H
Ho orrm mo on na alln na a tteerra ap piia a zza assttêêp pcczza a u
u k ko ob biieett u uzza allee¿¿n niio on nyycch h o
od d d dyym mu u ttyytto on niio ow weeg go o
H
Hoorrm moonnaall rreeppllaacceem meenntt tthheerraappyy iinn w woom meenn aaddddiicctteedd ttoo tthhee ttoobbaaccccoo ssm mookkee
T
Toommaasszz PPaasszzkkoowwsskkii,, WWoojjcciieecchh WWrroonnaa
Autorzy przedstawiaj¹ epidemiologiê i patofizjologiê nara¿enia kobiety oko³o- i postmenopauzalnej na dym tytoniowy. Szczegó³owo opisano wp³yw palenia tytoniu na metabolizm estrogenów oraz na skutecznoœæ i profil bezpieczeñstwa terapii hormonalnej u palaczek. W œwietle obecnego stanu wiedzy u kobiet pal¹cych papierosy, które kwalifikuj¹ siê do HTZ nale¿y prowadziæ terapiê hormonaln¹ drog¹ parenteraln¹ przy u¿yciu minimalnie skutecznych dawek.
S³owa kluczowe: menopauza, hormonalna terapia zastêpcza, palenie tytoniu
(Przegl¹d Menopauzalny 2005; 4: 68–72)
Palenie tytoniu jest niezmiernie istotnym proble- mem zdrowotnym o wymiarze spo³ecznym. Polska od ponad 20 lat jest krajem o jednym z najwy¿szych na œwiecie spo¿yciu tytoniu [1–5]. Wraz z upowszechnie- niem tego na³ogu szczególnej wagi nabiera uzale¿nie- nie kobiet od dymu tytoniowego.
Odsetek kobiet pal¹cych regularnie papierosy w Polsce w 1992 r. wynosi³ 23%, w 1993 r. – 25%, w 1994 r. – 26% i w 1995 r. –23% [4]. W porównaniu z wynikami wczeœniejszych sonda¿y wystêpuj¹ tylko niewielkie zmiany w rozpowszechnieniu palenia tyto- niu wœród kobiet w naszym kraju. Najczêœciej, bo a¿
w 42 i 40%, regularnie pal¹ papierosy kobiety 30- i 40-letnie. W badaniach OBOP-u w grupie kobiet w wieku 40–49 lat odsetek pal¹cych codziennie papie- rosy zwiêkszy³ siê z 34% w 1994 r. do 40% w 1995 r., czyli o 6%. Natomiast w grupie pañ w wieku 16–19 lat odsetek regularnie pal¹cych znacznie zmala³. Odsetek kobiet regularnie pal¹cych papierosy wg wieku w po- szczególnych grupach wiekowych w 1995 r. wynosi³ odpowiednio: w grupie 16–19 lat – 10%, 20–29 lat – 21%, 30–39 lat – 42%, 40–49 lat – 40%, 50–59 lat – 24%, 60 lat i wiêcej – 8%. Odsetki kobiet pal¹cych re-
gularnie papierosy wg miejsca zamieszkania kszta³to- wa³y siê w 1995 r. nastêpuj¹co: na wsi – 18%, w mie- œcie do 100 tys. mieszkañców – 32%, w mieœcie powy-
¿ej 100 tys. mieszkañców – 22%. Obiecuj¹co przedsta- wiaj¹ siê dane mówi¹ce o tym, ¿e w ostatnich latach wœród kobiet zamieszkuj¹cych du¿e miasta powy¿ej 100 tys. mieszkañców, notuje siê wyraŸny spadek od- setka kobiet pal¹cych regularnie papierosy (1993 r. – 45%, 1994 r. – 30%, 1995 r. – 22%) [3]. W badaniach sonda¿owych przeprowadzonych przez Oœrodek Bada- nia Opinii Publicznej na zlecenie Centrum Onkologii odsetek kobiet regularnie pal¹cych papierosy wg struk- tury spo³eczno-zawodowej przedstawia³ siê w 1995 r.
