6SRäHF]HþVWZRuVSRUWuHGXNDFMD
NR 3467
6SRäHF]HþVWZRuVSRUWuHGXNDFMD
POD
5('$.&-ðBARBARY:,ć1,(:6.,(-
-
3$đ i PIOTRA:5±%/(:6.,(*26SRäHF]HþVWZRuVSRUWuHGXNDFMD
POD
5('$.&-ðBARBARY :,ć1,(:6.,(-
-
3$đi PIOTRA:5±%/(:6.,(*2Wojciech Świątkiewicz
Recenzent Sławomir Łodziński
Wstęp (Barbara Wiśniewska‑Paź, PiotrWróblewski)
Konteksty społeczne
Renata Włoch
Polityka dziedzictwa wielkich imprez sportowych. Porównanie strategii organizacji Igrzysk Olimpijskich w Londynie i Mistrzostw Europy w piłce nożnej w Polsce
Piotr Wróblewski
Polscy herosi sportowi XXI wieku. Wzory osobowe społeczeństwa pol‑
skiego Krzysztof Łęcki
Więcej niż klub? Piłka nożna pomiędzy rynkiem a wspólnotą Stanisław Kamykowski
UEFA Euro kibic we Wrocławiu – kibice konsumenci na tle fanów piłkar‑
skich tradycyjnego typu Jakub Ryszard Stempień
Wartość poznawcza kulturowej kliszy „samotnego długodystansowca”
Grzegorz Kozdraś
Sport a procesy marginalizacji i demarginalizacji społecznej Anna Czerner
„Ja” w ruchu – proces konstruowania tożsamości sportowca amatora
7
15
37
63
79
97
117
135
Dorota Gregorowicz
Drużyna kolarska czy kolarska rodzina?
Studium relacji w grupach kolarskich na różnych etapach rozwoju spor‑
towego
Konteksty edukacyjne
Barbara Wiśniewska ‑Paź, Marek Zaremba
Uczniowie wrocławskich klas sportowych – wymiary zróżnicowania w ramach szkół podstawowych. Raport z badań
Anna Oleszkiewicz
Wypalenie zawodowe nauczycieli zatrudnionych we wrocławskich liceach sportowych – wyniki badań empirycznych
Anna Wójtewicz
Efektywność edukacji zdrowotnej (na przykładzie Sieci Szkół Promujących Zdrowie) w kontekście przemian w społecznym sposobie postrzega‑
nia ciała
Aleksandra Leszczyńska
Sport wolny od dopingu. Antydopingowe programy edukacyjne jako walka o ocalenie ducha sportu
Noty o Autorach
159
171
221
237
261 279
Oddajemy w ręce Czytelnika tom zatytułowany Społeczeństwo – sport
–edukacja, w którym zebraliśmy artykuły przedstawione w ramach Grupy Roboczej obradującej pod tą samą nazwą, co nazwa niniejszej publikacji w trakcie dwóch dni w ramach XV Ogólnopolskiego Zjazdu Socjologicz‑
nego, który miał miejsce w dniach 11–14 września 2013 roku w Szczecinie.
Przedłożone przez autorów referatów teksty uzupełnione zostały artykuła‑
mi przygotowanymi przez badaczy zajmujących się problematyką z zakresu znaczenia sportu w obrębie współczesnego społeczeństwa polskiego w róż‑
nych wymiarach i zakresie. W niniejszym tomie zostały wzięte pod uwagę przede wszystkim dwa ważne wymiary znaczenia sportu: 1. kontekst spo‑
łeczny, tj. powiązany bezpośrednio z instytucjami społecznymi (wzorami, drużyną, klubem, widowiskami) oraz 2. kontekst edukacyjny, wyznaczony realizacją programów socjalizacyjnych i wychowawczych na poziomie spor‑
tu szkolnego i profesjonalnego (w klasach sportowych, wśród nauczycieli, zawodników), ale także w ramach form spędzania wolnego czasu i pro- zdrowotnego stylu życia.
