¹ byæ dodawane do ró¿- nych potraw dla uzupe³nienia diety w wapñ [21].
Zawartoœæ wapnia w produktach sojowych jest po- dobna jak w mlecznych. Wiele badañ wskazuje na wy-
sok¹ przyswajalnoœæ wapnia sojowego, blisk¹ przy- swajalnoœci wapnia zawartego w przetworach mlecz- nych [21, 22].
Zawartoœæ wapnia w serwatce wynosi 68 mg/100 g, w maœlance 110 mg/100 g [20], a w 100 kcal odpo- wiednio 272 i 270 mg, stawiaj¹c je wœród bardzo boga- tych Ÿróde³ tego mikroelementu.
U kobiet w okresie pomenopauzalnym upoœledzona jest tak¿e synteza endogennych aktywnych metabolitów witaminy D, m.in. z powodu zmniejszenia ekspozycji skóry na œwiat³o s³oneczne [23]. Dlatego u kobiet star- szych nale¿y zwiêkszyæ nie tylko poda¿ wapnia, ale rów- nie¿ poda¿ witaminy D do ok. 10 µg cholekalcyferolu (1 µg cholekalcyferolu = 40 j.m. witaminy D) dziennie.
U osób stosuj¹cych dietê bogatot³uszczow¹ obser- wuje siê zwiêkszone wydalanie wapnia z organizmu.
Stopieñ wykorzystania wapnia z diety (maksymalnie 40%) zale¿y od bardzo wielu czynników: zawartoœci bia³ka w diecie, zawartoœci sodu i u¿ywek, pH w jeli- cie cienkim, obecnoœci aktywnej formy witaminy D3, obecnoœci innych pierwiastków, jak K, Mg, Zn, Cu, Se oraz laktozy. Kwas szczawiowy i fityniany nale¿¹ do zwi¹zków wi¹¿¹cych wapñ, podobnie niedobór lub nadmiar fosforanów w diecie w znacznym stopniu upo- œledzaj¹ zatrzymanie Ca w organizmie. Utrzymanie najkorzystniejszej dla organizmu równomolowej pro- porcji wapnia i fosforu jest bardzo trudne zwa¿ywszy, i¿ obecnoœæ fosforu w produktach spo¿ywczych wzra- sta nie tylko z przyczyn naturalnych, ale równie¿ z po- wodu dozwolonych do stosowania dodatków, wprowa- dzanych w procesie technologicznym podczas produk- cji œrodków spo¿ywczych [19].
`
Wapñ wzmacnia dzia³anie estrogenów stosowanych w profilaktyce osteoporozy. Poniewa¿ w praktyce pa- cjentki rzadko korzystaj¹ z porad dietetyka, a lekarze niechêtnie udzielaj¹ szczegó³owych porad ¿ywienio- wych, najczêœciej stosowana jest suplementacja wapnia w postaci gotowych preparatów. Wykazano, ¿e uzupe³- nianie wapnia u kobiet z niedoborami tego mikroele- mentu zmniejsza ubytek masy kostnej i ryzyko z³amañ nawet o 40% [12].
Wapñ podawany jest najczêœciej w formie fosforanu, wêglanu lub w postaci preparatu z muszli ostryg (podsta-
w¹ jest wêglan wapnia). Preparaty wêglanu wapnia i muszli ostryg s¹ najtañsze, ale ich wch³anianie jest naj- mniejsze, czêsto towarzysz¹ im takie dzia³ania niepo¿¹- dane, jak wzdêcia. Cytrynian wapnia jest dobrze wch³a- niany ale niedogodnoœci¹ jest podawanie 4–6 tabletek dziennie. Fosforan wapnia jest dostêpny w tabletkach 600 mg, które podaje siê 2 razy dziennie. Wapñ powinien byæ przyjmowany razem posi³kiem i witamin¹ D, jest wtedy lepiej przyswajalny. Równoczesne stosowanie z kortyko- steroidami i niektórymi pokarmami bogatymi w szcza- wiany czy b³onnik zmniejsza jego przyswajanie [12].
Tab. II. Zapotrzebowanie na wapñ dla dziewcz¹t i kobiet, liczone w stosunku do masy cia³a, zapotrzebowania energe- tycznego i fosforu
Grupa ludnoœci Wapñ Wapñ/Fosfor
mg/kg masy mg/100 kcal
dziewczêta 10–12 lat 32 59 1,3
13–15 lat 24 52 1,3
16–18 lat 22 50 1,3
kobiety 19–25 lat 20 51 1,3
26–60 lat 15 41 1,3
pow. 60 lat 18 52 1,3
ciê¿arne – 48 1,3
karmi¹ce – 43 1,3
Summary
More and more evidence prove that sufficient calcium consumption in postmenopausal women reduces loss of bone mass and risk of fractures by about 0.8% every year and even 40% in case of calcium deficiency. Women over 50 should intake 1 200 mg of calcium daily.
Calcium amplifies the effect of estrogens applied in osteoporosis prophylactics. The paper presents crucial problems and difficulties in recognition of various sources of calcium. Cal- cium can be found in numerous food products characterized by various contents and diffe- rent bioavailability of this ion form this products.
Calcium contents in meat is small. Some vegetable products contain significant amount of calcium but its bioavailability from them is decreased due to high concentration of phyta- tes, oxalic acid and dietary fiber in these products.
