Sylwia Łazarewicz
Odpowiedzialność za "zmarnowany
urlop" w świetle ustawy o usługach
turystycznych, prawa Unii
Europejskiej oraz orzecznictwa
Trybunału Sprawiedliwości
Studia Prawnoustrojowe nr 17, 41-52
2012
S y lw ia Ł a z a r e w icz
U niw ersytet W arm ińsko-M azurski w Olsztynie
Odpowiedzialność za „zmarnowany urlop”
w świetle ustawy o usługach turystycznych,
praw a Unii Europejskiej oraz orzecznictwa
Trybunału Sprawiedliwości
U w a g i w p r o w a d z a ją c e
Dynam iczny rozwój sektora usłu g turystycznych powoduje stały wzrost zainteresow ania problem atyką odpowiedzialności cywilnoprawnej organiza torów im prez turystycznych w stosu n ku do osób korzystających z tego rodza ju usług. Umowa o świadczenie usług turystycznych - nazyw ana też um ową o podróż - sta ła się je d n ą z najczęściej zaw ieranych przez konsumentów. U staw odaw ca nie zdecydował się n a uregulow anie jej jako umowy nazw anej w kodeksie cywilnym. Zrobił to w ustaw ie o z 29 sierp nia 1997 r. o usługach turystycznych1, której przepis art. 11a u st. 1 stanow i, że: „organizator tu ry sty k i odpow iada za n iew y k o n an ie lub n ie n a le ż y te w yk on anie um ow y o świadczenie usług turystycznych, chyba że niew ykonanie lub nienależyte wykonanie je s t spowodowane wyłącznie:
1) działaniem lub zaniechaniem klienta;
2) działaniem lub zaniechaniem osób trzecich, nieuczestniczących w wy konyw aniu usług przew idzianych w umowie, jeżeli tych działań lub zanie- chań nie m ożna było przewidzieć ani uniknąć, albo
3) siłą wyższą”.
Przytoczona dyspozycja je s t odpowiednikiem art. 5 ust. 1 i 2 dyrektywy 90/314/EWG z dnia 13 czerwca 1990 r. w spraw ie zorganizow anych podróży, wakacji i wycieczek2, statuującego odpowiedzialność organizatora im prezy turystycznej za szkody wyrządzone klientow i (konsum entow i) w w yniku nie w ykonania lub nienależytego w ykonania umowy. Określone w dyrektywie
1 U s ta w a z d n ia 29 s ie rp n ia 1997 r. o u s łu g a c h tu ry s ty c z n y c h (D z.U . z 2004 r., n r 223, poz. 2268 ze zm .), dalej: u .u .t.
2 D y re k ty w a R a d y n r 90/314/E W G z d n ia 13 czerw ca 1990 r. w sp ra w ie z o rg an izo w an y ch podróży, w a k ac ji i w ycieczek (D z.U rz.U E .L . 90.158.59).
zasady odpowiedzialności zostały im plem entow ane do ustaw odaw stw pań stw członkowskich U nii Europejskiej - w Polsce poprzez nowelizację ustaw y o usługach turystycznych3.
O ile kom pensata szkód m ajątkow ych w ynikających z niew ykonania lub nienależytego w ykonania um owy o św iadczenie usług turystycznych nie p rzysparza istotnych problemów w praktyce orzeczniczej, o tyle zgłaszane przez niezadowolonych klientów b iu r podróży roszczenia o napraw ienie szko dy w postaci „zmarnowanego urlopu” od daw na stanow ią szczególną trudność. Podstawową kw estią jest odpowiedź n a pytanie, czy n a gruncie obowiązują cych regulacji praw nych organizator tu ry sty k i m a obowiązek zrekom penso w ania utraconej przyjemności? Podjęta przez Sąd Najwyższy 19 listopada 2010 r. uchwała, wskazująca jako podstawę odpowiedzialności organizatora turystyki za szkodę w postaci tzw. zmarnowanego urlopu (art. 11a ust. 1 u.u.t.) je s t kolejną, choć tym razem przełomową wypowiedzią sądu krajowego w tej m ate rii4. Co istotne, zapadłe kilk a miesięcy później kolejne orzeczenie Sądu Najwyższego5 stanow i - ja k się wydaje - przejaw utrw alającej się już linii orzeczniczej.
Stanow isko zaw arte w powyższych ju d y k ata ch należy ocenić jako z n a czący krok n a drodze do rozstrzygnięcia od daw na istniejącego sporu co do samej możliwości, ja k również podstaw y praw nej przyznania klientow i biu ra podróży odszkodowania, ew entualnie zadośćuczynienia za szkodę w postaci tzw. zm arnowanego urlopu (wasted holiday).
P o ję c ie i c h a r a k te r szk o d y w p o s ta c i „ zm a rn o w a n eg o u r lo p u ”
Szkoda w postaci „u traty przyjemności wypoczynku” (the loss o f enjoy
m ent o f the holiday), zw ana także „zm arnow anym urlopem ”, „utraconym
wypoczynkiem”, „ u tra tą przyjemności z w akacji”, je s t kategorią niejednolitą6, w ym ykającą się próbie zdefiniow ania i określenia jej ch ara k te ru . Niejedno krotnie klienci b iu r podróży podnoszą w procesach odszkodowawczych, że w skutek nienależytej organizacji, b ra k u właściwej synchronizacji poszczegól nych świadczeń, nieotrzym ania niektórych albo otrzym ania świadczeń gor
3 U s ta w a z d n ia 8 g ru d n ia 2000 r. o z m ia n ie u s ta w y o szk o ln ictw ie w yższym , u sta w y o w yższych szk o łach zaw odow ych, u s ta w y o tra n s p o rc ie kolejow ym i u s ta w y o u s łu g a c h tu r y sty czn y ch o raz u s ta w y - K odeks p o stę p o w a n ia cyw ilnego, u s ta w y - P ra w o o u s tro ju sądów p o w szech n y ch i u s ta w y o d z ia ła c h a d m in is tra c ji rządow ej - w z w ią z k u z d o sto so w an iem do p ra w a U n ii E u ro p ejsk iej (D z.U . n r 122, poz. 1314).