Autorzy zgromadzonych w tomie artykułów w analizie fenomenu spor‑
tu i edukacji we współczesnym społeczeństwie stosują różne perspektywy badawcze. Obok socjologii sportu, wykorzystywane są teorie powstałe na polu socjologii: kultury, organizacji, małych i dużych struktur społecznych czy socjologii ciała. W wielu artykułach znajdują się wyraźne odniesienia do teorii społeczeństwa konsumpcyjnego, które opisują ramy społeczne eksplo‑
rowanych fenomenów. Zaprezentowane w tomie stanowisko teoretyczne ma wiele elementów wspólnych z wcześniej zaproponowanym przez Zbigniewa Krawczyka podejściem do badań sportu, który eksponuje jego wieloaspekto‑
wość jako fenomenu ludycznego, mitycznego oraz elementu kultury symbo‑
licznej (Krawczyk 2002, s. 112–113). Wykorzystane w artykułach koncepcje są przy tym dalekie od stanowiska strukturalistyczno -funkcjonalnego za‑
wartego m.in. w pracach socjologicznych Klausa Heinemanna (Heinemann 1990) czy psychologicznego, obecnego w publikacjach Matta Jarvisa (Jarvis 2003, 2006), który zajmował się m.in. procesem uczenia się.
Florian Znaniecki wskazywał na ważną rolę wychowania sportowego w procesie „urabiania osoby wychowanka”. Dla klasyka socjologii hu‑
manistycznej ten rodzaj wychowania jest jednym z typów oddziaływań kształtujących właściwości fizyczne zgodnie z wymaganiami społecznymi (Znaniecki 1930/1973, t. 2, s. 221). Choć kategoryzacja typów wychowania (fizycznego i psychicznego) zaprezentowana w Socjologii wychowania może wydawać się w niektórych wymiarach nieadekwatna do opisu współczesne‑
go społeczeństwa, to należy naszym zdaniem zwrócić uwagę na rolę, jaką w szeroko rozumianym wychowaniu i edukacji Znaniecki przypisywał spor‑
towi. Uważamy, że podejście badawcze klasyka socjologii humanistycznej należy wykorzystać we współczesnych badaniach nad powiązaniami mię‑
dzy edukacją i sportem, tym bardziej, że zasób wiedzy o cennych wzorach do naśladownictwa w wychowaniu (Znaniecki 1930/1973, t. 2, s. 362) został wzbogacony przez interdyscyplinarny dorobek nauki.
Tom otwiera artykuł Renaty Włoch zatytułowany Polityka dziedzictwa
wielkich imprez sportowych. Porównanie strategii organizacji Igrzysk Olimpij‑
skichwLondynieiMistrzostwEuropywPiłceNożnejwPolsce. Autorka stosu‑
je w nim do analizy widowisk sportowych koncepcję teoretyczną Maurice Roche’a, perspektywę nazwaną socjologią wielkich imprez (mega‑events).
Renata Włoch stawia tezę o zastosowaniu polityki dziedzictwa imprezy sportowej w przypadku igrzysk w Londynie, a braku tego typu polityki podczas mistrzostw Europy organizowanych w 2012 roku w Polsce.
Następnie Piotr Wróblewski w artykule Polscy herosi sportowi XXI wie‑
ku przedstawia wzory osobowe wybierane przez uczestników najbardziej popularnego plebiscytu na sportowca roku. Uważa, że wskazanie przez uczestników konkursu postacie – sportowi herosi – podejmują działania:
1. samotnie, 2. wespół z charyzmatycznym trenerem i wyspecjalizowaną grupą pomocników, 3. w ramach sportowych pojedynków. Ponadto cechu‑
je ich 4. bogactwo materialne, 5. przywiązanie do rodziny i ojczyzny oraz 6. wiara w Boga. Autor analizuje role podejmowane przez laureatów plebi‑
scytu Przeglądu Sportowego.