nastêpuj¹co: w grupie kobiet zatrudnionych w rolnic- twie – 10%, wœród robotnic niewykwalifikowanych – 20%, wœród robotnic wykwalifikowanych – 26%, wœród pracownic umys³owych bez wy¿szego wykszta³- cenia – 30%, w grupie pracownic umys³owych z wy¿- szym wykszta³ceniem – 19% [4]. Porównuj¹c dane z 1995 r. z danymi z 1994 r. mo¿na zauwa¿yæ spadek odsetka kobiet pal¹cych codziennie papierosy o 8%
wœród robotnic wykwalifikowanych i o 6% wœród ro- botnic niewykwalifikowanych. Równie¿ w grupie pra- IIIIII KKaatteeddrraa ii KKlliinniikkaa GGiinneekkoollooggiiii AAkkaaddeemmiiii MMeeddyycczznneejj iimm.. pprrooff.. FF.. SSkkuubbiisszzeewwsskkiieeggoo ww LLuubblliinniiee;;
cownic umys³owych z wy¿szym wykszta³ceniem spad³ odsetek regularnie pal¹cych o 4%. W pozosta³ych gru- pach zawodowych nie nast¹pi³y istotne zmiany. Kobie- ty (10%) znacznie rzadziej ni¿ mê¿czyŸni (24%) zapa- laj¹ pierwszego papierosa w ci¹gu pierwszych 5 min po przebudzeniu. Panie czêœciej (32%) ni¿ panowie (23%) odk³adaj¹ zapalenie pierwszego papierosa na póŸniej, to jest po up³ywie wiêcej ni¿ godziny po przebudzeniu.
Kobietom (18%) czêœciej ni¿ mê¿czyznom (3%) udaje siê nie paliæ przez d³u¿ej ni¿ pó³ roku. Panie (20%) przerywaj¹ palenie na tydzieñ do 3 mies. rzadziej ni¿
panowie (29%). Kobiety, które regularnie pal¹ tytoñ podejmowa³y bezskuteczne próby zaprzestania palenia œrednio 4,2 razy, zaœ panowie podejmowali œrednio 4,1 prób zaprzestania palenia [4].
Na œwiecie co 10 sekund ktoœ umiera na chorobê wywo³an¹ paleniem tytoniu. Negatywne skutki tego na³ogu nie dotycz¹ jedynie samych palaczy. Tak¿e u osób niepal¹cych wdychanie dymu tytoniowego, ulatniaj¹cego siê z pal¹cego siê papierosa (tzw. boczny strumieñ) lub wydychanego przez palaczy, podnosi ry- zyko wyst¹pienia m.in. raka p³uc i chorób serca.
Stwierdzono, ¿e niepal¹cy wdycha od 1/3 do 1/2 za- wartoœci tzw. strumienia bocznego z dymu tytoniowe- go rozprzestrzeniaj¹cego siê w pomieszczeniu, w któ- rym palone s¹ papierosy. Bierne palenie ulega sezono- wemu nasileniu w zimie i stanowi szczególny problem w œrodowisku domowym i miejscu pracy. Wed³ug wie- lu doniesieñ palenie bierne niesie za sob¹ podobne ry- zyko zagro¿enia toksycznymi sk³adnikami dymu tyto- niowego, jak palenie czynne [5].
40% na³ogowych palaczy umrze przed 65. rokiem
¿ycia, podczas gdy spoœród niepal¹cych umiera tylko 15%. Palenie tytoniu jest najbardziej upowszechnio- nym antyzdrowotnym elementem stylu ¿ycia cz³owie- ka. Uznaje siê, ¿e tytoñ stanowi g³ówn¹ przyczynê za- gro¿enia zdrowia ludnoœci [5].