4 U c h w a ła SN z d n ia 19 lis to p a d a 2010 r., III C ZP 79/10, L ex n r 612168. 5 W yrok SN z d n ia 24 m a rc a 2011 r., I C S K 327/10, L exP olonica n r 2505492.
6 M. C iem iń sk i, N a p ra w ie n ie u szczerb ku polegającego n a u tra co n ej p rz yje m n o śc i z p o d ró
szej jakości, zaginięcia bag ażu7 lub innych zdarzeń ich wypoczynek został
udarem niony, a przeznaczony n a te n cel urlop — zm arnow any8. Przyjm ując,
że relaks, regeneracja sił, zadowolenie i uczucie kom fortu psychicznego to główne czynniki pobudzające do ko rzystania z usług turystycznych9, konsu
menci dom agają się, obok n ap raw ien ia poniesionej szkody m ajątkow ej, także odszkodowania (zadośćuczynienia) za „u tratę przyjemności wypoczynku”.
Kodeks cywilny i u sta w a o usługach turystycznych, mimo iż posługują się pojęciem szkody jako p rzesłan k i odpowiedzialności odszkodowawczej, nie definiują samego pojęcia. Art. 361 § 2 k.c. określa wyłącznie zakres obowiąz ku kom pensaty. Zgodnie z poglądam i doktryny szkoda to uszczerbek w do b rach lub in teresach praw nie chronionych10, choć - co istotne - nie zawsze podlegający napraw ieniu. Istn ieją bowiem i tak ie uszczerbki, z którym i p ra wo nie łączy obowiązku odszkodowawczego (tzw. szkody praw nie irrelew ant- ne). Pojęcie szkody nie powinno być zaw ężane wyłącznie do uszczerbku m a jątkow ego. Szeroka definicja obejm uje zarów no szkodę m ajątko w ą, ja k i niem ajątk ow ą11. U szczerbek niem ajątkow y w praw ie polskim określany
je s t m ianem krzywdy, a sum a pieniężna przeznaczona n a jej złagodzenie - zadośćuczynieniem . Nie każda szkoda niem ajątkow a pow inna być jed n ak kw alifikow ana jako krzyw da. W obrębie szkody niem ajątkow ej możemy mó wić o krzywdzie i szkodzie niem ajątkow ej sensu stricto.
W celu u sta le n ia ew entualnej podstaw y praw nej kom pensaty szkody w postaci „zmarnowanego urlopu” należy przede wszystkim określić jej charak ter. Wzorem znacznej części doktryny Sąd Najwyższy w uchwale z 19 listopada 2010 r. opowiedział się za jej niem ajątkow ym ch arak terem . Pomimo prób kw alifikow ania niektórych uszczerbków w postaci „utraconej przyjemności wypoczynku” jako m ajątkow e (zwłaszcza straconego czasu), większość należy uznać za szkody niem ajątkow e. Co do zasady bowiem u traco na przyjemność to nic innego, ja k dyskom fort psychiczny, a więc doznanie należące do sfery ludzkich uczuć i w rażeń12. Trafnie też w skazuje się w piśm iennictw ie na
b ra k przesunięcia w m ają tk u poszkodowanego. Dlatego pomimo zauw ażalnej tendencji do kom ercjalizacji wszelkich dóbr, należy podzielić w tym względzie stanow isko Sądu Najwyższego.
7 Por. w y ro k T S z d n ia 6 m a ja 2010r. w sp ra w ie C - 6 3 /0 9 , A x e l W alz v. C lic k a ir S .A ., Lex P olonica n r 2238723.
8 M. N estero w icz, P ra w o tu ry styc zn e , W arsz a w a 2009, s. 9 7 -9 8 .
9 U. W alczak, U w agi d e lege la ta i de lege fer en d a n a te m a t z a s a d od p o w ied zia ln o ści
k o n tr a kto w e j w św ietle orzeczenia E T S z 12 m a rca 2002r. w sp ra w ie S im o n e L e itn e r v. T U I G m b H & Co, T P P 2006, n r 2, s. 114.
10 Z. R a d w a ń sk i, A. O lejn iczak , Z o b o w ią z a n ia - część ogólna, W a rsz a w a 2008, s. 91. 11 W yrok T K z d n ia 4 g ru d n ia 2001r., S K 18/00 (D z.U . n r 145, poz. 1638). Co do pojęcia szkody por. szerzej: A. S z p u n a r, O d szk o d o w a n ie z a szko d ę m a ją tko w ą . S z k o d a n a m ie n iu i na
osobie, B ydgoszcz 1998, s. 25 i n.; M. K a liń s k i, S z k o d a m a m ie n iu i jej n a p ra w ie n ie , W arszaw a
2008, s. 220 i n.
P o d sta w o w e z a sa d y k o m p e n sa ty szk o d y w p r a w ie p o lsk im
Zgodnie z przepisam i kodeksu cywilnego, w ram ach odpowiedzialności kontraktow ej dłużnik odpowiada wyłącznie za szkodę m ajątkow ą. W polskim praw ie od okresu przedwojennego dom inuje pogląd, że zadośćuczynienie za krzyw dę może być przyznane wyłącznie w w ypadkach w skazanych przez u staw ę1 3. Prawodawca wymienił je w art. 445, 446 § 4 i 448 k.c. oraz ustaw ach szczególnych. Z uwagi n a umiejscowienie wymienionych przepisów w reżimie odpowiedzialności deliktowej większość doktryny przyjmuje, że w zasadzie b ra k podstaw norm atyw nych do uzysk ania zadośćuczynienia w ram ach odpo w iedzialności kontraktow ej.