Znaczenie piłki nożnej we współczesnym świecie rozważa Krzysztof Łęcki. Stawia pytanie o to, czy piłka nożna jest jeszcze dyscypliną zespoło‑
wą, czy stała się indywidualnym biznesem zawodników. Analizy Łęckiego pozwalają na sformułowanie tezy o tym, że drużyna piłkarska ma coraz mniej cech wspólnoty, a coraz więcej cech przedsiębiorstwa, jeżeli brać pod uwagę typy idealne. Autor przytacza wiele przykładów klubowych drużyn europejskich, w których widać wyraźnie napięcie między wspólnotą a sto‑
warzyszeniem.
Stanisław Kamykowski w artykule UEFA Euro kibic we Wrocławiu – ki‑
bicekonsumencinatlefanówpiłkarskichtradycyjnegotypu przedstawia analizę wyników badań przeprowadzonych podczas Mistrzostw Europy we wro‑
cławskiej strefie kibica i jej najbliższym otoczeniu. Stanisław Kamykowski posługuje się kategoryzacją typów kibica i zestawia cechy fanów z Czech, Rosji, Grecji i Polski. Efekty pracy badawczej porównuje z analizami innych socjologów sportu opisujących fenomen kibicowania w Polsce.
Zagadnieniami związanymi z modą na bieganie zajmuje się Jakub Stem‑
pień. Jego tekst nosi tytuł Wartość poznawcza kulturowej kliszy „samotnego
długodystansowca”. Autor zajmuje się statusem poznawczym stereotypizacji biegacza, pokonującego wielokilometrowe dystanse. Interesuje go zako‑
rzenienie tej kategoryzacji w kulturze popularnej (filmie), w relacjach bez‑
pośrednich utrwalonych stycznościami twarzą -w -twarz oraz w relacjach pośrednich nawiązywanych w sieci internetowej. Przeprowadza dyskusję nad adekwatnością kliszy kulturowej w opisie codzienności biegaczy przy‑
gotowujących się do startów na długich dystansach.
Anna Czerner podejmuje zagadnienie społecznej konstrukcji tożsamości osób ścigających się w maratonach biegowych i rowerowych. Na podstawie wywiadów narracyjnych ze sportowcami -amatorami rozpatruje wymiary tożsamości i ocenia siłę ich oddziaływanie na jednostki.
Grzegorz Kozdraś analizuje zagadnienie dystansów społecznych zwią‑
zanych z uprawianiem lub oglądaniem widowisk sportowych. Funkcje spor‑
tu śledzi przez pryzmat procesów zróżnicowania klasowego oraz procesów ekskluzji. Jego artykuł nosi tytuł Sportaprocesymarginalizacjiidemarginaliza‑
cjispołecznej. Autor przytacza typologię czynników wykluczających M. Col‑
linsa i przedstawia model skutków aktywności fizycznej F. Coatera.
Problematykę więzi w zespołach sportowców podejmuje Dorota Gre‑
gorowicz w artykule Drużyna kolarska czy kolarska rodzina? Swojej analizy dokonuje w oparciu o obserwacje uczestniczące i wywiady swobodne prze‑
prowadzone z profesjonalnymi kolarzami. Ważnym procesem omawianym w artykule jest socjalizacja antycypująca, związana z uprawianiem kolar‑
stwa przez młodzież, oraz stopniowa profesjonalizacja sportowych pasji, kończąca się dla pewnej grupy podpisaniem zawodowego kontraktu w dru‑
żynie kolarskiej. Autorka była reprezentantką Polski w kolarstwie szosowym i ścigała się w zawodowej drużynie kolarskiej.
Drugą część tomu, poświęconą kontekstom edukacyjnym sportu, roz‑
poczynają raporty z badań przeprowadzonych we Wrocławiu. Pierwszy, autorstwa Barbary Wiśniewskiej -Paź i Marka Zaremby, zatytułowany jest Uczniowiewrocławskichklassportowych–wymiaryzróżnicowaniawramachszkół
podstawowych. Celem badań było zgromadzenie podstawowego materiału dotyczącego funkcjonowania klas sportowych we wrocławskich szkołach podstawowych. Badaniem zostali objęci uczniowie 16 szkół podstawowych
we Wrocławiu, w których funkcjonują od 1 do 2 oddziałów równoległych klas sportowych o różnym profilu.