W dymie tytoniowym, poza nikotyn¹ wystêpuje po- nad 400 zwi¹zków chemicznych, które powstaj¹ w wy- niku pirolizy i destylacji tytoniu oraz spalania bibu³ki papierosowej w wysokiej temperaturze (600–1 000°C).
Dym tytoniowy powstaje w czasie nieca³kowitego spa- lania tytoniu, a wy¿ej wymienione reakcje warunkuj¹ jego sk³ad. Ksenobiotyki zawarte w dymie tytoniowym wykazuj¹ toksyczne dzia³anie w stosunku do komórek, tkanek i narz¹dów wszystkich organizmów ¿ywych [3].
Wœród znanych mechanizmów dzia³ania sk³adni- ków dymu tytoniowego na ludzki organizm nale¿y m.in. wymieniæ [3,6]:
– zaburzenia syntezy hemu, wzrost stê¿enia hemoglo- biny, liczby krwinek czerwonych, œredniej objêtoœci krwinek czerwonych, zwiêkszenie wartoœci hemato- krytu, zwiêkszenie liczby krwinek bia³ych, p³ytek krwi, podwy¿szenie stê¿enia hemoglobiny tlenkowê- glowej, wzrost lepkoœci krwi spowodowany zwiêk- szeniem agregacji krwinek czerwonych, skrócenie
czasu rekalcynacji, zahamowanie aktywnoœci fibry- nolitycznej, sk³onnoœæ do nadkrzepliwoœci krwi, wzrost stê¿enia globulin α1i α2, przy równoczesnym zmniejszeniu stê¿enia albumin,
– spadek liczby przeciwcia³ klasy IgG oraz IgA w suro- wicy krwi i w œlinie, wzrost liczby przeciwcia³ klasy IgM oraz IgD w surowicy, wzrost aktywnoœci dehy- drogenazy mleczanowej, kwaœnej fosfatazy, wzrost aktywnoœci granulocytów obojêtnoch³onnych, – wp³yw na funkcjê w¹troby spowodowany modulacj¹
aktywnoœci enzymatycznej hepatocytu oraz zmianê przep³ywu krwi przez ten narz¹d,
– indukcjê procesów nowotworowych (benzopiren, benzantracen, nitrozaminy),
– podwy¿szenie stê¿enia adrenaliny, noradrenaliny, wazopresyny, kortyzonu,
– podwy¿szenie stê¿enia wolnych kwasów t³uszczo- wych.
Palenie tytoniu znacz¹co wp³ywa na metabolizm hormonów p³ciowych, szczególnie estrogenów [7, 8].
Na³óg tytoniowy stanowi bardzo istotny czynnik ryzy- ka niedoboru estrogenów. W literaturze przedmiotu ist- nieje okreœlenie wypalanie estrogenów, które dotyczy zmniejszenia stê¿enia i biodostêpnoœci tych hormonów u kobiet pal¹cych. Wp³yw sk³adników i metabolitów dymu tytoniowego na funkcje jajnika jest d³ugotrwa³y oraz zale¿ny od dawki [8]. Dzieje siê tak, poniewa¿
substancje zawarte w dymie tytoniowym poza bezpo- œrednim toksycznym oddzia³ywaniem na komórki ziar- niste jajników powoduj¹ inaktywacjê enzymów steroi- dogenezy jajnikowej (zmniejszenie aktywnoœci aroma- tazy) oraz wywo³uj¹ skurcz drobnych naczyñ krwiono- œnych zaopatruj¹cych pêcherzyki jajnikowe, w ten spo- sób upoœledzaj¹c stymulacjê efektorów przez gonado- tropiny.
Z niedawno opublikowanych doniesieñ wiadomo,
¿e p³yn pêcherzykowy we wnêtrzu pêcherzyka Graafa zawiera kotyninê, metabolit nikotyny, w stê¿eniach po- równywalnych z jej stê¿eniami w surowicy krwi [9].
