STANISŁAW SOKOŁOWSKI
BADANIA I ZJAZDY GEOLOGICZNE W PIENINACH
W zdłuż południow ego b rz e g u koltliny n o w o tarsk iej i u południow ego podnóża B esk id u W ysokiego w g ru p a c h L u b a n ia i R ad zie jow ej b ieg n ie w stęg a stro m o w znoszących się [pagórków i o p a d a ją c y c h ścian am i skalic.
N ależy o n a d o części łu k u k a rp ack ieg o zw anej w lite ra tu rz e geologicznej p o ł u d n i o w y m l u b w e w n ę t r z n y m p a s e m s k a ł k o w y m 1.
O dcinek „(północny” te g o e le m e n tu k a rp a c k ie g o został n a z w a n y przez M. N e u r n a y r a (1871) „p en n in isch e K lip p en zu g ” od „środkow ego jego p u n k tu „ P e n n in ” k o ło S zczaw nicy” .
Te p o m y łk i językow e sp ro sto w ał p óźniej V. U h l i g (1890) i n a zw ał odcinek (którego gran ic, podobnie ja k M. N e u m а у r, (też zadecydowanie n ie o k reślił) między: C zarn y m D u n ajcem a P o p ra d e m p i e n i ń s k i m p a s e m s k a ł k o w y m („der p ien in isch e K lip p e n z u g ”). N azw a ta u ży w an a je st n a stę p n ie ja k o sy n o n im całego „w ew n ętrzn eg o p a sa sk ałk o w ego” .
P a s sk ałk o w y b ieg n ie od p o la m o raw sk ieg o p o w sch o d n io k arp ack ie m a sy krysitaliczno-m ezozoiczne w d o rzeczu Cisy. S zerokość p a s a ty lk o n ad W agiem p rz e k ra c z a je d n ą d z ie sią tk ę kilo m etró w .
J a k o zjaw isko te k to n ic z n e i pod w zględem s ty lu b u d o w y sta n o w i p as sk ałk o w y o b ie k t geologiczny b ę d ą c y n ie m a l u n ik a te m w geologii reg io n a ln e j św iata. „Z ad ziw iająca je s t jeg o jedn o lito ść geologiczna p rz y je d noczesnej n iesły ch an ej k o m p lik acji te k to n ic z n e j” — m ó w i H. S w i d z i ń - s к i w r. 1934. W w ąsk iej sm udze te k to n ic z n e j s ty l b u d o w y u trz y m u je się n a og ro m n ej p rz e strz e n i. Od okolic W iednia, gdzie znajd u! je isię zaj- chodnie zakończenie p a s a skałkow ego w a lp e jsk im b rz e g u w ied eń sk o - -m o raw sk iej n ie c k i śró d g ó rsk iej w y p ełn io n ej neogenem , p o jiego w schod- n m k arp ack ie o sta tn ie w ychodnie, w ięc n a p rz e strz e n i około 700 kim), ogni
w a skalne, z k tó ry c h p a s sk a łk o w y je s t zbudow any, s ą in te n sy w n ie s fa ł- d o w an e i złuskow ane, m iejscam i n a w e t zd ru zg o tan e n a soczew ki i b lo k i d o rz ę d u m e tro w y c h ro zm iaró w . Z jaw isk o to b y ło p rzy czy n ą, że w lite ra tu r z e geologicznej n azw an o p a s sk ałk o w y n a w e t „imegalbrekcją” (H. S w i - d z i ń s l k i 1962).
„Jed n o lito ść geologiczna” p a sa sk ałkow ego w y ra ż a się n ie ty lk o w te k tonice. Z godnie ze stało ścią s ty lu tek to n iczn eg o u trz y m u je się ró w n ież s ta ły c h a ra k te r fa c ja ln y osadów. Z n am ien n ą ich osobliw ością jesit, że w ta k in te n sy w n ie zab u rzo n ej tek to n iczn ie s tre fie zachow ały się ogniw a sk aln e o d zn aczające się n iesły ch an y m b o g actw em sk am ien iało ści (sław na
1 O d R e d a k c j i : B liższe omówlienie zagadnień poruszanych w niniegiszym artyk u le w raz z p ow ołan iem Kię na literatu rę znajdzie czy teln ik m. <in. w pracach K. B i r k e n a u a j e r a (1953 a, 1958 a, 1960 a, b, 1963 a, d), S. S o k o ł o w s k i e g o (1954а), H. Ś w i d z i ń e k i e g o (1962), M. Ki s i ą żilći e w i с z a (19i63) i innych (patrz sp is literatury).