Analizie zostało poddanych kilka parametrów funkcjonowania tego typu klas m.in.: 1. socjoekonomiczne zróżnicowanie klas sportowych, 2. usytu‑
owanie szkoły na planie miasta (w ramach określonej dzielnicy), 3. wyniki egzaminów końcowych, 4. profil sportowy klasy, 5. motywacje rodziców i uczniów, dotyczące wyboru określonego profilu klasy sportowej. W cen‑
trum problematyki znalazły się również 6. finalne okoliczności wyboru klasy sportowej (szkoły, profilu) oraz 7. ocena uczniów odnośnie wybra‑
nych elementów systemu edukacyjnego, czy 8. kwestia dodatkowych zajęć pozalekcyjnych organizowanych w szkole i poza szkołą w odniesieniu do preferencji uczniów. Ważnym aspektem było także przeanalizowanie relacji między 9. aspiracjami sportowymi i 10. edukacyjnymi uczniów klas spor‑
towych we Wrocławiu na poziomie podstawowym. Zakład Socjologii Edu‑
kacji Instytutu Socjologii UWr prowadzony przez współautorkę niniejszego artykułu, prof. B. Wiśniewską -Paź, zajmuje się od kilku lat kompleksowymi badaniami dotyczącymi edukacji sportowej m.in. we Wrocławiu.
W raporcie Wypalenie zawodowe nauczycieli zatrudnionych w wrocławskich
liceach sportowych – wyniki analizy badań empirycznych Anna Oleszkiewicz zajmuje się problematyką wypalenia zawodowego. Podstawowa część na‑
rzędzia badawczego utworzona została z kwestionariusza wypalenia za‑
wodowego zaproponowanego przez Christinę Maslach. Poza tym autorka badań uzupełniła kwestionariusz o pytania związane z oceną dokonaną przez nauczycieli: prestiżu zajęć szkolnych, relacji interpersonalnych i wy‑
posażenia szkoły w sprzęt niezbędny do realizacji działalności edukacyjnej.
Tło kontrastowe dla nauczycieli wychowania fizycznego tworzą nauczyciele innych przedmiotów. Na zakończenie raportu autorka przeprowadza dys‑
kusję nad hipotezą o odrębności grupowej nauczycieli wychowania fizycz‑
nego w obrębie zawodu nauczycielskiego.
W artykule Efektywność edukacji zdrowotnej (na przykładzie Sieci Szkół
Promujących Zdrowie) w kontekście przemian w społecznym sposobie postrzega‑
nia ciała Anna Wójtewicz analizuje skuteczność oddziaływania programów
„edukacji prozdrowotnej” na terenie województwa kujawsko -pomorskiego, gdzie przeprowadziła badania empiryczne. Autorka stosuje koncepcje so‑
cjologii ciała (Chris Shilling, Anthony Giddens) oraz teorie społeczeństwa konsumpcyjnego (Zygmunt Bauman, Jean Baudrillard) w przygotowaniu badań, konstrukcji narzędzia badawczego i analiz zebranych danych. Przed‑
stawia zebrany materiał, uwzględniając perspektywę nauczycieli i perspek‑
tywę uczniów w podejściu do edukacji promującej zdrowie.
Ostatni artykuł zamieszczony w tomie wyszedł spod pióra Aleksandry Leszczyńskiej. Nosi on tytuł Sportwolnyoddopingu.Antydopingoweprogramy
edukacyjnejakowalkaoocalenieduchasportu. Autorka opisuje oddziaływanie
różnych instytucji (m.in. Rada Europy, MKOL, Ministerstwo Sportu i Tu‑
rystyki), promujących stworzenie systemu antydopingowego. W obrębie działań skierowanych przeciwko dopingowi w sporcie ważną rolę odgrywa działalność edukacyjna. W artykule znajduje się opis powiązania instytucji o zasięgu światowym z polskimi instytucjami rządowymi, zajmującymi się sportem. Podmiotami programów edukacyjnych zwalczających doping są nie tylko sportowcy w różnym wieku i o różnym stopniu profesjonalizacji (amatorzy, wyczynowcy), ale również trenerzy, instruktorzy oraz lekarze sportowi. Autorka analizuje zaangażowanie środków masowego przekazu w kampanie antydopingowe. Na zakończenie zajmuje się skutecznością od‑
działywanie programów edukacyjnych zwalczających stosowanie dopingu w sporcie.