Z uznaniem , że szkoda w postaci „zmarnowanego urlopu” m a c h a ra k te r niem ajątkowy, w iążą się zatem określone konsekwencje. Taka szkoda może powstać wyłącznie wtedy, gdy zachodzi odpowiedzialność organizatora tu ry styki z ty tu łu niew ykonania lub nienależytego w ykonania umowy. Roszcze nie m a więc c h a ra k te r ko ntraktow y1 4. Ani ogólny reżim odpowiedzialności ex
contractu, ani u sta w a o u słu g ach tu ry sty cznych nie przew id ują jed n a k
w prost praw a do odszkodowania za szkodę niem ajątkow ą, ja k ą je s t „ u tra ta przyjem ności wypoczynku”. Możliwość p rzyznania zadośćuczynienia wyłącz nie w w ypadkach przew idzianych w u staw ie często bywa poddaw ana kryty- ce15 jako m echanizm zawężający ochronę interesów niem ajątkow ych wierzy
ciela16. U tra ta przyjemności, czyli szkoda niem ajątkow a w czystej postaci, nie je s t zazwyczaj skutkiem deliktu, lecz niew ykonania lub nienależytego w ykonania zobowiązania. Co więcej, w um owach o podróż zm arnow anie urlo pu n a sk u tek zaniedbań o rganizatora to często jedyny uszczerbek poniesiony przez k o n su m en ta17.
Zabiegiem, który pozwala om inąć zasadę, że zadośćuczynienie za szkodę n iem ajątkow ą je s t dopuszczalne wyłącznie w przypadkach przew idzianych w ustaw ie, może być potraktow anie „u traty przyjemności wypoczynku” jako w artości podlegającej komercjalizacji, a przez to przekładającej się n a szkodę m ajątk ow ą18. J a k wcześniej w skazano, poszukiw anie w treści umów o św iad
czenie usłu g turystycznych „ceny przyjem ności” nie je s t jed n a k właściwą konstrukcją.
13 A. S z p u n a r, Z a d o śću c zy n ien ie za szko d ę n ie m a ją tk o w ą , B ydgoszcz 1999, s. 74. 14 M. N estero w icz , P ra w o tu ry styc zn e ..., s. 98.
15 Por. M. S afjan , N a p ra w ie n ie k r z y w d y n ie m a ją tk o w e j w ra m a c h o d p o w ied zia ln o ści ex
co n tra ctu , [w:] M. P y z ia k -S za fn ic k a (red.), O d p o w ie d zia ln o ść cyw iln a . K sięga p a m ią tk o w a k u czci P rofesora A d a m a S z p u n a r a , Z akam ycze 2004, s. 255 i n.
16 M. Boszko, W yrok E u ro p ejskieg o T r yb u n a łu S p ra w ie d liw o śc i w sp ra w ie Leitner. O d szk o
d o w a n ie za szko d ę n ie m a te ria ln ą o ra z m o d el o d p o w ied zia ln o ści o d szko d o w a w czej w d yre ktyw ie w sp ra w ie zo rg a n izo w a n yc h podróży, w a k a cji i w ycieczek, T P P 2007, n r 1, s. 57.
17 U. W alczak, U w agi d e lege la ta ..., s. 115-117.
18 J . L u za k , K. O sajd a , O d p o w ie d zia ln o ść z a zm a r n o w a n y urlo p w p ra w ie p o ls k im , K P P 2005, n r 2, s. 309; por. też T. D ybow ski, [w:] S y s te m p r a w a cyw ilnego, t. III, cz. 1, W rocław - W arsz a w a 1981, s. 2 3 7 -2 4 3 .
O b o w ią zek p r o u n ijn ej w y k ła d n i p r z e p isó w p r a w a k ra jo w eg o
Regulacji dotyczących odpowiedzialności odszkodowawczej, w tym za „zm arnow any urlop”, nie m ożna analizow ać wyłącznie z perspektyw y przepi sów krajowych. Członkostwo w U nii Europejskiej zobowiązuje Polskę do im plem entacji dyrektyw służących zbliżeniu system ów praw nych poszczegól nych państw . D yrektyw a 90/314 u s ta n a w ia m in im aln y poziom ochrony klientów przedsiębiorców turystycznych. Przepis art. 5 ust. 2 dyrektyw y 90/314 przyznaje konsum entow i praw o do odszkodowania z ty tu łu niew yko n a n ia lub nienależytego w ykonania umowy, „chyba że nie w ynika to z winy o rganizatora i/lub p u n k tu sprzedaży detalicznej ani innego usługodawcy, a je s t wynikiem:
- zaniedbań, które ujaw n ią się w trakcie w ykonyw ania umowy, spowo dowanych przez konsum enta,
- tak ich zaniedbań, które spowodowane są przez stronę trzecią, niezwią- zaną ze świadczeniem usług objętych um ow ą i których nie m ożna było prze widzieć lub uniknąć,
- braków spowodowanych siłą wyższą[...] lub zdarzeniem , którego orga n izato r i/lub p u n k t sprzedaży detalicznej lub usługodaw ca, naw et zachowu jąc n ależy tą staranność, nie mógł przewidzieć lub im zapobiec”.
W dalszej części art. 5 u st. 2 zezwala państw om członkowskim n a u s ta nowienie norm y umożliwiającej umowne ograniczenie wysokości odszkodo w ania, przy czym dotyczyć to może tylko szkody innej niż uszkodzenie ciała.