— 325 —
rogożnicka b re k c ja am onitow a), jak ieg o n ie w idzim y a n i w u tw o ra c h K a rp a t zew n ętrzn y ch , w ięc n a północ od p asa Skałkowego, an i n a p o łu d n ie od niego, czyili w K a rp a ta c h w ew n ętrzn y ch .
N iezm iern ie sko m p lik o w an a /budowa geologiczna p a s a skałkow ego stw a rz a ła o g ro m n e itrudności d la u ję c ia jego se n su gen ety czn eg o c a ły m p o koleniom badaczy, k tó r z y (trudzili się n a d ro zw iązan iem te g o p ro b lem u .
W ro zw o ju ibadań, z n a jd u ją c y m w y ra z w (bogatym m a te ria le b ib lio g raficzn y m do geologii p a sa skałkow ego, 'm ożem y w y ró żn ić o k resy , kftóre ró ż n ią się pod staw o w y m i te z a m i w sp ra w ie b u d o w y p a s a skałkow ego.
W o k resie po-isrtaszicowskim A. B o u e (1830, 1834), L. Z e j s i z n e r (183H, 1858), G. G. P u s c h (1833) i L. v. L i l i e n b a c h (1834) jeszcze n ie w idzieli z b y t jastno ró żn ic w iek o w y ch m ięd zy m a sa m i fliszu m a g u r
skiego i p o d h alań sk ieg o a w ap ien n y m i ju ra jsk o n k red o w y m i u tw o ra m i skałkow ym i, w sk u te k czego uw ażali o sta tn ie za w k ła d y w e fliszu.
N iezw y k ły k ra jo b ra z p a sa sk ałek sterczący ch w śró d zielonych łą k i pól o raz lesisty ch w zgórz P o d h a la i B eskidu m ógł m ieć zap ew n e p ew ien w p ły w n a k ształto w an ie się poglądów n ie k tó ry c h au to ró w .
N ależy n a jp ie rw stw ierd zić, że odrębność k ra jo b ra z o w a sk a łe k zn a
lazła ju ż w y raz w p an o ram ie T a tr i P o d h a la p rzed staw io n ej p rz e z S. S t a - s z i c a (1815), k tó r y te ż p ie rw szy m ów ił o „geologii” K a rp a t (jako części P o lsk i — „ C a rta geologica ...” 1806).
P ó źn iej D. S t u r (1860) w id ział w sk a łk a c h u tw o ry rafo w e.
W pływ dzisiejszego k ra jo b ra z u skałkow ego zd aje się jeszcze w ięcej zaznaczać w u jęciu p o w sta n ia p ien iń sk ieg o p asa skałkow ego p rz e d sta w io n y m p rz e z V. U h l i g a (1890). M ianow icie w ed łu g te g o b ad acza z k o ń cem d o ln ej k re d y sk ałk i p rz e d sta w ia ły s ta r e p asm o górskie ro z b ite n a
,,góry w y sp o w e” — skałki, sterczące n astę p n ie z osadów m o rza g ó rn o - k red o w eg o i paleogeńskiego.
Je d n a k w po g ląd ach 'badaczy zaznacza się ju ż dość w cześnie dążność d o szu k an ia p rzy czy n p o w sta n ia p a sa sk ałkow ego w p r o c e s a c h e n - d o g e n i e z n y c h, ro z g ry w a ją c y c h się w sk o ru p ie ziem skiej. P o czątk o w o d o p atry w an o się ty c h p rz y c z y n w p r o c e s a c h / w u l k a n i c z n y c h (E. W. B e y r i c h 1844). Je d n a k ż e dość szybko o d stąp io n o od1 te j tezy , a geologow ie p ra c u ją c y w d ru g ie j połow ie zeszłego stullecia., p o czy n ając od E. M o j s i s o v i c s a (1867), o ra z ich n a s tę p c y p rz y jm u ją już ja k o głów n y czy n n ik w powistaniu p a sa sk a łe k p r o c e s y t e k t o n i c z n e . N a tezie te j b a z u ją w ięc p ra c e b ad aw cze geologów aż d o czasów w spółczes
nych.