Uważamy, że zjawiska związane ze stosowaniem dopingu stanowią pla‑
gę, która dotyka sportowców profesjonalistów i amatorów niezależnie od kategorii wiekowej sportowca (począwszy od dzieci a na osobach dorosłych skończywszy). Na poziomie sportu zawodowego mechanizmy stosowania dopingu poznaliśmy lepiej po ujawnieniu przez państwową Amerykańską Agencję Antydopingową stosowania niedozwolonych środków przez Len‑
ce’a Armstronga w latach 1996–2011. Okazało się, że w grupach kolarskich, w których występował amerykański kolarz, został opracowany system nie‑
dozwolonego wspomagania organizmu. Aby ta procedura mogła być sku‑
teczna, konieczna była zmowa członków zespołu (E. Goffman). W skład „ze‑
społu” wchodzili nie tylko Armstrong i inni kolarze, także lekarze, trenerzy, dlatego najprawdopodobniej niedozwolony proceder mógł trwać tak długo, bo w tzw. „zmowie milczenia” trwały osoby odpowiedzialne za organizację wyścigów i instytucja nadzorująca – władze federacji kolarskiej. „Działacze”
(niektórzy organizatorzy oraz przedstawiciele władz) przez wiele lat nie reagowali skutecznie na informacje o stosowaniu dopingu wśród kolarzy występujących w grupach Armstronga.
Innym zagrożeniem współczesnego sportu jest wpływ grup oligarchicz‑
nych na wybór organizatora i przebieg wielkich imprez sportowych. Tego typu oddziaływanie dało się zauważyć podczas zakończonych w styczniu Mistrzostw Świata w Piłce Ręcznej w 2015 w Katarze. Co więcej, wiele pytań wzbudza przyznanie organizacji Mistrzostw Świata w Piłce Nożnej w 2022 roku właśnie Katarowi. Organizacja mundialu w listopadzie i grud‑
niu przez najbogatsze państwo świata (przyjmując za miarę dochód na jed‑
nego mieszkańca) spotyka się z wieloma wątpliwościami. Tych wątpliwości nie rozwiewa działalność katarskiego państwa na rzecz popularyzacji spor‑
tu, co widoczne jest w przedsięwzięciach realizowanych dla różnych grup wiekowych (m.in. dzieci) w Academy of Sport – Aspire.
Przytoczyliśmy na zakończenie wstępu dwa niepokojące zjawiska wy‑
stępujące w obszarze omawianych fenomenów nie wyczerpując katalogu
problemów, które mogą być omawiane przez innych badaczy decydujących się na zastosowanie podejścia wieloparadygmatycznego w przedstawieniu różnych interesujących zjawisk i problemów z zakresu socjologii sportu i edukacji sportowej.
Jesteśmy przy tym przekonani, że zaprezentowany w niniejszym tomie repertuar problemów jest na tyle ciekawy i różnorodny, że każdy Czytelnik zainteresowany problematyką z pogranicza sportu, społeczeństwa i edukacji znajdzie coś interesującego do przeczytania.
BarbaraWiśniewska‑Paź PiotrWróblewski
Uniwersytet Warszawski
Polityka dziedzictwa wielkich imprez sportowych Porównanie strategii organizacji
Igrzysk Olimpijskich w Londynie
i Mistrzostw Europy w piłce nożnej w Polsce
Wstęp
W 2012 r. w odstępie kilku tygodni odbyły się dwie wielkie imprezy sportowe: w czerwcu Mistrzostwa Europy w piłce nożnej UEFA EURO 2012 w czterech polskich miastach (Gdańsk, Poznań, Warszawa, Wrocław) i czte‑
rech ukraińskich, zaś w lipcu – letnie Igrzyska Olimpijskie w Londynie.