J a k już wskazywano, im plem entując dyrektyw ę 90/314 do praw a pol skiego, ustaw odaw ca nie stw orzył jednoznacznej podstaw y do roszczeń o zadośćuczynienie za „zm arnow any urlop”. H arm onizacji nie kończy jed n ak sam a transpozycja przepisów unijnych. W ażnym elem entem tego procesu jest in te rp re ta c ja p raw a 19. Pow inna ona przebiegać zgodnie z d oktryną efektyw ności (effet utile), tj. uwzględniać cel regulacji i dążyć do jego realnego osią gnięcia. Obowiązek prounijnej w ykładni praw a krajowego służy zapew nieniu skuteczności praw a unijnego w pań stw ach członkowskich. W szczególności dotyczy to dyrektyw, które zgodnie z art. 288 ak. 3 T ra k ta tu o funkcjonowa n iu UE (dalej: TFUE) „wiążą każde Państw o Członkowskie, do którego są
19 Szerzej n a te m a t p ro u n ijn e j w y k ła d n i p ra w a krajo w eg o por.: C. M ik, W y k ła d n ia zg o d n a
p r a w a krajow ego z p ra w e m U n ii E u ro p e js k ie j, [w:] S. W ro n k o w sk a (red.), P o lska k u ltu r a p r a w n a a proces in teg ra cji europejskiej, K rak ó w 2005, s. 1 1 5-165; E. M a n iew sk a, P ro w spólnotow a w y k ła d n ia p r a w a p o lsk ie g o w p o a k ce sy jn y m orzeczn ictw ie S ą d u N a jw yższe g o , E P S 2005, n r 10,
s. 4 9 -5 7 ; K. K ow alik-B ańczyk, P ro w sp ó ln o to w a w y k ła d n ia p r a w a po lskieg o , E P S 2005, n r 12, s. 9 -1 8 ; W. P o s tu ls k i, [w:] A. W róbel (red.), S to so w a n ie p r a w a U n ii E u ro p e jskiej p r z e z są d y, W arsz a w a 2010, s. 6 7 6 -6 8 3 ; Z. R a d w a ń sk i, W sp ra w ie sto so w a n ia p r o u n ijn e j w y k ła d n i p r a w a
polskiego w um o w ie o u słu g a ch tu rystyc zn ych , [w:] A. C h oduń, S. C z ep ita (red.), W p o sz u k iw a n iu dobra wspólnego. K sięga ju b ile u szo w a Profesora M acieja Z ielińskiego, Szczecin 2010, s. 299 i n.
kierow ane, w odniesieniu do rez u lta tu , który m a być osiągnięty, pozostaw iają jed n a k organom krajow ym swobodę w yboru formy i środków”.
Trybunał Sprawiedliwości UE w swoim orzecznictwie wielokrotnie odwo ływał się do n ak azu prounijnej w ykładni20, wskazując, że „wymaga ona, aby sąd krajowy czynił wszystko co leży w zakresie jego właściwości, biorąc pod uw agę całość norm praw a krajowego, aby zagw arantow ać pełną skuteczność dyrektyw ”21. Zapew nienie effet utile je s t zatem w skazów ką in terp retacy jn ą dla sądów krajowych. W konsekwencji w ykładnia funkcjonalna m a pierw szeństwo przez w ykładnią językową, gdyż osoba, k tó ra powołuje się n a prze pis m ający swe źródło w dyrektywie, pow inna móc z niego realnie skorzy- stać22. In te rp re ta c ja i stosow anie regulacji krajowych w świetle postanow ień i celów dyrektyw y pozwala zrealizować tzw. pośredni sk u tek (indirect effect) dyrektyw, tj. zapewnić efektywność praw a unijnego także w relacjach hory zontalnych (pomiędzy podm iotam i pryw atnym i)23.
P o ję c ie szk o d y w art. 5 d y r e k ty w y 90/314 w s p r a w ie z o r g a n iz o w a n y c h p od róży, w a k a c ji i w y c ie c z e k
Odszkodowanie za „zm arnow any urlop” było przedm iotem orzeczenia Trybunału Sprawiedliwości z dnia 12 m arca 2002 r. w sprawie S. Leitner v. TU I
Deutschland G m bH and Co24. Simone, córka państw a Leitner, w trakcie pobytu
wakacyjnego w Turcji, podobnie ja k wielu gości hotelu, z a tru ła się salm onel lą. Choroba dziecka trw ała do końca pobytu, uniem ożliw iając tym samym korzystanie z urlopu całej rodzinie. U tra ta przyjem ności wypoczynku skłoni ła rodziców poszkodowanej do w ystąpienia w jej im ieniu z żądaniem stosow nej kom pensaty. Sąd pierwszej instancji przyznał powódce odszkodowanie za ból i cierpienie wynikłe z zatru cia pokarmowego, odrzucił n ato m iast pozew w części dotyczącej odszkodowania z ty tu łu „u traty przyjemności wypoczyn k u ”. W skazał przy tym n a b ra k możliwości kom pensaty tego typu szkody n a gruncie ówcześnie obowiązujących przepisów austriackich. Sąd odwoławczy, kw estionując zgodność praw a krajowego z praw em UE, powziął również w ą t
20 Por. m .in .: w y ro k T S z d n ia 10 k w ie tn ia 1984 r. w sp ra w ie 14/83, von C olson i K a m a n n v. N a d re n ia P ó łn o c n a - W estfa lia, E C R 1984, s. 1891, p k t 26; w y ro k T S z d n ia 13 lis to p a d a 1990r. w sp ra w ie C -1 0 6 /8 9 , M a rle a sin g , E C R 1990, s. I - 4135, p k t 8; w y ro k T S z d n ia 9 m a rc a 2004 r. w połączonych sp ra w a ch C -397/01 - C -4 0 3 /0 1 , Pfeiffer, Zb. O rz. 2004, s. I - 8835, p k t 113.
21 W yrok T S z d n ia 9 m a rc a 2004 r. w sp ra w ie Pfeiffer, p k t 118.
22 T.T. K oncew icz, Z m a r n o w a n y u rlo p p o d s ta w ą d o o d s z k o d o w a n ia , „ R z e cz p o sp o lita ” z 25 czerw ca 2002 r., [online] <h ttp ://n e w -a rc h .rp .p l/a rty k u l/3 9 0 9 0 7 .h tm l>.