Nara¿enie na dym tytoniowy powoduje zjawisko stresu oksydacyjnego w œrodowisku pêcherzyka jajnikowego, w którym potencja³ antyoksydacyjny jest znacznie obni-
¿ony. Wœród czynników stymuluj¹cych nadmiern¹ pro- dukcjê reaktywnych form tlenu na szczególn¹ uwagê zas³uguj¹ ksenobiotyki, takie jak leki, trucizny œrodowi- skowe i u¿ywki. Spoœród u¿ywek najlepiej udokumen- towany wp³yw na indukcjê stresu oksydacyjnego ma dym tytoniowy. Palenie papierosów przebiega z wytwo- rzeniem i wdychaniem ogromnych iloœci wolnych rod- ników. W dymie tytoniowym zawarte s¹ prooksydanty, zarówno w swojej frakcji gazowej, jak i w obrêbie sub- stancji smo³owych. Wœród reaktywnych form tlenu za- wartych w filtrach papierosowych dominuj¹ rodniki se- michinonowe. Dym tytoniowy zawiera znaczne iloœci tlenku i dwutlenku azotu oraz hydrochinonów. Hydro- chinony s¹ to rozpuszczalne w t³uszczach zwi¹zki, któ-
re w cyklu redoks mog¹ stawaæ siê donorami elektro- nów w jedno- lub dwuelektronowej redukcji tlenu cz¹- steczkowego. W rezultacie palenia tytoniu wzrasta in- tensywnoœæ wolnorodnikowej degradacji bia³ek i lipi- dów we krwi, czemu towarzyszy spadek zawartoœci an- tyoksydantów niskocz¹steczkowych [9].
U kobiet pal¹cych papierosy wczeœniej ni¿ u niepa- l¹cych dochodzi do menopauzy i szeregu zmian cha- rakterystycznych dla okresu klimakterium [8]. Jest to niew¹tpliwie zwi¹zane ze zmniejszeniem stê¿enia es- trogenów w ich organizmie. Stan ten jest spowodowa- ny równie¿ stymulacyjnym wp³ywem dymu tytonio- wego na stê¿enie bia³ka wi¹¿¹cego hormony p³ciowe (SHBG), co powoduje znaczne zmniejszenie biodo- stêpnoœci estrogenów u tych kobiet [10]. Palenie papie- rosów wywiera efekt antyestrogenowy poprzez induk- cjê syntezy ma³o aktywnych katecholowych pochod- nych estrogenów poprzez aktywacjê toru 2-hydroksy- lacji estradiolu [11]. Palenie tytoniu przyspiesza meno- pauzê, równie¿ wskutek bezpoœredniego wp³ywu dege- neracyjnego wywieranego przez wêglowodory aroma- tyczne zawarte w dymie tytoniowym na oocyty [12].
Ostatnie krwawienie miesi¹czkowe wystêpuje u kobiet pal¹cych papierosy œrednio od 1 do 1,5 roku wczeœniej ani¿eli u kobiet niepal¹cych [8].
Osteoporoza, proces ewidentnie estrogenozale¿ny, postêpuje szybciej i wystêpuje z wiêkszym nasileniem u palaczek tytoniu [13, 14]. Ward i Klesges w opubli- kowanej w 2001 r. metaanalizie dotycz¹cej efektów pa- lenia tytoniu na mineraln¹ gêstoœæ koœci zwracaj¹ uwa- gê na zwiêkszone ryzyko osteoporozy u palaczy tyto- niu i szacuj¹, ¿e w przypadku kobiet na³óg ten zwiêk- sza ryzyko patologicznych z³amañ krêgów o 13% oraz z³amañ biodra o 31% [15].