Mistrzostwa były pierwszą na taką skalę imprezą w Europie Środkowo- -Wschodniej; dla Londynu były to trzecie Igrzyska z kolei (poprzednie od‑
były się w 1908 i 1948 r.). W opinii ekspertów UEFA/FIFA i MKOl obydwie imprezy należały do wyjątkowo udanych: kibice byli zadowoleni, widzowie przed ekranami również, światowe media i korporacyjni sponsorzy usatys‑
fakcjonowani, nie doszło do żadnych większych wpadek organizacyjnych czy zakłóceń bezpieczeństwa. Istniała jednak kluczowa różnica między bry‑
tyjskim a polskim procesem przygotowań, a było nią zastosowanie polityki dziedzictwa wielkiej imprezy sportowej w przypadku Londynu i jej brak w przypadku Polski.
Punktem wyjścia do przedstawionej w artykule analizy porównawczej jest zarys socjologii wielkich imprez (mega‑events)1, wyodrębnionej w 2000 r.
1 Podawanie w nawiasach terminów oryginalnych (angielskich) wydaje się niezbęd‑
ne z uwagi na brak ustalonej terminologii w języku polskim: w polskim piśmiennictwie pojawiają się m.in. terminy: wielkie wydarzenia sportowe, wielkie imprezy sportowe,
przez Maurice Roche’a, a uszczegółowionej w odniesieniu do wielkich im‑
prez sportowych przez takich badaczy jak John MacAloon, Alan Tomlinson, John Horne i Wolfram Manzenreiter. W kolejnej części artykułu omówio‑
no pojęcie „dziedzictwa wielkiej imprezy” (legacyofmega‑event) i związane z nim kontrowersje. Najważniejsza część artykułu poświęcona jest analizie polityki dziedzictwa zrealizowanej przez brytyjskich organizatorów Olim‑
piady oraz próbie wyjaśnienia przyczyn braku takiej polityki w przypadku polskich przygotowań.
Warto zaznaczyć, że niniejszy artykuł ma charakter wstępny. Jego ambi‑
cje sprowadzają się raczej do postawienia problemów i wskazania interesu‑
jących tropów, niż ich systematycznej analizy. Jak trafnie zauważył Wojciech Woźniak2, polskie środowisko naukowe w sposób zastanawiająco zdystan‑
sowany podeszło do kwestii zjawisk związanych z rozgrywanymi w 2012 r.
w Polsce i na Ukrainie Mistrzostwami Europy w piłce nożnej3.
Wielkie imprezy sportowe
jako przedmiot zainteresowania badaczy społecznych
Koniecznym punktem odniesienia teoretycznego dla badaczy zajmują‑
cych się wielkimi imprezami sportowymi jest książka francuskiego socjolo‑
ga Maurice Roche’a, Mega‑events and Modernity4. Roche przyjął, że analiza
„wielkich imprez” – czyli wydarzeń kulturalnych, handlowych lub sporto‑
wych, organizowanych na ogromną skalę, przyciągających liczną publicz‑
ność i mających znaczenie międzynarodowe – jest kluczem do zrozumienia nowoczesnych społeczeństw, ich specyfiki i zachodzących w nich przemian.
„Lepsze zrozumienie wielkich imprez umożliwia lepsze zrozumienie natu‑
ry i celu ludzkiego działania i struktury społecznej, kontynuacji i zmiany
wielkoformatowe imprezy sportowe. Największy problem translatorski dotyczy słowa
„event”, które bywa tłumaczone jako wydarzenie, zdarzenie, impreza, lub w ogóle po‑
zostawiane w oryginale.
2 W. Woźniak: CriticalSociologicalResearchandSportsMega‑Events.TheCaseofEURO
2012. „Przegląd Socjologiczny” 2013.
3 Por. UEFA EURO 2012TM na gospodarkę Polski przygotowany na zlecenie spółki celo‑
wej Ministra Sportu i Turystyki, PL.2012 Sp. z o.o., 2010, (dalej w artykule: EURO 2012) dostępne na stronie: http://static.2012.org.pl/images/stories/pdf/raport_impact_czerwiec_
2010.pdf. [wszystkie przywoływane w artykule materiały internetowe zostały zebrane w trakcie kwerendy w okresie 30.08–30.09.2013].