23 K. O p lu stil, O p o trze b ie p ro eu ro p e jskiej w y k ła d n i p o lsk ieg o p r a w a spółek, P P H 2010, n r 9, s. 5
24 W yrok T S z 12 m a rc a 2002 r. w sp raw ie S. L e itn e r v. T U I D e u tsc h la n d G m bH , C-168/00, E u rL e x n r 6 2 0 0 0 J0 1 6 8 .
pliwość co do zak resu pojęcia „szkoda” w treści art. 5 dyrektyw y 90/3 142 5.
Odpowiadając n a pytanie prejudycjalne Sądu Okręgowego w Linzu, Trybunał Sprawiedliwości orzekł, że „art. 5 dyrektyw y 90/314 m usi być interpretow any jako przyznający konsum entom , co do zasady, praw o do odszkodowania za szkodę niem ajątkow ą, w ynikającą z niew ykonania lub nienależytego wyko n a n ia zobowiązania przez o rganizatora im prezy turystycznej”. U znał tym samym , istn ienie praw a do kom pensaty szkody w postaci „zmarnowanego urlopu”2 6. W u zasadn ien iu T rybunał odwołał się zarówno do art. 5 dyrektywy 90/314, ja k i do jej pream buły. Przyjął, że istnienie tylko w niektórych p a ń stw ach członkowskich przepisu umożliwiającego wyrów nanie szkody niem a jątkow ej zakłóca konkurencję n a ry nk u usług turystycznych2 7. Co więcej, skoro celem dyrektywy, a w szczególności jej art. 5, je s t ochrona konsum en tów w zw iązku z korzystaniem z usłu g turystycznych, szczególnego znacze nia n a b ie ra możliwość dom agania się odszkodowania za szkodę, ja k ą jest u tra ta przyjemności z urlopu2 8.
T rybunał uznał, że choć dyrektyw a 90/314 nie precyzuje term in u „szko da”, to użyte w art. 5 dyrektyw y pojęcie dam age należy interpretow ać w kontekście postanow ienia dopuszczającego możliwość umownego ograni czenia wysokości kom pensaty za szkodę in n ą niż uszkodzenie ciała. O dnie sienie to stanow i zdaniem Trybunału „wyraźne w skazanie, że dyrektyw a rozpoznaje istn ienie praw a do odszkodowania za szkodę in n ą niż uszkodze nie ciała, w tym szkodę niem ajątkow ą”29 spowodowaną niew ykonaniem lub nienależytym w ykonaniem umowy o podróż. W konsekwencji ta k (szeroko) określonego zak resu szkody regulacje im plem entujące powinny dopuszczać kom pensatę zarówno uszczerbku m ajątkowego, ja k i niem ajątkow ego3 0.
Orzeczenie w spraw ie L eitn er potw ierdza znaczenie doktryny effet utile. Odgrywa ona szczególną rolę zwłaszcza w odniesieniu do usług tu ry sty cz nych, gdzie niew ykonanie lub nienależyte wykonanie umowy powoduje nie tylko szkody m ajątkow e, ale także niem ajątkow e. Obniżenie ceny im prezy turystycznej często nie rekom pensuje uszczerbku w dobrach konsum enta, jak im je s t wypoczynek, relaks, kom fort psychiczny itp .31 Zdarza się, że tu ry sta w w yniku nienależytego w ykonania umowy ponosi uszczerbek wyłącznie
25 M. A d am czak -R etec k a, G losa do w yro k u T S z d n ia 12 m a rca 20 0 2 r., C -1 6 8 /0 0 , G S P - P rz . O rz. 2005, n r 1 -2 , s. 2 4 3 -2 4 4 .
26 K ry ty czn ie o k o m p e te n c ji T S do d o k o n y w a n ia w y k ła d n i a b stra k c y jn y c h pojęć p ra w nych, w ty m pojęcia szkody, w a r t. 5 d y re k ty w y 90/314: R. W u lf - H e n n in g , C ase - 1 6 8 /0 0 ,
S im o n e L e itn e r v. T U I D e u tsc h la n d G m b H & Co. K G , J u d g m e n t o f 12 M a rch 2 0 0 2 (S ix th C ha m b er), E C R 2002, I-2631, C M LR 2003, n r 4, s. 9 3 7 -9 5 1 .
27 W yrok T S z 12 m a rc a 2002 r. w sp ra w ie L eitn er, p k t 21. 28 Ib id em , p k t 22.
29 Ib id em , p k t 23: d a m a g e oth er th a n p e rso n a l in ju r y in c lu d in g n o n -m a te ria l d a m a g e. 30 M. A d am czak -R etec k a, op. cit., s. 2 4 3 -2 5 1 .
31 G. C ern , O d p o w ie d zia ln o ść b iu ra p o d ró ży z a „ zm a rn o w a n y u rlo p ” w p ra w ie tu ry sty c z
niem aterialny. Praw o do odszkodowania będzie zatem skuteczne tylko wtedy, gdy obejmie także szkodę niem ajątkow ą, ja k ą je st u tra ta przyjemności. Inna in te rp re ta c ja staw iałaby pod znakiem zap ytania cel dyrektywy, a samo od szkodowanie pozbaw iała znaczenia praktycznego32.
N o r m a ty w n e p o d sta w y d o c h o d z e n ia o d sz k o d o w a n ia za „ zm a rn o w a n y u r lo p ” w p r a w ie p o lsk im - u w a g i n a tle u c h w a ły S ą d u N a jw y ż sz e g o z 19 lis to p a d a 2010 r.
W odniesieniu do polskich regulacji wyrok T rybunału Sprawiedliwości m a znaczenie szczególne, gdyż żądan ia zadośćuczynienia za „zm arnow any urlop” często spotykały się z d ezaprobatą orzecznictwa. Sądy, nie znajdując dla nich u zasad n ienia w prost w przepisach praw a krajowego, najczęściej oddalały powództwa. J a k już wskazywano, kodeks cywilny nie zaw iera p rze p isu pozwalającego n a odszkodowanie za szkodę niem ajątkow ą pow stałą w w yniku niew ykonania lub nienależytego w ykonania umowy. Zadośćuczy nienie za krzyw dę przew idziane je s t wyłącznie w ram ach odpowiedzialności deliktowej. W świetle w yroku w spraw ie Leitner, w odniesieniu do umowy 0 usługi turystyczne szkoda niem ajątkow a nie pow inna być rozum iana wy łącznie jako krzyw da m oralna i cierpienie fizyczne. U szczerbek niem ajątk o wy to również „ u tra ta przyjemności wypoczynku” w ynikająca z niew ykona n ia lub nienależytego w ykonania umowy.