C iekaw ie ro z w ija ły się n a stę p n ie wyoibrażeniai fo rm y te k to n ic z n e j i je]
ro zw o ju górotw órczego. W ięc C. iM. P a u l (1868) w id ział w sk a łk a c h w ielk ie w y p ię trz e n ie antyfelinalne. Z,gniecenie s tr e f y sk ałk o w ej w y ra ż a ło się wedłuig M. N e u i m a y r a (1871) w sposóib zależny od c h a ra k te ru lito logicznego uitworów p a sa skałkow ego.
W o w y m p io n ie rsk im o k resie d an o ró w n ież rozpoznanie s tra ty g ra fic z ne m a te ria łu sk aln eg o i w y ró żn io n e zo stały p rz e z M. N e u r n a y r a (1871) d w i e g ł ó w n e f a c j e zw ane d zisiaj p ie n iń sk ą i czorsztyńską.
N ow oczesny o k re s w geologii K a rp a t, a z a te m i p a sa skałkow ego o tw ie ra M. L u g e o n (1902., 1903) sch em atam i b u d o w y ^ łaszczo w in o - w ej. S k ałk i b y ły d la n ieg o czołam i płaszczow in ta trz a ń sk ic h . N a to m ia st M. L i m a n o w s k i (1905,11913) w y p ro w ad zał sk a łk i z płaszczow in p rz y b y w a ją c y c h od p o łu d n io w ej s tro n y T a tr. D opiero V. U h l i g (1907) u s ta lił k olejność elem en tó w k arp ack ich , a w śród n ich m iejsce p asa sk ałk o wego, k tó re do dzisiaj w łaściw ie n ie uległo ztmianie.
— 326 —
N ajnow sze b a d a n ia p a sa skałkow ego M ą w k ie ru n k u p o zn aw an ia ich p o w stan ia n ie ty lk o w p rzestrzen i, ale i w c z a s i e . W yróżnianie faz w ro zw o ju sk a łe k zaznacza się p o ra z p ie rw szy w u ję c iu V. U h . l i g a (1890), ale zdecydow any w y ra z z n a jd u ją o n e d o p iero w stw ie rd z e n iu p rz e z M. L i m a n o w s k i e g o (1922) n a su n ię ć k u N p rz e d een o m an em i r u chów w steczn y ch k u S, popaleogeńskich.
W reszcie g $ y n a obszarze K a r p a t in icjaty w ę b a d a ń geologicznych p rz e ję ły in s ty tu ty P o lsk i i Czechosłow acji, w n io sk i sy n te ty c z n e o p a rto n a sy stem aty czn y m zd jęciu geologicznym . W zw iązku z ty m w p ra c a c h F. R a b o w s k i e g o (1922, ... 1929), a zw łaszcza L. H o r w i t z a (1922, ... 1938 o ra z o bszerna praica — 1963 — p rzy g o to w an a d o d r u k u p o śm ie r
ci L. H o r w i t z a p rz e z K . B i r k e n m a j e r a ) i D. A n d r u s o v a (1926, ... 1961) p o g ląd y zostały szeroko rozbudow ane. U leg ały one u p o szczególnych au to ró w zamianom, a różnice m ięd zy a u to ra m i b y ły znacz
ne. W szyscy jiednak p rz y jm u ją istn ie n ie co n a jm n ie j d w u płaszczow in p o d o ln o k red o w y ch o ra z ró żn y ch faz ro zw o ju p asa skałkow ego.
P o r. 1950 w p ie n iń sk im p asie sk ałk o w y m (w g ran icach Polski) p ro w adzi now e szczegółow e zdjęcie K . B i r k e n m a j e r (1951, ... 1963).
Z obfitego m a te ria łu fak ty czn eg o b u d u je on syntezę, w 'której w y ró żn ia p ięć s e rii sk ałk o w y ch oprócz haliigowieokiej i egzotykow ej. R u ch y fałd o w e zachodziły w fazach la ra m ijsk ie j i saw skiej.
