Właściwości osobowe skazanych z diagnozą zaburzeń preferencji seksualnych : przegląd podstawowych informacji

Małgorzata Pietrucha-Hassan

Właściwości osobowe skazanych z

diagnozą zaburzeń preferencji

seksualnych : przegląd

podstawowych informacji

Studia Prawnoustrojowe nr 23, 15-29

2014

M a łg o rza ta P ie tr u c h a -H a ssa n

kierow nik oddziału terapeutycznego

dla skazanych z niepsychotycznym i zaburzeniam i psychicznymi lub upośledzonych umysłowo

Zakład K arny N r 2 w Łodzi

W ła ściw o ści o so b o w e sk a za n y ch

z d ia g n o z ą za b u rze ń p re fe r e n c ji se k su a ln y c h .

P r z e g lą d p o d sta w o w y c h in form acji

Nowelizacja kodeksu karnego wykonawczego w 2005 r.1 spowodowała, że zgodnie z art. 96 § 1 k.k.w.: „W system ie terapeutycznym odbywają karę skazani z niepsychotycznym i zaburzeniam i psychicznymi, w tym skazani za przestępstw o określone w art. 197-203 k.k., popełnione w zw iązku z zaburze­ niam i preferencji seksualnych, upośledzeni umysłowo, a także uzależnieni od alkoholu albo innych środków odurzających lub psychotropowych oraz sk aza­ ni niepełnospraw ni fizycznie - wym agający oddziaływ ania specjalistycznego, zwłaszcza opieki psychologicznej, lekarskiej lub rehabilitacyjnej”. Z zapisu tego wynika, że osoby, które dokonały p rzestępstw a przeciwko wolności sek­ sualnej i obyczajności i u których powołani przez sąd biegli psychiatrzy i seksuolodzy n a etapie postępow ania sądowego zdiagnozowali zaburzenia preferencji seksualnych, kierow ani są do odbyw ania k a ry pozbaw ienia wol­ ności w system ie terapeutycznym dla skazanych z niepsychotycznym i zabu­ rzeniam i psychicznymi lub upośledzonych umysłowo.

Do katalogu przestępstw przeciwko wolności seksualnej i obyczajności kodeks k a rn y2 zalicza:

art. 197 - zgwałcenie,

art. 198 - wykorzystanie seksualne bezradności, niepoczytalności, art. 199 - seksualne nadużycie stosun k u zależności,

art. 200 - obcowanie płciowe lub inne czynności seksualne podejmowane z m ałoletnim ,

1 U s ta w a z d n ia 27 lip ca 2005 r. o z m ia n ie u s ta w y - K odeks k arn y , u s ta w y - K odeks p o stę p o w a n ia k a rn e g o i u s ta w y - K odeks k a r n y w ykonaw czy (Dz.U . n r 163, poz. 1363).

art. 200a - naw iązyw anie k o n tak tu z m ałoletnim za pomocą system u teleinform atycznego,

art. 200b - publiczne propagow anie treści o ch arak terze pedofilskim, art. 201 - kazirodztwo,

art. 202 - krym inalizuje pornografię, w tym szeroko rozum ianą porno­ grafię z udziałem dzieci,

art. 203 - zm uszanie do prostytucji,

art. 204 - n ak łan ian ie do prostytucji, w tym m ałoletniego, lub czerpanie z niej korzyści. Zaznaczyć jed n a k należy, że art. 204 k.k. ustaw odaw ca nie u jął w uregulow aniach art. 96 § 1 k.k.w.

Niem niej jed n a k katalog zachow ań seksualnych uznanych za p rzestęp ­ cze je s t dość szeroki, a rozw ażając kw estię przestępstw n a tle seksualnym , należy mieć n a uw adze fakt, że nie chodzi tu tylko o te potocznie rozum iane, tj. zgwałcenia i m olestow anie pedofilne.

P r z e s tę p s tw o p o p e łn io n e w z w ią z k u z z a b u r z e n ia m i p r e fe r e n c ji s e k su a ln y c h

Aby odpowiedzieć n a pytanie: co to znaczy, że przestępstw o zostało po­ pełnione w zw iązku z zaburzeniam i preferencji seksualnych?, należy przyj­ rzeć się bliżej seksualności człowieka. I tak , praw idłowe zachowanie sek su al­ ne (interpersonalne), powinno zaw ierać potencjalną możliwość spełnienia trzech podstawowych funkcji, tj. biologicznej, psychologicznej i społecznej.

F u n k c ja b io lo g ic z n a przejaw ia się w możliwości prokreacji i rozłado­

w ania popędowych napięć seksualnych. Ju ż sam fak t rozładow ania napięcia powoduje poczucie satysfakcji seksualnej.

F u n k c ja p s y c h o lo g ic z n a zach o w an ia se k su a ln e g o z w ią za n a je s t

z możliwością zaspokojenia m .in.: potrzeb uznania, akceptacji, sam orealiza­ cji, w yrażenia w łasnej w artości, władzy oraz dostarczenia satysfakcji sek su ­ alnej partnerow i. Satysfakcja sek su aln a osiągana n a tym poziomie je s t tym w iększa, im więcej potrzeb psychicznych człowieka zostanie zaspokojonych w czasie k o n tak tu seksualnego.

F u n k c ja sp o łe c z n a je s t realizow ana poprzez tw orzenie więzi z innym

człowiekiem, p a rtn e re m seksualnym .