Akhter i wspó³pracownicy w doniesieniu dotycz¹- cym doœwiadczenia przeprowadzonego na samicach szczurów sugeruj¹, ¿e nie sama nikotyna, ale inne sk³adniki dymu tytoniowego s¹ odpowiedzialne za zmniejszenie gêstoœci koœci oraz zwiêkszenie ryzyka z³amañ koœci u palaczy tytoniu [16].
Opublikowano szereg doniesieñ dotycz¹cych stoso- wania hormonalnej terapii zastêpczej u pacjentek pal¹- cych papierosy [17,18]. Problem palenia po menopau- zie dotyczy bardzo wielu kobiet. W badaniu WHI (Wo- men’s Health Initiative) 50% z 8 500 kobiet poddawa- nych hormonalnej terapii zastêpczej pali³o papierosy przed rozpoczêciem badania lub te¿ kontynuowa³o pa- lenie w jego trakcie [19].
W przypadku kobiet pal¹cych bardzo wa¿n¹ rolê odgrywa droga podania leku. Tanko i Christiansen w opublikowanycm niedawno obszernym opracowaniu pogl¹dowym, zwracaj¹ uwagê na antyestrogenowy efekt palenia tytoniu i podkreœlaj¹, ¿e w wielu bada- niach podczas podawania leku drog¹ doustn¹ u pal¹- cych pacjentek wykazano znacznie (nawet o po³owê) obni¿ony poziom estrogenów we krwi w porównaniu z pacjentkami niepal¹cymi [20].
Dok³adnie takie same wnioski ze swojego badania wyci¹gnêli Geisler i wsp., zwracaj¹c jednoczeœnie uwagê, ¿e tak znamiennie obni¿ony poziom estroge- nów we krwi nie wystêpuje u pacjentek przyjmuj¹cych estrogeny drog¹ parenteraln¹ [21].
Mueck i Seeger w niedawno opublikowanej pracy stwierdzaj¹, ¿e w odniesieniu do kobiet pal¹cych pa- pierosy doustna droga podawania HTZ jest najgorsz¹ z mo¿liwych [22]. W zale¿noœci od rodzaju wypala- nych papierosów, ich liczby, a tak¿e czasu trwania w na³ogu palenie mo¿e znacznie zredukowaæ lub nawet ca³kowicie znieœæ terapeutyczny efekt doustnie poda- wanych estrogenów. Takich problemów autorzy nie obserwowali w przypadku przezskórnej drogi podawa- nia leku. Ta droga podania pozwala unikn¹æ tzw. efek- tu pierwszego przejœcia przez w¹trobê i nie wi¹¿e siê z preferencyjn¹ indukcj¹ metabolizmu estradiolu w kierunku nieaktywnych produktów jego 2-hydroksy- lacji.
W doniesieniu z 2004 r. Girdler z grup¹ wspó³pra- cowników [23] porównali wp³yw przezskórnej i doust- nej hormonalnej terapii zastêpczej na uk³ad sercowo- -naczyniowy. Szeœciomiesiêcznym badaniem objêto 82 pacjentki po menopauzie, pal¹ce papierosy, które po- dzielono na III grupy. Grupa I (31 kobiet) otrzymywa-
³a 17-beta-estradiol drog¹ przezskórn¹ w dawce 0,05 mg/d, grupa II (30 kobiet) otrzymywa³a doustnie sko- niugowane estrogeny koñskie w dawce 0,625 mg/d, grupa III (21 kobiet) otrzymywa³a placebo. Wszystkie pacjentki poddane estrogenosubstytucji otrzymywa³y wg jednakowego schematu te same dawki takiego sa- mego progestagenu (MPA – 2,5 mg/d). Autorzy ci sfor- mu³owali wniosek, ¿e znacznie lepsze efekty protek- cyjne na uk³ad sercowo-naczyniowy wywiera u pala- czek hormonalna terapia zastêpcza podawana drog¹ parenteraln¹. U pacjentek otrzymuj¹cych estradiol dro- g¹ przezskórn¹ zaobserwowano w porównaniu z ko- bietami suplementowanymi estradiolem per os zna- miennie bardziej nasilone korzystne zmiany w zakresie ciœnienia têtniczego, zarówno w spoczynku, jak i po bodŸcu stresowym, markerów obwodowego oporu na- czyniowego, poziomu norepinefryny w warunkach stresu, wazodilatacji zale¿nej od œródb³onka oraz re- ceptorowej odpowiedzi beta2-adrenergicznej. Wyniki tej pracy potwierdzaj¹ spostrze¿enia Garcia-Fernandez i wsp. [24], którzy stwierdzili, ¿e palenie papierosów os³abia ochronny wp³yw estrogenów podawanych do- ustnie na œródb³onek naczyniowy.