W la ta c h o sta tn ic h — zapew ne ja k o echo d y sk u sji nad: m a p ą te k to n iczną E u ro p y — o d zy w ają się zw łaszcza w lite ra tu rz e czechosłow ackiej głosy b a d a c z y zastan aw iający ch się n a d g eo tektonicznym i p rzy czy n am i p o w stan ia p asa skałkow ego ja k o fo rm y „ lin ijn e j” (M. M a s k a w „T ek- to n ick y vy v o j Ć SR S” 1960, D. A n d r u s o v 1960). A u to rz y te k to n ik i ĆSRiS w iążą p o w stan ie p a sa skałkow ego z tzw . „ p rz y p ie n iń sk im łin e a - m e n te m ”, sta ry m , p r zedm ezozoicznym sk ład em „rozłam ów ” w podłożu k ry staliczn y m .
W sp ra w ie itej m ożna stw ierdzić, że z sam y ch słow nych ty lk o w y p o w iedzi n ie u zy sk u je się w y raźn eg o obrazu, ja k w y g ląd ają i w ja k i sposób w a ru n k u ją d y slo k acje „wgłębnie” p o w s t a n i e p a s a skałkow ego.
Z agadnieniem p o w stan ia jlin i jn e j” fo rm y p asa skałkow ego z a jm u je się [też o sta tn io H. S w i d z i i ń s k i (1962).
W zestaw ien iu ty m o g ran iczam y się ty lk o d o autorów , 'którzy p ra c o w a li w te re n ie p ien iń sk ieg o p asa skałkow ego. P ro b lem em p o w stan ia tego p a s a zajim ow ali się ró w n ież w y b itn i geologow ie z ZSRR, N iem iec, A u strii iitd.
O d b y w ający się w r. 1963 Z jazd P olskiego T o w arzy stw a G eologiczne
go w P ie n in a c h je s t trz e c im z k o lei sp o tk an iem geologów z ró ż n y c h k r a jów, b ad aczy tru d n e g o p ro b le m u p asa skałkow ego.
P ierw sze, w r. 1903, odbyło się w czasie w ycieczki w T a try i P ie n in y M iędzynarodow ego K o n g resu G eologicznego w W iedniu. W czasie p ie rw szego d n ia w ycieczki w P ie n in y n a stą p iło ta k p ło d n e d la geologii K a rp a t sp o tk an ie V. U h l i g a i M. L u g e o n a .
W 26 la t później w r. 1929 odbyło się d ru g ie spotkanie, w czasie p ie rw szego p ienińskiego zjaizdu PT G . Z kolegów zagranicznych b ra li w n im ud ział D. A n d r u s o v , R. K e t t n e r , O. K o d y m , A. M a t e j k a i J. O p p e n h e i m e r . Z e s tro n y p o lsk iej b y li L. H o r w i t z , J. N o w a k i K. T o ł w i ń s k i i w ie lu n ie zw iązanych b ezp o śred n io p racam i te re n o w y m i w P ien in ach , ja k J . C z a r n o c k i , W. G o e t e 1, W. R o- g a 1 a, J . T o k a r s Ik i, Z. W e y b e r g oraiz geoilogowlie m łodszego w ów czas pokolenia.
— 327 —
W gorącej d y s k u s ji m ięd zy L. H o r w i t z e m a t). A n d r u s o - v e m n aro d ziło się n ie w ą tp liw ie w iele m y ś li cennych, d la dalszego ro z
w o ju ich p ra c (badawczych.
D o p iero w 34 laita p o zjeździe w r . 1929 odjbywa się zjazd w rolku bie
żącym . B iorą w n im u d ział w e te ra n i pien iń scy , k tó rz y b y li n a zjeździe pop rzed n im , s ą p e łn i ży cia m ło d zi badacze.
N ależy zjazdow i życzyć, iby to (trzecie sp o tk an ie ibyło ró w n ie cen n e dila ro zw o ju geologii p a s a skałkow ego, ja k sp o tk a n ia w czasie p o p rz e d n ieg o zjazdu P T G i IX M iędzynarodow ego K on g resu Geologicznego, k tó reg o sześćdziesiątą rocznicę obecnie obchodzim y.
I n s t y t u t Geologi czny W a r s z a w a