Zachow ania niepraw idłow e z p u n k tu w idzenia norm y to tak ie zachowa­ nia, które pozostają sprzeczne lub nie realizu ją wym ienionych funkcji lub realizują je w sposób niepełny3. Nieprawidłowości są tym większe, im b a r­ dziej seks sprow adzony je s t do sfery biologicznej. Podejmowane w tedy kon­ ta k ty seksualne doprow adzają tylko do prostego spełnienia potrzeby sek su al­

3 Zob. W. C zernikiew icz, M a teria ły d la słu ch a czy S tu d iu m Pom ocy Psychologicznej w D z ie ­

nej. D ają poczucie odprężenia i ulgi, lecz nie zaspokajają potrzeb psychicz­ nych człowieka ani też nie zacieśniają więzi z innym człowiekiem.

W szystkie odchylenia od norm y w zachow aniu seksualnym , niezależnie od objawów oraz rodzaju, n atężen ia i czynników przyczynowych, przy czym term in te n obejmuje zarówno odchylenia seksualne w sensie odchyleń od norm społecznych, ja k i odchylenia patologiczne w sensie odchyleń od norm y medycznej, oznaczają dewiacje seksu aln e4.

W seksuologii przyjm uje się różne k ry te ria podziału odchyleń sek su al­ nych. K ierując się k ry teriu m społecznego dobra, słuszne wydaje się przyjęcie podziału n a dwie zasadnicze grupy. Pierw sza obejmowałaby zachow ania sek­ sualne społecznie nieszkodliwe, będące niew ielkim i odchyleniam i m ającym i raczej c h a ra k te r odm ian indyw idualnych czy pew nych osobliwości („dzi­ wactw”). Przyjęto nazywać je d e w ia c ja m i z a c h o w a ń s e k s u a ln y c h . Mogą one dotyczyć sposobów zaspokajania popędu oraz jego kierunku.

D rugim rodzajem odchyleń seksualnych są zachow ania nazyw ane per-

w e r sja m i (bądź zboczeniami). Ich realizację uw aża się za społecznie szkodli­

w ą i je s t ona zwalczana. Szkodliwość ta może być bezpośrednia, np. gdy zagraża życiu ludzkiem u (zgwałcenie), lub pośrednia, gdy powodując konflikt ze społecznymi norm am i, prowadzi do głębokiej rozterki m oralnej i w konse­ kwencji do nerwicy. Nerwicę tra k tu je m y bowiem zawsze jako s tra tę zarówno osobistą, ja k i społeczną. Tylko te n rodzaj nieprawidłowego zachow ania sek­ sualnego zaliczymy do patologii5.

Perw ersje seksualne mogą także dotyczyć sposobów zaspokajania popędu seksualnego oraz odchyleń w zakresie jego kierunku. Szkodliwość poszcze­ gólnych perw ersji może być różna i niekiedy nie można, uw zględniając k ry te ­ riu m społeczne, przeprow adzić ścisłej granicy m iędzy wyróżnionym i dwoma grupam i niepraw idłow ych zachow ań seksualnych, gdyż np. czym innym jest zachowanie ty p u hom oseksualnego chłopców m asturbujących się, czym in ­ nym hom oseksualizm realizow any m iędzy ludźm i dorosłymi, a jeszcze czym innym k o n tak t hom oseksualny dorosłego mężczyzny z n ieletnim chłopcem. Ten sam rodzaj odmiennego zachow ania seksualnego może być zatem raz uw ażany za dewiację (lub n aw et prawidłowość w danej fazie rozwoju), raz za perw ersję. Odchyleń w zachow aniu seksualnym nie m ożna bowiem ujmować wyłącznie behaw ioralnie, tj. n a podstaw ie realizow anych czynności, ale ko­ nieczna je st każdorazow a znajomość sytuacji oraz motywacji danej osoby.

Podział zachowań seksualnych n a dewiacje i perw ersje je s t utrud nio ny również z innego p u n k tu widzenia: cechuje go dynamiczność. Dewiacja może przekształcić się w perw ersję i odw rotnie - perw ersja pod wpływem np. tera p ii może przyjąć postać nieszkodliwej dewiacji. Dlatego stosuje się często

4 K. Im ie liń s k i, Z a r y s seksu o lo g ii i se k s ia tr ii, PZW L, W arsz a w a 1986, s. 201.

5 I. O b u ch o w sk a, A. Ja c ze w sk i, R o zw ó j erotyczny, W ydaw nictw o A k ad em ick ie „Żak”, W ar­ sz a w a 2002, s. 120.

jeszcze inne k ry teriu m podziału. Isto tn ą cechę dewiacji stanow iłby wówczas jej preferencyjny charakter, czyli dewiacja byłaby pewnym wyborem zacho­ w ania, tym , co się woli, bardziej lubi, a więc nie m iałaby ona przymusowego, wyłącznego ch arak teru . W chwili, gdy ta k i przym us w ystąpi, tzn. gdy czło­ wiek nie może zaspokoić popędu seksualnego w inny, tylko w ta k i właśnie, odm ienny od powszechnie przyjętego sposób, dewiacja staje się perw ersją, której isto tn ą cechą je s t kompulsywność, czyli w ew nętrzny przym us takiego i tylko takiego realizow ania popędu6 .

Klasyfikacja dewiacji seksualnych nie je s t listą chorób, lecz system atyką ogromnego bogactw a i możliwości zachow ań seksualnych. Klasyfikacja od­ chyleń seksualnych w ujęciu K azim ierza Im ielińskiego obejmuje następujące jed n o stk i zachow ań patologicznych7:

1. O dchylenia seksualne w zakresie obiektu seksualnego: - pedofilia, - gerontofilia, - zoofilia, - fetyszyzm, - transw estytyzm , - inne.

2. Odchylenia seksualne w zakresie sposobu realizacji popędu seksualnego: - sadyzm,

- masochizm, - ekshibicjonizm, - oglądactwo, - inne.