Sąd Najwyższy w uchw ale z dnia 19 listopada 2010 r. w odpowiedzi na p rz e d sta w io n e z a g a d n ie n ie dok o nał a n a liz y z g ła sz an y c h w d o k try n ie 1 orzecznictwie ew entualnych podstaw praw nych um ożliwiających udzielenie poszkodowanem u należytej ochrony. W pierwszej kolejności zanegowano pró by kw alifikow ania om aw ianej szkody jako szkody m ajątkow ej. Sąd Najwyż szy słusznie stw ierdził, że c h a ra k te r u tra ty oczekiwanej w zw iązku z podróżą przyjem ności nie budzi wątpliwości. Tym sam ym nieskuteczne okazały się zabiegi zm ierzające do om inięcia zasady o dopuszczalności zadośćuczynienia za szkodę niem ajątkow ą jedynie w przypadkach przew idzianych w ustaw ie poprzez kom ercjalizowanie tego rodzaju uszczerbków. Za nieprzekonującą uznano również zgłoszoną w doktrynie33 propozycję wprzęgnięcia do arg u m entacji przepisu art. 322 k.p.c. K onstrukcja sprow adzała się do p otraktow a n ia „utraconej przyjemności wypoczynku” jako rodzaju uszczerbku m ajątk o wego, którego wysokość, zgodnie z dyspozycją art. 322 k.p.c., oszacuje sąd. Sąd Najwyższy trafnie przyjął, że przepis czysto procesowy nie może stan o wić elem entu m aterialnopraw nej podstaw y roszczenia.
32 T.T. Koncew icz, op. cit.
Zakwestionowano także wywodzenie roszczenia o zadośćuczynienie za krzywdę pow stałą w w yniku niew ykonania lub nienależytego w ykonania umowy z konstrukcji n aru szen ia ustalonych zwyczajów lub zasad współżycia społecznego, o których mowa w art. 56 k.c.34 N iew ątpliw ie bowiem same klauzule generalne nie powinny stanow ić k ry teriu m decydującego o możliwo ści kompensaty.
Poparcia Sądu Najwyższego nie zyskała ponadto teza o istn ien iu dobra osobistego w postaci praw a do spokojnego wypoczynku (urlopu). Dobrem osobistym je s t bowiem niem ajątkow a w artość ściśle zw iązana z człowiekiem. Przyjęcie jako podstaw y odpowiedzialności art. 448 k.c. w zw iązku z art. 24 § 1 k.c. uznano zatem za n iezasadny przejaw sztucznego poszerzania k a ta lo gu dóbr osobistych. W w yroku z dnia 24 m arca 2011 r. Sąd Najwyższy wywiódł jedn ak, iż w skrajnych przypadkach zachowanie się organizatora turystyki prowadzące do „zm arnow ania urlopu” może doprowadzić jednocze śnie do naruszenia dobra osobistego przykładowo wymienionego w art. 23 k.c. (zwłaszcza zdrowia, nietykalności albo wolności osobistej), np. gdy stres i frustracja tu ry sty osiągną tak i stopień intensywności, że ich skutki da się zakwalifikować jako rozstrój zdrowia35. J a k podniesiono w doktrynie, przejście poszkodowanego n a reżim odpowiedzialności deliktowej może się okazać nieko rzystne dla zainteresowanego z uwagi n a rozkład ciężaru dowodu oraz szersze możliwości zwolnienia się z odpowiedzialności przez organizatora turystyki36.
W uzasad n ien iu uchw ały Sąd u Najwyższego z 19 listopada 2010 r. słusz nie odrzucono także, w yrażan ą w piśm iennictw ie37, możliwość przyznania zadośćuczynienia za szkodę niem ajątkow ą n a podstaw ie art. 471 k.c. poprzez jego w ykładnię zgodną z art. 5 dyrektyw y 90/314. Oparcie roszczenia odszko dowawczego za „zm arnow any urlop” n a tej regulacji prowadziłoby bowiem do sytuacji, w której zakres odpowiedzialności odszkodowawczej byłby szerszy w przypadku um ów o świadczenie usług turystycznych, a węższy n a potrzeby pozostałych stosunków obligacyjnych38. N iew ątpliw ie groziłoby to zdekompo- now aniem zasad odpowiedzialności kontraktow ej.
Sąd Najwyższy, rozstrzygając przedstaw ione m u zagadnienie praw ne, opowiedział się za przyjęciem jako podstaw y odpowiedzialności organizatora tu ry sty k i za szkodę niem ajątkow ą w postaci tzw. zm arnowanego urlopu art. 11a ustaw y o usługach turystycznych. Przyjm ując, że możliwość zasądzenia
34 R. T rzask o w sk i, Z a d o ść u c zy n ien ie z a k r zy w d ę z w ią z a n ą z n ie w y k o n a n ie m lu b n ie n a le ży
ty m w y ko n a n iem zo b o w ią za n ia , P S 2006, n r 5, s. 3 6 -3 7 .
35 K. K ry la, Z m a r n o w a n y urlop. G losa do u c h w a ły z d n ia 19 lis to p a d a 20 1 0 r. (II I C Z P
7 9 /1 0 ), P S 2011, n r 9, s. 142.
36 M. N estero w ic z, G losa do w yro ku S ą d u N a jw y ższe g o z d n ia 2 4 m a rca 2011 r., I C S K
3 7 2 /1 0 , O S P 2012, z. 1, s. 1 4 -1 5 .