W pracy z 2003 r. zespó³ pod kierownictwem Vali- maki [25] opisa³ wp³yw przezskórnej terapii estrogeno- wej na zmiany masy kostnej. Dwuletnim badaniem ob- jêto 148 kobiet po menopauzie w wieku 46–58 lat. Pa- cjentki pal¹ce otrzymywa³y estradiol drog¹ doustn¹ lub przezskórn¹ w ekwiwalentnych dawkach. Rezultaty opublikowanych w tej mierze badañ wskazuj¹ na to, ¿e przezskórna terapia estrogenowa w takim samym stop-
niu chroni przed ryzykiem osteoporozy, zarówno ko- biety pal¹ce, jak i niepal¹ce, czego nie mo¿na powie- dzieæ o terapii doustnej [26, 27].
W literaturze przedmiotu brak doniesieñ o profilu bezpieczeñstwa i skutecznoœci niskodawkowej doust- nej HTZ prowadzonej u kobiet pal¹cych papierosy.
W wielu publikacjach autorzy zwracaj¹ jednak uwagê,
¿e kobiety pal¹ce czêsto wymagaj¹ wiêkszych dawek leków w celu uzyskania pozytywnego, porównywalne- go z niepal¹cymi efektu terapeutycznego [11, 28–30].
Ryzyko wyst¹pienia powik³añ zatorowo-zakrzepowych jest od 2 do 5 razy wiêksze u kobiet pal¹cych, stosuj¹- cych hormonaln¹ terapiê zastêpcz¹ w porównaniu z pa- cjentkami wolnymi od na³ogu [31].
Korzyœci dla zdrowia, wynikaj¹ce z zaprzestania palenia tytoniu powinny byæ przedstawiane przez leka- rza ka¿dej pacjentce decyduj¹cej siê na hormonaln¹ te-
rapiê zastêpcz¹, co spowoduje poza ogólnoustrojowy- mi skutkami porzucenia palenia tak¿e to, ¿e pacjentka ta bêdzie wymaga³a podawania znacznie mniejszych dawek leków hormonalnych [28].
W œwietle obecnego stanu wiedzy hormonalna tera- pia zastêpcza nie jest przeciwwskazana u pacjentek pa- l¹cych papierosy. Cicco i wsp. zdecydowanie zalecaj¹ zmniejszenie liczby wypalanych papierosów, a najlepiej ca³kowite porzucenie na³ogu przez oko³o- i pomenopau- zalne pacjentki stosuj¹ce hormonaln¹ terapiê zastêpcz¹, co ma w znacz¹cy sposób zmniejszyæ ryzyko powik³añ sercowo-naczyniowych HTZ [32]. Pacjentki, które po- mimo zalecenia lekarza nie zdecyduj¹ siê na zerwanie z na³ogiem palenia papierosów powinny otrzymywaæ hormonaln¹ terapiê zastêpcz¹ drog¹ parenteraln¹, przy u¿yciu minimalnie skutecznych dawek [21].