3. O dchylenia seksualne nietypowe: - hom oseksualizm ,

- transseksualizm , - kazirodztwo.

Z a b u rzen ia p r e fe r e n c ji s e k s u a ln y c h to pojęcie dookreślające te od­

chylenia seksualne, u podłoża których leży „zaburzony sposób w ybierania obiektu seksualnego”. Je d n o stk a preferuje zaspokajanie swojego popędu sek­ sualnego w relacji z anorm alnym obiektem seksualnym8.

W populacji podopiecznych oddziału terapeutycznego najw iększy procen­ towo odsetek (79,5%) skazanych za p rzestępstw a przeciwko wolności sek su ­ alnej i obyczajności stanow ią mężczyźni z diagnozą zaburzeń preferencji sek­ sualnych pod postacią pedofilii.

6 Ib id em .

7 K. Im ie liń s k i, op. cit., s. 222. N a p o trz e b y nin ie jszeg o a r ty k u łu k la s y fik a c ja z a b u rz e ń z ac h o w a ń se k s u a ln y c h z o s ta ła p o d a n a w b a rd zo ogólnej i skróconej form ie.

P e d o filia (infantoseksualizm , paderozja) je st odchyleniem seksualnym

przejaw iającym się w skłonności do p rak ty k seksualnych z dziećmi. W tym ujęciu płeć dziecka nie m a ta k wielkiego znaczenia, gdyż ciało dziecięce, tj. wykazujące cechy niedojrzałości, stanow i w łaściw ą podnietę sek su alną podobną do roli fetysza. N iektórzy autorzy próbują uściślić pojęcia i proponu­ ją term inem „pedofilia” objąć skłonności seksualne do dzieci niezależnie od ich płci, n ato m iast term in em „nimfofilia” - skłonności seksualne mężczyzn do niedojrzałych dziewcząt. Czasam i wyodrębnia się jeszcze partenofilię, któ­ ra m a oznaczać skłonności seksualne do dziewic. W tym sensie nimfofilia byłaby odm ianą partenofilii, chociaż obydwa te pojęcia nie są jednoznaczne9. W zależności od płci dziecka (obiektu zachow ań pedofilnych) w yróżniana się pedofilię hom oseksualną lub heteroseksualną.

M echanizm y neutralizu jące seksualność w k o n tak tach m iędzy ludźm i dorosłymi a dziećmi zawodzą w dwóch przypadkach, wiodąc do pow stania dewiacji właściwej lub zastępczej. P e d o filia w ła ś c iw a istnieje wówczas, gdy p a rtn e re m preferow anym je s t m ałe dziecko oraz gdy p rak ty k i seksualne dokonywane są wyłącznie z nim. Je śli p rak ty k i pedofilne są sporadyczne, a p a rtn e re m je s t dziewczynka w okresie dojrzew ania lub tuż przed nim, tru d n o to uznać za dewiację seksu aln ą, chociaż p rak ty k i tak ie n a ru sz a ją zakazy praw ne i są k araln e. P e d o filia z a s tę p c z a w ystępuje wówczas, gdy p a rtn e re m preferow anym je s t człowiek dojrzały, lecz w skutek trudności lub niemożności naw iązan ia z nim k o n ta k tu seksualnego (np. w skutek starczego wieku) możliwości realnego zaspokojenia potrzeb seksualnych ograniczone są tylko do p rak ty k seksualnych z dziećmi. Są to jed n a k p rak ty k i zastępcze naw et wtedy, gdy są (z konieczności) wyłączne i utrzym yw ane przez dłuższy czas. Czynnikiem sprzyjającym zastępczym praktykom pedofilnym je s t osła­ bienie ham ulców psychicznych, spotykane u ludzi w starczym wieku, a zwią­ zane z miażdżycowymi procesam i zachodzącymi w m ózgu10.

W edług Międzynarodowej Statystycznej Klasyfikacji Chorób i Problemów (ICD-10) pedofilia to u trw alo n a lub dom inująca skłonność do aktywności seksualnej z dzieckiem lub dziećmi w w ieku przez dojrzewaniem . Spraw ca m a co najm niej 16 la t i je s t co najm niej o 5 la t starszy od dziecka lub dzieci. W edług klasyfikacji DSM-IV pedofilia to w ystępow anie przez okres co n a j­ mniej 6 m iesięcy fantazji lub zachow ań seksualnych związanych z aktyw no­ ścią sek su aln ą podejm owaną z dziećmi przed okresem dojrzew ania11.

Om awiając zjawisko pedofilii, należy podkreślić, że p rak ty k i pedofilne nie m uszą być zw iązane ze stosow aniem przemocy pod jakąkolw iek postacią. Sprawcy tak ich zachow ań często w ykorzystują, w sposób mniej lub bardziej świadomy, n a tu ra ln e zachow ania i ciekawość dziecka.

9 K Im ie liń s k i, op. cit., s. 231. 10 Ib id em , s. 232.

11 Z. L ew -S tarow icz, Z. Zdrojew icz, S. D ulko, L e k sy k o n se k su o lo g ic zn y , C o n tin u o , W rocław 2002, s. 80.