37 M. N estero w icz, Z a d o śću c zy n ien ie p ien ię żn e za „ zm a rn o w a n y u rlo p " p o d c za s w ycieczki
tu ry styc zn e j, P iP n r 2002, n r 10, s. 77; M. N estero w icz, P ra w o tu ry styc zn e ..., s. 102.
zadośćuczynienia istnieje tylko wtedy, gdy w ynika to z przepisu szczególne go, za ta k i uznał art. 11a u.u.t. statu u jący odpowiedzialność organizatora im prezy turystycznej za szkody w yrządzone klientow i w w yniku niew ykona n ia lub nienależytego w ykonania umowy. Sąd Najwyższy oparł się przy tym n a in terp retacji pojęcia „szkoda” zgodnej z w ykładnią T rybunału Spraw iedli wości przy jętą w w yroku w spraw ie Leitner. Jak o autonom iczna podstaw a żąd an ia art. 11a u.u.t. um ożliw ia niezależną w ykładnię użytego w nim poję cia „szkoda”, co pozwala n a uw zględnienie także uszczerbku o charakterze niem ajątkow ym w ram ach odpowiedzialności ex contractu3 9. Odpowiedzial
ność o rganizatora tu ry sty k i obejmuje zatem również szkodę niem ajątkow ą i to w łaśnie pojęcie „szkoda” stanow i differentiam specificam ustaw y o u s łu gach turystycznych w sto su n ku do rozw iązań przyjętych w kodeksie cywil nym4 0. Takie rozum owanie nie stoi w sprzeczności z zaw artym w ustaw ie o usługach turystycznych odesłaniem w kw estiach nieuregulow anych do norm kodeksu cywilnego. Zważywszy, że regulacja dotycząca umów, których przedm iotem je s t świadczenie usług turystycznych, nie wyczerpuje się jedy nie n a ustaw odaw stw ie krajowym , n a odm ienne zdefiniowanie pojęcia „szko da” pozwala w łaśnie wymóg w ykładni prounijnej.
P o d su m o w a n ie
Sąd Najwyższy w podjętej 19 listopada 2010 r. precedensowej uchwale oraz w yroku z dnia 24 m arca 2011 r. potwierdził, że odszkodowanie z ty tu łu niew ykonania lub nienależytego w ykonania umowy o świadczenie usług tu rystycznych przysługuje również za szkodę niem ajątkow ą w postaci „zm arno wanego urlo p u ”. P odstaw ą odpowiedzialności o rg an izato ra tu ry sty k i je s t wprowadzony do ustaw y o usługach turystycznych art. 11a, co nastąpiło w ram ach im plem entacji dyrektyw y 90/314. W ykładnia krajowego przepisu pow inna zatem uwzględniać zarówno cel, ja k i treść norm y praw a unijnego. Pojęcie szkody, którym operuje art. 5 dyrektyw y 90/314, było przedm iotem interp retacji T rybunału Sprawiedliwości. Biorąc pod uwagę wiążący c h a ra k te r rozstrzygnięcia spraw y Leitner, należy zaaprobować stanow isko Sądu Najwyższego zarówno co do przyjęcia art. 11a jako podstaw y kom pensaty szkody w postaci „zmarnowanego urlopu”, ja k i prounijnej in terp retacji za k resu odpowiedzialności odszkodowawczej. Zgodnie z zasad ą efektywności
(effet utile), transpozycja dyrektyw y do praw a krajowego oznacza bowiem
obowiązek takiej jego w ykładni, k tó ra je s t zgodna z dyrektyw ą, a jeżeli dy rektyw a była poddana in terp retacji T rybunału Sprawiedliwości - zgodnie z tą interpretacją.
39 U. W alczak, U w agi d e lege la ta ..., s. 118-19.
40 M. Łolik, O d p o w ie d zia ln o ść o rg a n iza to ra tu r y s ty k i za z m a r n o w a n y urlo p - g lo sa do
W arto zauważyć, że uchw ała S ądu Najwyższego m a c h a ra k te r p orządku jący, bowiem orzecznictwo sądów polskich nie było dotychczas w tej m aterii jednolite. Pomimo oddalania większości powództw o zadośćuczynienie/od
szkodowanie za „zm arnow any urlop”, zapadały również orzeczenia uwzględ niające roszczenia konsum entów przy w ykorzystaniu różnych instrum entów praw nych4 1. J e s t to o tyle istotne, że niepraw idłow a im plem entacja dyrek
tyw n a ra ż a państw o n a odpowiedzialność odszkodowawczą wobec podmiotu, który został pozbawiony należytej ochrony4 2. Obowiązek kom pensaty spoczy
wa wówczas n a państw ie członkowskim, którego porządek praw ny nie prze widuje możliwości przy zn ania zadośćuczynienia wbrew postanow ieniom dy-rektyw y4 3.
Sąd Najwyższy słusznie przyjął, że art. 11a u.u.t. jako przepis szczególny w sto su n ku do kodeksu cywilnego szerzej określa przedmiotowe granice od powiedzialności odszkodowawczej dłużnika (w ykładnia zgodna ze stanow i skiem Trybunału Sprawiedliwości w spraw ie Leitner). Choć ta k ą elastyczną w ykładnię uw ażam za całkowicie w ystarczającą i nie podzielam przekonania 0 konieczności interw encji ustawodawcy, m ożna postulować wprowadzenie w treści art. 11a u.u.t. korekty wskazującej w prost n a upraw nienie do re kom pensaty za „zm arnow any urlop”. Taki zabieg stanow iłby dopełnienie im plem entacji dyrektyw y 90/3 144 4. M ając n a uw adze doświadczenia francuskie (zjawisko floodgates), istotne wydaje się także w skazanie n a potrzebę wprowa dzenia przy okazji ograniczeń w zakresie roszczeń w reżimie ex contractu45.