Summary
The authors review epidemiology and pathophysiology of the peri- and postmenopausal women’s exposure to the tobacco smoke. The influence of tobacco smoking on the estrogen metabolism as well as on the efficacy and safety profile of the HRT is discussed in detail. Ac- cording to the currently accepted opinions, in women with indications for HRT, the parente- ral route of administration and the minimally effective doses of hormones should be used.
Key words: menopause, hormonal replacement therapy, tobacco smoking
P
Piiœœmmiieennnniiccttwwoo
1. Emeryk A. Palenie tytoniu a zdrowie dzieci i m³odzie¿y. W: Palenie tytoniu. Wp³yw na zdrowie i program walki z na³ogiem. Malinowski J (red.). Lublin 2001.
2. Kowalewska A, Mazur J, Woynarowska B. Palenie tytoniu wœród dziewcz¹t dziewcz¹t wieku 11–15 lat z uwzglêdnieniem miejsca zamieszkania. W: Kobieta i tytoñ. Aktualne badania w Polsce. Florek E, Pie- koszewski W, Wrzosek J (red.). Poznañ 2002.
3. Radomañski T. Palenie tytoniu jako czynnik ryzyka dla zdrowia kobiety oraz czynnik ryzyka perinatalnego.
W: Palenie tytoniu. Wp³yw na zdrowie i program walki z na³ogiem. Milanowski J (red.). Lublin 2001.
4. Oœrodek Badania Opinii Publicznej. Raport na zlecenie Centrum Onkologii. Wyd. OBOP, War- szawa 1995.
5. Zatoñski W, PrzewoŸniak K. Palenie tytoniu w Polsce: Postawy, nastêpstwa zdrowotne i profilaktyka.
Centrum Onkologii – Instytut im. Marii Sk³odowskiej-Curie, Warszawa 1996.
6. £apiñska-Szumczyk S, Emerich J, Dêbniak J. Rola palenia tytoniu w onkologii ginekologicznej. W: Ko- bieta i tytoñ. Aktualne badania w Polsce. Florek E, Piekoszewski W, Wrzosek J (red.). Poznañ 2002.
7. Baron JA, La Vecchia C, Levi F. The antiestrogenic effect of cigarette smoking in women. Am J Obstet Gynecol 1990? 162: 502-14.
8. Tziomaios K, Charsoulis F. Endocrine effects of tobacco smoking. Clin Endocrinol 2004; 61: 664-74.
9. Paszkowski T, Clarke RN, Hornstein MD. Smoking induces oxidative stress inside the Graafian follic- le. Human Reprod 2002; 17: 921-25.
10. Greenberg G, Thompson SG, Meade TW. Relation between cigarette smoking and use of hormonal replacement therapy for menopausal symptoms. J Epidemiol Commun Health 1987; 41: 26-9.
11. Michnovic JJ, Hershcopf RJ, Naganuma H, et al. Increased 2-hydroxylation of estradiol as a possible mechanism for the anti-estrogenic effect of cigarette smoking. N Engl J Med 1986? 315: 1305-9.
12. Paszkowski T, Janeczek L. Stres oksydacyjny po menopauzie. W: Menopauza. Pertyñski T (red.). Bi- blioteka Naukowa Instytutu Centrum Zdrowia Matki Polki. Tom III. £ódŸ 2000; 51-6.
13. Cubrilo-Turek M, Stavljenic-Rukavina A, Turek S, et al. The usefulness of biochemical bone markers in predicting the response of hormone replacement therapy in perimenopausal cigarette smoking women.
Coll Antropol 1999; 23: 195-201.
14. Law MR, Cheng R, Hackshaw AK, et al. Cigarette smoking, sex hormones and bone density in women.
Eur J Epidemiol 1997; 13: 553-8.
15. Ward KD, Klesges RC. A meta-analysis of the effects of cigarette smoking on bone mineral density. Cal- cif Tissue Int 2001; 68: 259-70.
16. Akhter MP, Iwaniec UT, Haynatzki GR, et al. Effects of nicotine on bone mass and strength in aged female rats. J Orthop Res 2003; 21: 14-9.