N ikt nie potrafi odpowiedzieć, ja k i je s t społeczny zakres zjaw iska p a ra fi­ lii. Wyniki b a d ań uzyskane z ujaw nionej i poddającej się tym badaniom populacji nie dają obrazu całości. M ożna przypuszczać, że klucz do poznania istoty i zak resu problem u tkw i w populacji nieujawnionej. Z dużym praw do­ podobieństwem m ożna przypuszczać, że populacja ujaw niona je s t zaledwie m ałą częścią tej rzeczywistej, nieujaw nionej. Stanow i też populację szczegól­ n ą - np. istn ieją w niej pow iązania dewiacyjności z zaburzeniam i psychiczny­ mi. Nic n ato m iast nie wiadomo o ludziach z cecham i parafilii, którzy nigdzie nie szu kają pomocy i nie popadają w konflikty z praw em . Nie m a obecnie sprzyjającego k lim atu społecznego, umożliwiającego ujaw nienie w łasnych za­ chowań i potrzeb dewiacyjnych, ponadto wiele osób uw aża siebie za norm al­ nych i nie widzi potrzeby odsłaniania się wobec kogokolwiek.

N atężenie potrzeb i zachowań parafilnych może być różne u różnych osób. Z darza się, że jednocześnie w spółw ystępują różne formy parafilii. U jednych w spółistnieją z norm alnym życiem seksualnym , u innych m ają c h a ra k te r epizodyczny, m ogą też w ystępow ać jedynie w form ie fan tazji i nigdy nie być realizow ane w praktyce bądź stanow ić w yłączną formę re a li­ zacji potrzeb seksualnych.

N a c zy m p o le g a te r a p ia sp r a w c ó w p r z e s tę p s tw p r z e c iw k o w o ln o ś c i se k su a ln e j i o b y cza jn o ści?

M ając n a uw adze liczbę i jakość prezentow anych przez populację sp raw ­ ców tego typu przestępstw zaburzeń zdrowia psychicznego i funkcjonowania społecznego oraz ich poziom intelektualny, najlepszą efektywność oddziały­ w ań zdaje się zapew niać stosow anie oddziaływ ań korekcyjnych w nurcie

te r a p ii p o z n a w cz o -b e h a w io r a ln ej.

W ujęciu poznawczo-behawioralnym przyjm uje się, że u podstaw ze­ w nętrznych form zachow ań leżą procesy m yślenia, reakcje em ocjonalne i fizjologiczne. Sposób m yślenia oraz doświadczane emocje stanow ią siłę spraw czą zachow ania się człowieka, również działania zaburzonego. Wyróż­ n ia się dwa podstawowe m echanizm y leżące u podstaw seksualnych zacho­ w ań dewiacyjnych:

1) zniekształcenia poznawcze, czyli niewłaściwe zrozum ienie i ocena sy­ tuacji;

2) deficyty behaw ioralne, czyli b ra k kom petencji i um iejętności społecz­ nych lub nieznajom ość sposobów poprawnego zachow ania się.

Oddziaływ ania korekcyjne określone w program ie oddziaływań resocjali­ zacyjnych i terapeutycznych wobec sprawców przestępstw przeciwko wolności seksualnej i obyczajności skupiają się więc n a zmianie patologicznych schem a­

tów poznawczych n a tem a t seksualności człowieka, zachowań seksualnych, ofiary przestęp stw a oraz w yrów nyw aniu deficytów w zakresie zachow ania się w sposób aprobow any społecznie.

P rogram realizow any je s t przede w szystkim w formie zajęć grupowych i składa się z następujących etapów:

1. T r e n in g u m ie ję tn o ś c i s p o łe c z n y c h (około 12 sesji) - zajęcia po­

święcone podnoszeniu kom petencji społecznych (poczucie w łasnej w artości i odpowiedzialności, h ierarch ia w artości m oralnych i wnioskowanie m oralne, elem enty asertyw ności, ko n stru k ty w n a kom unikacja w łasnych emocji i po­ trzeb, identyfikacja pozytywnych i negatyw nych zasobów w łasnych itp.). Za­ jęcia m ają zmobilizować skazanych do podjęcia indyw idualnej i grupowej

terapeutycznej pracy własnej.

2. W a rszta ty p s y c h o lo g ic z n e p o ś w ię c o n e n a u c e k o n s t r u k t y w ­ n y c h sp o so b ó w r o z w ią z y w a n ia sy tu a c ji k o n flik to w y c h (około 12 sesji)

- zajęcia m ające n a celu uśw iadom ienie powszechności w ystępow ania kon­ fliktów interp erson aln y ch oraz konfliktów potrzeb i dylem atów m oralnych, n a u k a konstruktyw nego rad zenia sobie z konfliktem w ew nętrznym . Zajęcia zostały poszerzone o problem atykę konstruktyw nych zachow ań związanych z radzeniem sobie ze złością w łasną i otoczenia społecznego.

3. W arsztaty p sy c h o lo g ic z n e (10 sesji) - zajęcia uzupełniające, mające

n a celu pogłębienie samowiedzy i w glądu w siebie, a także uzyskanie w glądu w swoje zachowanie i swój system wartości.

4. E d u k a cja p s y c h o s e k s u a ln a (6 sesji) - zajęcia edukacyjne poświęco­

ne zm ianie fałszywych przekonań i schem atów poznawczych dotyczących rozwoju i funkcjonow ania psychoseksualnego człowieka.

5. T r e n in g e m p a tii (10 sesji) - zajęcia m ające n a celu podnoszenie

świadomości krzyw dy w yrządzanej ofiarom przestępstw n a tle seksualnym , napisanie listu do ofiary przestępstw a, rozpoznaw anie i ekspresja emocji własnych. Trening ujaw nia sposób postrzegania dokonanego przestępstw a, m a n a celu autoidentyfikację siebie w roli zadającego cierpienie.