Z praktycznego p u n k tu w idzenia problem stanow i za to trudność w yka zania poniesionego uszczerbku niem ajątkow ego w procesie dochodzenia rosz czeń. Samo niew ykonanie lub nienależyte wykonanie umowy nie przesądza bowiem jeszcze o jego pow staniu. Ponieważ w praktyce dowodzenie szkód niem ajątkow ych koncentruje się głównie n a dowodzie z przesłuchania stron, nie je s t łatw y jednoznaczny praw ny opis szkody leżącej u podstaw odpowie dzialności organizatora tu ry sty k i za tzw. zm arnow any urlop4 6. U trudnione
41 Por. m .in . w y ro k SA w W arsz aw ie V C a 2387/65, „R zeczpospolita” z 3 czerw ca 2006 r., w k tó reg o u z a s a d n ie n iu są d stw ie rd ził, że u tra c o n a p rzy jem n o ść podróży b y ła w y n ik iem n a r u s z e n ia d o b ra osobistego pow oda, a z a te m z asto so w ał k o n stru k c ję o d p o w iedzialności deliktow ej.
42 Szerzej n a te n te m a t: N. P ó łto ra k , O d p o w ie d zia ln o ść o d szko d o w a w cza p a ń s tw a w p r a
w ie W spólnot E u ro p e jskich , Z akam ycze 2002; por. też m .in . w y ro k T S U E w sp ra w ie F ra n co v ich
1 in n i v. R e p u b lik a W łoska, C - 6, 9/90, E C R 1991, s. I-5 3 9 7 , B ra s s e rie d u P e c h e u r v. R FN , C - 46/93, E C R 1996, s. I-1 0 2 9 , R v. S e c re ta ry of S ta te for T ra n s p o rt, ex p a r te F a c to rta m e , C - 46/93, 48/93, E C R 1996, s. I-1 0 2 9 .
43 K. K ry la, op.cit., s. 139.
44 M. N e ste ro w ic z , O d p o w ie d z ia ln o ś ć c y w iln a b iu r a p o d r ó ż y za „ z m a rn o w a n y u r lo p "
w p ra w ie p o ls k im i p o ró w n a w c zy m (n a tle u c h w a ły S ą d u N a jw yższe g o z 19 lis to p a d a 2 0 1 0 r.),
P S 2011, n r 5, s. 15.
45 A. P ro k o p ek , P ro b lem a ty ka za d o śću c zy n ie n ia z k o n tr a k tu w św ietle p r a w a niem ieckiego
w ko n tekście regulacji p r a w a p olskieg o , P P H 2011, n r 1, s. 6.
46 J . G o s p o d are k , G losa d o u c h w a ły S ą d u N a jw y ż sze g o z d n ia 19 lis to p a d a 2 0 1 0 r.,
może się również okazać oszacowanie u tra ty spodziewanego zadowolenia, chociaż samo to nie może jeszcze uzasad niać odrzucenia roszczeń poszkodo wanego4 7.
N a m arginesie należy odnotować, że stanowisko Sądu Najwyższego w pisu je się w zauw ażalną w ustaw odaw stw ie i orzecznictwie państw członkowskich U nii Europejskiej tendencję do um ożliwiania kom pensaty szkody niem ajątko wej, a zatem ujem nych doznań psychicznych wynikłych z niew ykonania lub nienależytego wykonania umowy. Większość państw odpowiedzialność ta k ą słusznie jed n a k ogranicza wyłącznie do przypadków szczególnych4 8. Prawo
wierzyciela do w ynagrodzenia szkody niem ajątkow ej zaakceptow ane zostało także w procesie ujednolicania kontraktow ej odpowiedzialności odszkodo wawczej n a poziomie ogólnoeuropejskim - art. 9:501 ust. 2 Zasad E uropej skiego P raw a Umów (Principles o f European Contract Law ) oraz art. 7.4.2 p k t 2 Zasad M iędzynarodowych K ontraktów Handlowych (Principles o f In ter
national Commercial Contracts). W skazane ak ty m ają c h a ra k te r soft law,
a zatem praw a modelowego, zalecanego, będącego źródłem inspiracji49.
S u m m a ry
L ia b ility fo r “a w a s te d h o lid a y ”
In its precedent resolution of 19 Novem ber 2010, the Suprem e Court confirm ed th e e n titlem en t to com pensation for failure to perform or the im proper perform ance of package to u r contracts also in th e case of non m ate ria l dam age of “a w asted holiday”.
The basic objective of the article is an a tte m p t to answ er th e question - w h ether a holiday organiser is really obliged to com pensate for damage arisin g from th e loss of enjoym ent of th e holiday. It points out an d evaluates th e legal basis for th e resolution of the Suprem e Court, considering th e obligation to apply a pro-E uropean in te rp re ta tio n of n atio nal law. An an aly sis of adm issibility and principles of com pensation, if any, for th e dam age in th e form of “a w asted holiday”, req u ires th a t the n a tu re of th e damage should be specified and th a t th e principles of indem nity in the Polish law should be indicated. The text also p resen ts the relev an t E C J - judgem ents an d th e in te rp re ta tio n of th e concept of dam age it h as applied u n d e r D irecti ve on package travel, package holidays an d package tours.
47 M. S afjan , N a p ra w ie n ie k r z y w d y n iem a ją tk o w ej..., s. 2 5 9 -2 6 0 .
48 C h. v o n B ar, G ru n d re g eln des E u ro p ä isc h en Vertragsrecht: Teile 1 u n d 2, M ü n c h e n 2 002, s. 5 2 9 -5 3 0 ; por. ta k ż e a r t. 8 : 402 u s t. 4 Z a s a d O bow iązującego E u ro p ejsk ieg o P ra w a U m ów - P rin cip les o f the E x is tin g E C C o n tra ct L a w (A cquis P rinciples).
49 U. W alczak, Z a s a d y o d p o w ied zia ln o śc i za szko d ę n ie m a ją tk o w ą w p ra w ie u m ó w - p o s tu