17. Jensen J, Christianson C. Effects of smoking on serum lipoproteins and bone mineral content during post- menopausal hormone replacement therapy. Am J Obstet Gynecol 1988? 159: 820-5.
18. Jensen J, Christiansen C, Rodbro P. Cigarette smoking, serum estrogens and bone loss during hormo- ne-replacement therapy early menopause. N Engl J Med 1985? 313: 973-5.
19. Writing Group for the Women’s Health Initiative Investigators. Risks and benefits of estrogen plus progestin in healthy postmenopausal women. JAMA 2002? 288: 321-33.
20. Tanko LB, Christiansen C. An update on the antiestrogenic effect of smoking: a literature review with implications for researchers and practitioners. Menopause 2004; 11: 104-9.
21. Geisler J, Omsjo IH, Helle SI, et al. Plasma oestrogen factors in postmenopausal women receiving hor- mone replacement therapy: influence of route of administration and cigarette smoking. J Endocrinol 1999; 162: 265-70.
22. Mueck AO, Seeger H. Smoking, estradiol metabolism and hormone replacement therapy. Curr Med Chem Cardiovasc Hematol Agents 2005; 3: 45-54.
23. Girdler SS, Hinderliter AL, Wells EC, et al. Transdermal versus oral estrogen therapy in postmenopau- sal smokers: hemodynamic and endothelial effects. Obstet Gynecol 2004; 103: 169-80.
24. Garcia-Fernandez R, Perez-Velasco JG, Concepcion-Millan A, et al. Estrogen does not prevent en- dothelial dysfunction caused by cigarette smoking. Clin Cardiol 2004; 27: 71-3.
25. Valimaki MJ, Laitinen KA, Tahtela RK, et al. The effects of transdermal estrogen therapy on bone mass and turnover in early postmenopausal smokers: a prospective, controlled study. Am J Obstet Gynecol 2003; 189: 1213-20.
26. Os I, Hoieggen A, Larsen A, et al. Smoking and relation to other risk factors in postmenopausal wo- men with coronary artery disease, with particular reference to whole blood viscosity and beta-cell function.
J Intern Med 2003; 253: 232-9.
27. Kiel DP, Baron JA, Anderson JJ, et al. Smoking eliminates the protective effect of oral estrogens on the risk for hip fracture among women. Ann Intern Med 1992? 116: 716-21.
28. Cassidenti DL, Vijod AG, Vijod MA, et al. Short-term effects of smoking on the pharmacokinetic pro- files of micronized estradiol on postmenopausal women. Am J Obstet Gynecol 1990? 163: 1953-69.
29. Tansavatdi K, McClain B, Herrington DM. The effects of smoking on estradiol metabolism. Minerva Ginecol 2004; 56: 105-14.
30. Geisler J, Omsjo IH, Helle SI, et al. Plasma oestrogen fractions in postmenopausal women receiving hormone replacement therapy: influence of route of administration and cigarette smoking. J Endocrinol 1999? 162: 265-70.
31. Girdler SS, Hinderliter AL, West SG, et al. Postmenopausal smokers show reduced hemodynamic be- nefit from oral hormone replacement. Am J Cardiol 2000? 86: 590-2.
32. Cicco G, Dolce E, Vicenti P, et al. Hemorheological aspects in hypertensive menopausal smoker women treated with female hormones. Clin Hemorheol Microcirculation 1999; 21: 343-7.
A
Addrreess ddoo kkoorreessppoonnddeennccjjii
prof. dr hab. n. med. TToommaasszz PPaasszzkkoowwsskkii III Katedra i Klinika
Ginekologii Akademii Medycznej w Lublinie ul. Jaczewskiego 8
20-954 Lublin tel. +48 81 724 42 68
e-mail: tomasz. paszkowski@am.lublin.pl