6. T erap ia w ła ś c iw a (16 sesji) - zajęcia poświęcone identyfikacji w ła­

snego łańcucha zachow ań przestępczych w oparciu o model cyklu zachow ań przestępczych Spencera. Polegają one n a sporządzeniu, prezentacji i omówie­ n iu własnej historii życia z elem entam i biografii psychoseksualnej. Zajęcia w spierane są konsultacjam i indyw idualnym i. N a tym etapie oddziaływań uczestnicy przepracow ują te m a t łańcucha decyzyjnego przestępstw a, pozna­ ją, jak ie w ystępowały u nich zniekształcenia i stereotypy poznawcze dotyczą­ ce przestępstw a, uśw iadam iają sobie w łasne m echanizm y obronne, ćwiczą się w przejm ow aniu odpowiedzialności za swoje słowa i czyny.

7. T r e n in g z a p o b ie g a n ia n a w ro to m z a c h o w a ń p a to lo g ic z n y c h z a ­ c h o w a ń n a tle s e k su a ln y m (6 sesji) - zajęcia m ające n a celu zapobieganie

zbudowanie zaplecza m oralnego i pomocowego oraz sieci w sparcia po zakoń­ czeniu u działu w program ie i opuszczeniu zakładu karnego.

M ając n a uw adze tę część populacji skazanych, u których diagnozie za­ b u rzeń preferencji seksualnych tow arzyszyła diagnoza obniżenia funkcji in ­ telektualnych, opracowano program tr e n in g u p o zn a w czo -b eh a w io ra ln eg o poświęcony redukcji patologicznych zachow ań n a tle seksualnym . Podczas tre n in g u jego uczestnicy zdobywają wiedzę n a tem a t podstawowych zasad i norm rozwoju psychoseksualnego oraz seksualności. Zajęcia stw arzają oka­ zję do poznania:

- sto su nku do własnego ciała;

- nabycia um iejętności rozróżniania dotyku dobrego, złego i intym nego w re ­ lacjach dorosły-dorosły, dorosły-dziecko, dziecko-dziecko;

- kryteriów rozpoznaw ania dorosłości i dojrzałości, istotnych m .in. do podej­ m ow ania zachow ań seksualnych.

W arto przy okazji podkreślić, że w w arunkach izolacji penitencjarnej nie je s t prow adzona farm ak o terap ia zaburzeń preferencji seksualnych. J e s t to bowiem te ra p ia bardzo kosztow na, a poza tym pobyt w w arunk ach izolacji penitencjarnej fizycznie oddziela ofiary od sprawców, powoduje więc w ym u­ szoną abstynencję. F arm a k o tera p ia je s t postrzegana przez jej potencjalnych odbiorców jako środek przejm ujący odpowiedzialność i zw alniający z obo­ w iązku podjęcia pracy n a d sobą oraz obowiązku kontrolow ania m echani­ zmów w łasnych zachow ań dewiacyjnych. Takie podejście dem otywuje do zm iany i korygow ania posiadanych zniekształceń poznawczych oraz zm niej­ sza szanse n a identyfikację własnego cyklu zachow ań przestępczych, a także włożenie w ysiłku intelektualnego w rozpoznanie i przepracow anie przeżyw a­ nych problemów. Popęd seksualny rodzi się w głowie. Głowa je s t tak że siedli­ skiem orgazm u. Z tych powodów najw iększy nacisk pow inien być położony n a zm iany w ew nętrzne oraz samodyscyplinę realizacji potrzeb seksualnych.

Pism em z dnia 29 grudnia 2005 r. D yrektor G eneralny Służby Więziennej w skazał 7 jednostek penitencjarnych, w których funkcjonowały już oddziały terapeutyczne dla skazanych z niepsychotycznymi zaburzeniam i psychicznymi lub upośledzonych umysłowo, do realizow ania Program u oddziaływań te ra ­ peutycznych i resocjalizacyjnych prowadzonych wobec sprawców przestępstw przeciwko wolności seksualnej i obyczajności. Były to następujące jednostki: A reszt Śledczy w Starogardzie G dańskim , Z akład K arny n r 2 w Łodzi, Za­ k ład K arny n r 1 w Strzelcach Opolskich oraz zakłady k arn e w Rawiczu, Sztum ie, Goleniowie i Oleśnicy.

C h a r a k te r y sty k a p o p u la c ji sk a z a n y c h z z a b u r z en ia m i p r e fe r e n c ji s e k su a ln y c h

Od dnia 1 stycznia 2006 r. w oddziale terapeutycznym dla skazanych z niepsychotycznym i zaburzeniam i psychicznymi lub upośledzonych um ysło­ wo Z akładu Karnego n r 2 w Łodzi przebywało w sum ie 83 skazanych, którzy dokonali przestępstw a przeciwko wolności seksualnej i obyczajności w związku z zaburzeniam i preferencji seksualnych. Zaburzenia preferencji tych sk aza­ nych m iały różne postaci i w znacznej większości przypadków m iały c h a ra k ­ te r wtórny. Były to:

- pedofilia hom oseksualna (26 skazanych); - pedofilia h etero seksualn a (35 skazanych); - pedofilia biseksualn a (5 skazanych); - sadyzm (2 skazanych);

- raptofilia, czyli gwałcicielstwo (3 skazanych); - pornofilia (1 skazany);

- gerontofilia (1 skazany); - fetyszyzm (1 skazany); - kazirodztwo (4 skazanych);

- co najm niej dwa w spółistniejące parafilie (5 skazanych).

U 40 skazanych poza zaburzeniam i preferencji seksualnych nie zdiagno- zowano innych zaburzeń lub dysfunkcji zdrowia psychicznego, zaś 43 pozo­ stałych m iało podwójną diagnozę, czyli poza zaburzeniam i preferencji sek su ­ alnych doświadczało innych zaburzeń. Ich szczegółowy opis zaw iera tab ela 1.