The most acceptable source of calcium are dairy products like milk, yogurts and cheese.
Dairy products is much better as well.
Key words: osteoporosis, menopausa, dietary, calcium suplementation
P
Piiœœmmiieennnniiccttwwoo
1. Carrascosa A, Gussinye M. Skeletal growth and mineralization during puberty and adolescence: nutritio- nal and hormonal regulation. Ann Nestle 1995; 53: 92-100.
2. Boot AM, Ridder MAJ, Krening EP, et al. Bone mineral density in children and adolescents: relation to pu- berty, calcium intake and physical activity. J Clin Endocrinol Metab 1997; 28: 57-62.
3. Eaton-Evans J. Osteoporosis and the role of diet. BRJ Biomed Sci 1994; 51: 358-370.
4. Lorenc RS. Metabolizm wapnia w uk³adzie kostnym. Pol Tyg Lek 1995; L 44-47, 47-52.
5. Glerup H, Mikkelsen K, Poulsen L, et al. Commonly recommended daily intake of vitamin D is not sufficient if sunlight exposure is Limited. J Int Med 2000; 247: 260-8.
6. Illow R, Regulska–Illow B. Ocena sposobu ¿ywienia studentów Akademii Medycznej we Wroc³awiu w latach 1991–1993. Cz. I Kobiety. Bromat Chem Toksykol 1995; 28: 223-8.
7. Illow R, Illow B. Ocena sposobu ¿ywienia studentów Akademii Medycznej we Wroc³awiu w latach 1991–1993. Cz. II Mê¿czyŸni. Bromat Chem Toksykol 1995; 28: 229-34.
8. Szajkowski Z. Badania nad zawartoœci¹ i wzajemnymi relacjami wybranych sk³adników mineralnych w ca³odziennych racjach pokarmowych wytypowanych populacji z regionu Wielkopolski. Czêœæ I: Zawartoœæ i wzajemne relacje miêdzy wapniem i fosforem. ¯yw Cz³ow i Metab 1996; XXIII: 55-65.
9. Rutkowska U, Kunachowicz H, Iwanow K i wsp. Jakoœæ zdrowotna krajowych racji pokarmowych – badania analityczne i ocena teoretyczna. Cz. V. Zawartoœæ Ca, P, Mg, Fe, K. ¯yw Cz³ow i Metab 2000;
XXVII: 20-42.
10. Czapska D, Ostrowska L, Karczewski J. Zawartoœæ wybranych biopierwiastków w ca³odziennej racji pokarmowej studentów Akademii Medycznej w Bia³ymstoku. Roczn PZH 2000; 51: 353-9.
11. Olejnik D, Krejpcio Z, Œmigiel-Papiñska Z i wsp. Zawartoœæ wybranych sk³adników mineralnych w ca³odziennych racjach pokarmowych m³odzie¿y starszej: porównanie wyników analitycznych i obliczeniowych. Roczn PZH 1999; 50: 361-7.
12. Przys³awski J, Nowak J. Assessing the intake of selected nutrients from food rations of menopausal women and andropausal men. Intake of energy and basic components. Pol J Food Nutr Sci 1999; 8/49;
1: 125-34.
13. Ziemlañski Œ, Bu³hak-Jahymczyk B, Budzyñska-Topolowska J i wsp. Normy ¿ywienia dla ludnoœci w Polsce. Nowa Medycyna 1998; 4: 1-27.
14. Machelle M. The role of nutricion and nutritional supplements in women’s health. Fertil Steril 1999; 72:
579-91.
15. Kunachowiak H, Nadolna I, Przygoda B i wsp. Tabele wartoœci od¿ywczej produktów spo¿ywczych.
Inst ¯yw i ¯yw Warszawa 1998.
16. Calvo MS. The effects of high phosphorus intake on calcium homeostasis. Adv Nutr Res 1994; 9: 183-209.
17. Spencer H, Kramer L, Lasniak M, et al. Calcium requirements in humans. Br Med J 1989; 298: 924-8.
18. Knox TA, Kassarjian Z, Dawson-Hughes B. Calcium adsorption in elderly subjects on high- ad low-fiber diets: effects of gastric acidity. Am J Nut 1991; 53: 1480-6.
19. Krzeœniak J. ¯ywieniowe aspekty wzbogacenia u dzieci i m³odzie¿y w wapñ. ¯ywienie a Zdrowie 1995;
1: 40-4.
20. Cichon R. Rola fermentowanych napojów mlecznych w zapobieganiu i leczeniu chorób cywilizacyjnych, opracowanie dr in¿. Anna Stolarczyk. ¯yw Cz³ow i Metab 1999; 26 Supl: 55-73.
21. Soja zalety od¿ywcze i medyczne. Provamel Science and Nutritional Department Vlaminggstraat 28 B-8560 Vevelgem-Belgium.
22. Riaz MN. Soybeans as functional foods. Cercal Foods World 1999; 44: 88-92.
23. Heaney RP. Calcium in the prevention and treatment of osteoporosis. J Intern Med 1992; 231, 169-80.
A
Addrreess ddoo kkoorreessppoonnddeennccjjii
dr n. med. AAnnnnaa SSoobbcczzuukk
Klinika Ginekologii i Chorób Menopauzy Instytutu Centrum Zdrowia Matki Polki w £odzi ul. Rzgowska 289
93-338 £ódŸ tel. +48 42 271 15 07 e-mail: ansob@interia.pl