T ab ela 1 D iag n o zy z a b u rz e ń p sychicznych u spraw ców p rz e s tę p s tw se k su a ln y ch

Po d w ó jn a d iag n o z a up o śled zen ie u m ysłow e n a d u ży w a n ie i u z a leż n ien ie od alk o h o lu o rg an iczn e u sz k o d z en ia ośrodkow ego u k ła d u

nerw ow ego

osobow ość socjo p aty czn a

12 23 6 2

Źródło d an y ch : b a d a n ia w ła sn e .

J a k pokazuje analiza przytoczonych danych, w spom inane wcześniej po­ w iązanie przez K. Im ielińskiego pedofilii, schorzeń ośrodkowego u k ład u n e r­ wowego i podeszłego w ieku życia nie znajduje potw ierdzenia.

Z w ielu powodów ustalen ie w ieku życia tychże m ężczyzn w dniach popeł­ n ian ia przestęp stw a je s t bardzo tru dn e. N iejednokrotnie zdarzały się bowiem sytuacje, że przestępstw o m iało c h a ra k te r czynu ciągłego, trw ającego naw et kilka lat, a sam i zainteresow ani niechętnie udzielali inform acji n a te n tem at. Część skazanych czyniła to z obawy przed ujaw nieniem zachowań, które nie

zostały jeszcze w ykryte lub zgłoszone przez poszkodowanych, a część z uwagi n a negowanie spraw stw a czynu przestępczego. Niem niej jed n a k wiek życia w dniu przyjęcia do oddziału terapeutycznego również pozwala n a pewne szacunkowe u stalen ia dotyczące populacji skazanych za przestępstw a seksual­ ne. J a k pokazują dane zebrane w tab eli 2, znaczną część populacji stanow ili mężczyźni m iędzy 30 a 50 rokiem życia.

T ab ela 2 W iek życia spraw ców p rz e s tę p s tw se k su a ln y c h w d n iu p rz y ję cia do o d działu te ra p e u ty c z n e g o

W iek spraw ców 2 0 -3 0 3 1 -4 0 4 1 -5 0 5 1 -6 0 6 1 -7 0 L iczba spraw ców 15 26 27 11 4 Ź ródło d an y ch : b a d a n ia w łasn e.

W ykształcenie spraw ców p rze stęp stw przeciw ko wolności seksualnej i obyczajności obrazuje tab ela 3. W większości przypadków skazani z tej populacji m ieli w ykształcenie podstawowe, średnie ogólne lub średnie tech­ niczne i były to osoby aktyw ne i czynne zawodowo, z powodzeniem zara b ia ją ­ ce n a swoje w łasne utrzym anie. N ależy zatem zapomnieć o dość powszech­ nym w yobrażeniu pedofila jako osoby niew ykształconej, wyłączonej poza naw ias społeczeństwa.

T ab ela 3 W y k ształcen ie spraw ców p rz e s tę p s tw przeciw ko w olności se k su a ln ej i obyczajności

W y k sz ta łc en ie spraw ców specjalne niepełne podstaw ow e podstaw ow e za sad n icz a szkoła zaw odow a śre d n ie ogólne lub tech n iczn e w yższe zaw odow e lub m a g is te rs k ie d o k to rsk ie 2 1 25 23 25 6 1 Ź ródło d an y ch : b a d a n ia w łasn e.

Kolejnym fałszywym poglądem je st przekonanie zw iązane z zawodami wykonyw anym i przez sprawców przestępstw przeciwko wolności seksualnej i obyczajności. W społeczeństwie panuje pogląd, że są to osoby pracujące najczęściej w kontakcie z dziećmi (np. pedagodzy, tren erzy sportowi itp.), co m a im zapew niać łatw y dostęp do ofiar. J a k pokazują dane zebrane w t a ­ beli 4, znaczna większość tych skazanych (60%) wykonywała zawody niehu- m anistyczne, techniczne, wym agające pracy fizycznej. Zawód lub up raw n ie­ n ia pedagogiczne posiadało tylko 10 skazanych, czyli 12%.

T ab ela 4 Z aw ód w y k o n y w an y p rz ez spraw ców p rz e s tę p s tw przeciw ko w olności se k su a ln ej i obyczajności

W y k o n y w an y zaw ód

bez zaw odu, p ra ce doryw cze zaw ód techniczny, p ra c a fizy czn a lub u m y sło w a n ie h u m a n is ty c z n a (m u ra rz , h y d ra u lik , ro ln ik , księgow y, e le k try k , e le k tro n ik , in fo rm a ty k itp .) zaw ód w y m a g ając y k o n ta k tu z lu d źm i (sp rzed a w ca, ta k s ó w k a rz , p olicjant, m a s a ż y s ta itp .) pedagogiczny (nauczyciel, tre n e r, k sią d z itp .)

12 50 11 10

Źródło d an y ch : b a d a n ia w ła sn e .

Miejsce zam ieszkania skazanych za przestępstw a seksualne to, ja k poka­ zują dane zaw arte w tab eli 5, najczęściej duże m iasto (50,6% populacji). Ze wsi pochodziło tylko 18% skazanych, pozostała część z małego m iasta. Można zastanaw iać się n a d tym, czy rzeczywiście najm niej przestępstw seksualnych zdarza się w m ałych m iastach i wsiach, czy też najwięcej przestępstw doko­ nanych przez ich m ieszkańców pozostaje z wielu powodów nieujaw niona.

T ab ela 5 M iejsce z a m ie s z k a n ia spraw ców p rz e s tę p s tw p rzeciw k o w olności se k su a ln ej i obyczajności

M iejsce z a m ie s z k a n ia p rz ed d o k o n an iem p rz e s tę p s tw a w ieś m ałe m ia sto

(poniżej 500 ty s. m ieszk ań có w )

d u że m iasto (pow yżej 500 ty s. m ieszk ań có w

15 26 42

Źródło d an y ch : b a d a n ia w ła sn e .

Kolejną cechą, k tó rą podałam analizie, był s ta n cywilny sprawców prze­ stęp stw przeciwko wolności seksualnej i obyczajności. P rzestęp stw a te są zw iązane z zaspokajaniem potrzeb seksualnych. Zgodnie z polską obyczajno­ ścią, potrzeby te w sposób aprobow any społecznie zaspokaja się w zw iązku p a rtn e rsk im lub m ałżeńskim . J a k pokazuje tab ela 6, przed pozbawieniem wolności 50,6% skazanych pozostawało, przynajm niej oficjalnie, w związku m ałżeńskim lub kolejnym związku, a 38,5% było kaw aleram i. Tylko 10,8% badanej populacji było rozwiedzionych. Tyle dane statystyczne. T rudna do opisania an aliza jakościow a w skazuje jednocześnie n a pew ną dającą się za­ uważyć tendencję: spraw cy przestępstw przeciwko wolności seksualnej i oby­ czajności u trzym ują relacje z kobietam i, dla których seks nie stanow i a tra k ­ cyjnej formy aktywności. N ajczęstszym i tego przyczynam i są:

- zaburzenia zdrowia somatycznego lub psychicznego pod różną postacią, - przeszłe lub teraźniejsze traum aty czn e doświadczenia życiowe, - niski poziom libido.

J a k w skazuje doświadczenie terapeutyczne, część skazanych związek z kobietą tra k tu je jako swoiste alibi w sytuacji oskarżeń o niewłaściwe zacho­ w ania seksualne (cyt.: „Jestem niewinny. Zostałem pomówiony, przecież ja m am żonę i dzieci”).

T ab ela 6 S ta n cyw ilny spraw ców p rz e s tę p s tw przeciw ko w olności se k su a ln ej i obyczajności

S ta n cyw ilny w d n iu p o p ełn ien ia p rz e s tę p s tw a k a w a le r żonaty, w ty m po ra z ko lejn y

w zw iąz k u rozw iedziony

32 42 9

Ź ródło d an y ch : b a d a n ia w łasn e.

Ponieważ praw ie 80% populacji sprawców przestępstw przeciwko wolno­ ści seksualnej i obyczajności to osoby skazane z art. 200 k.k. z równoczesną diagnozą zaburzeń preferencji seksualnych pod postacią pedofilii, analizie poddano ich dzietność. Okazuje się, że w łasnych dzieci nie m iało 40 sk aza­ nych, a więc 48%. Jedno lub dwoje w łasnych dzieci m iało 42% i tylko 9,6% m iało więcej niż 3 dzieci. Dokładne dane n a te n tem a t zostały zaw arte w tabeli 7.

T ab ela 7 D zietn o ść spraw ców p rz e s tę p s tw przeciw ko w olności se k su a ln ej i obyczajności

D z ietn o ść spraw ców

b e zd z ie tn y 1 -2 dzieci 3 i w ięcej dzieci

40 35 8

Ź ródło d an y ch : b a d a n ia w łasn e.

Wreszcie najw ażniejsza cecha opisująca populację skazanych - ich re la ­ cja z ofiarą. J a k pokazują dane zebrane w tabeli 8, w 62,6% przypadków ofiarą przestęp stw a n a tle seksualnym była osoba obca, niespokrew niona ze spraw cą. N ależy jed n a k zaznaczyć, że nie zawsze określenie „obca” oznacza: nieznajom a, przypadkow a. Często były to dzieci lub osoby dorosłe poznane w różnych okolicznościach (trenow any wychowanek, uczeń, dziecko zaprzy­ jaźnionej sąsiadki, dziecko konkubiny itp.). Stosunkowo rzadko ofiaram i są osoby zupełnie nieznane, przypadkowo spotkane i skrzywdzone „na ulicy”. 29% sprawców skrzywdziło seksualnie dzieci w łasne lub dzieci blisko z nim i spokrew nione (np. dzieci własnego rodzeństw a), zaś 8,4% populacji dokonało przestęp stw a n a osobach z dalszej rodziny (np. spośród kuzynostwa).

T ab ela 8 P o k re w ie ń stw o z o fia rą p rz e s tę p s tw a

P o k re w ie ń stw o osoba n iesp o k re w n io n a w ła sn e dziecko lub b lis k a

ro d z in a d a ls z a ro d z in a

52 24 7

Źródło d an y ch : b a d a n ia w ła sn e .

Aby obraz populacji sprawców p rzestępstw przeciwko wolności sek su al­ nej i obyczajności był pełen, należy dodać, że z obserwacji i doświadczeń zespołu terapeutycznego wynika, iż populacja osadzonych z zaburzeniam i preferencji seksualnych charakteryzuje się:

1. W ystępowaniem zaaw ansow anych i utrw alonych przez la ta życia m e­ chanizm ów obronnych osobowości, tak ich jak: uspraw iedliw ianie, racjonali­ zacja, kom pensacja, sublim acja itp.

2. T rudnym do przepracow ania oporem terapeutycznym , co wym aga prow adzenia intensyw nych oddziaływ ań specjalistycznych m ających n a celu wykształcenie motywacji do pracy własnej.

3. W większości przypadków in stru m e n ta ln ą m otyw acją skazanych do u działu w program ie oddziaływ ań terapeutycznych i resocjalizacyjnych wo­ bec sprawców przestępstw przeciwko wolności seksualnej i obyczajności, obli­ czoną zwykle n a uzyskanie konkretnych korzyści (np. w arunkowego przed­ term inowego zwolnienia).

4. W zajem nym negatyw nym wpływem n a siebie. Często skazani, którzy ukończyli oddziaływ ania prowadzone w ram ach program u, a ich motywacja do tera p ii pozostaw ała in stru m e n ta ln a , wpływają dem oralizująco n a uczest­ ników kolejnych edycji program u. P rześm iew ają zaangażow anie tych drugich w oddziaływ ania specjalistyczne, deprym ują wysiłki i kom petencje kadry prowadzącej zajęcia, prow okują do n a ru sz e n ia zasady dyskrecji obowiązują­ cej podczas zajęć terapeutycznych itp. Skazani ci odreagow ują w te n sposób swoje niezadow olenie z powodu b ra k u praw nych korzyści w ynikających z ukończenia zajęć.

5. Bardziej otw artym zaspokajaniem potrzeb seksualnych w w aru nk ach izolacji penitencjarnej. Średnio połowa skazanych z tej populacji ujaw nia hom oseksualną orientację płciową. F a k t te n skutku je ryzykiem naw iązyw a­ nia niepożądanych relacji interpersonalnych, a odbiór tych relacji przez pozo­ stałych osadzonych może stw arzać poważne zagrożenie dla ich bezpieczeń­ stw a osobistego.

6. S tw arzaniem wokół siebie atm osfery pseudointelektualizm u, wielko­ ściowych przekonań, gdyż w przeciw ieństw ie do populacji skazanych odby­ wających k a rę pozbaw ienia wolności w system ie terapeutycznym w związku z dokonaniem przestępstw innych niż seksualne, skazani za przestęp stw a

seksualne są lepiej w ykształceni, znajdują się w dobrej sytuacji m aterialnej i przed ujaw nieniem p rzestępstw a cieszyli się dosyć wysokim sta tu sem spo­ łecznym. K onsekwencją tego je s t postaw a nietolerancyjna wobec skazanych z niższym potencjałem in telek tu alny m lub innym i deficytam i psychologiczny­ m i i społecznymi. Obcowanie tych dwóch grup skazanych stanow iło przed­ m iot w ielu sk arg sprawców przestępstw seksualnych do instytucji nadzoru n ad w ykonyw aniem k ary pozbaw ienia wolności.

C zego b ra k u je w s y ste m ie o d d z ia ły w a ń k o r e k c y jn y c h w o b e c tej p o p u la c ji sk a za n y ch ?

P ra k ty k a pokazuje, że ja k dotąd tylko Służba W ięzienna realizuje ja k ie ­ kolwiek zad an ia zw iązane z profilaktyką i te ra p ią przestępstw przeciwko wolności seksualnej i obyczajności. Aby oddziaływ ania korekcyjne prowadzo­ ne wobec tej populacji skazanych m iały sens i mogły przynosić realn e efekty, potrzebne są:

1. Sieć am bulatoriów i przychodni wolnościowych n a teren ie całego k ra ­ ju , gdzie osoba z zaburzeniam i preferencji seksualnych mogłaby bezpłatnie

uzyskać fachowe wsparcie terapeutyczne czy farm akologiczne w celu konty­ nuow ania lub podtrzym yw ania tera p ii po opuszczeniu zakładu karnego. Cho­ dzi o to, aby skazany był objęty stosow ną pomocą p ostterapeutyczną, któ ra pozwoliłaby m u utrzym yw ać motywację do abstynencji patologicznych zacho­ w ań seksualnych n a bezpiecznie wysokim poziomie.

2. System dokształcania, możliwość w ym iany inform acji i doświadczeń n a te m a t efektyw nych form tera p ii pomiędzy profesjonalistam i, tj. psycholo­ gam i, seksuologami, psychiatram i, zajm ującym i się prow adzeniem oddziały­ w ań korekcyjnych wobec tej populacji.

3. System w sparcia społecznego i terapeutycznego dla ofiar przestępstw przeciwko wolności seksualnej i obyczajności oraz rodzin ofiar i sprawców zarówno podczas ich izolacji penitencjarnej, ja k i w w arun kach wolnościo­ wych.

4. K onkretne środki praw ne możliwe do zastosow ania w p rzypadku od­ mowy lub wycofania się skazanego za przestępstw o seksualne z oddziaływ ań terapeutycznych. Dotychczasowe rozw iązania nie spełniają bowiem żadnej roli motywacyjnej.

S u m m ary

P erso n a l c h a ra c te ristic s o f co n victs revea lin g sexu al p referen ce d isorders.

B a sic in fo rm atio n review

K ey w ords: crim es a g a in s t sex u al rig h ts a n d m orality, p ro p e r sex u al behavior, a b n o rm a l sexual, d e v ia n t sex u al b e h a v io r a n d p e rv e rsio n s, se x u a l p re fe re n ce d iso rd e rs, th e r a p y for o ffen d ers a g a in s t se x u a l r ig h ts a n d m orality.

The article p resen t inform ation review about persons convicted for sexu­ al crim es involved w ith sexual preference disorders. Explains, w h at sexual preference disorders really m eans. A uthor on th e basis of own research p resen ts elem en tary d a ta describing sexual offenders population, such as: disorders diagnosis, age, education, profession, place of living, m arrow state, fertility, relationship w ith victim. Describes the th era p y for prisoners, offen­ ders a g ain st sexual rig h ts and morality, revealing sexual preference disor­ ders guided in prison conditions. Indicates a deficiency in correctional sys­ tem to th e population in conditions of freedom.