4 M. Roche: Mega‑events and Modernity: Olympics and Expos in the Growth of Global
Culture. London 2000, s. 1–30.
oraz nowoczesności”5. We wspomnianej książce omówił genezę i historię wielkich wydarzeń, począwszy od Wielkiej Wystawy Londyńskiej w 1859 r.;
w pierwszej części na tle kultury międzynarodowej, w drugiej – na tle kształtującej się kultury globalnej.
Według Roche’a paradoks wielkich imprez tkwi w połączeniu elemen‑
tów charyzmatycznego spektaklu, racjonalnej kalkulacji i funkcjonalnych rytuałów społecznych. Z perspektywy niniejszego artykułu najistotniejsza wydaje się polityczna, gospodarcza i społeczna funkcjonalność wielkich wydarzeń. W wymiarze społecznym wielkie imprezy zdają się nadawać specyficzny rytm życiu społecznemu: tworzą cezurę w pamięci społecznej, pozwalającą dzielić czas na ten sprzed imprezy i ten po imprezie. Jedno‑
cześnie mogą stanowić ważny punkt odniesienia tożsamościowego dla jed‑
nostek borykających się z nadmierną płynnością codziennej rzeczywistości, o czym pisał m.in. Zygmunt Bauman. Tworzą „doświadczenie pokolenio‑
we” („generationality”)6, „oferują konkretne, choć przejściowe wersje i wizje symbolicznej i uczestniczącej wspólnoty”, „dają narodowej i międzynarodo‑
wej publice poczucie czegoś wyjątkowego, spektakularnego i nadzwyczaj‑
nego”7. Wielkie imprezy wzmacniają też procesy wyłaniania się globalne‑
go społeczeństwa, ponieważ tworzą rodzaj międzynarodowego kalendarza o ustalonych cyklach8. W wymiarze politycznym i gospodarczym istotny jest fakt, iż na krótki czas skupiają uwagę mediów i społeczności między‑
narodowej na konkretnym mieście lub miastach, co może przyczyniać się do zwiększania międzynarodowej atrakcyjności politycznej, gospodarczej (zwłaszcza w kontekście inwestycji zagranicznych i turystycznej9. Wresz‑
cie, wielkie imprezy wymuszają konstruowanie długoterminowych planów politycznych, gospodarczych i inwestycyjnych, a dodatkowo – dają poczucie przewidywalności i kontroli nad czasem, tempem i kierunkiem wprowa‑
dzanych zmian.
Bogata – a nawet zbyt bogata, gdyż autor nader swobodnie przełącza się między różnymi ramami teoretycznymi, wiążąc fenomen wielkich im‑
prez z przemianami na makro i mikropoziomie społeczeństwa, odnosząc go jednocześnie do kwestii jednostkowej konstrukcji tożsamości opartej na
5 Ibidem, s. 253.
6 Tworzenie doświadczenia pokoleniowego wokół Olimpiady w Londynie stanowiło tam jeden z głównych elementów procesu zarządzania dziedzictwem. Utwór The Who Mygeneration towarzyszył ceremonii zamknięcia Igrzysk.
7 M. Roche: Mega‑eventsandModernity…, s. 1.
8 Wielkie imprezy sportowe odbywają się w cyklach co cztery lata, ale naprzemien‑
nie, tak że co dwa lata odbywa się jakaś wielka impreza: w 2008 r. miały miejsce Letnie Igrzyska Olimpijskie w Pekinie i UEFA EURO w Austrii i Szwajcarii, w 2010 r. – Zimowe Igrzyska Olimpijskie w Vancouver i FIFA World Cup w RPA.
9 S. Anholt: Competitive Identity: The New Brand Management for Nations, Cities and
Regions. Basingstoke 2007.
zakotwiczaniu jednostkowego doświadczenia, jak i do „ekologii eventów”
i specyfiki globalizacji – oferta teoretyczna książki w niemałej mierze przy‑
czyniła się do eksplozji popularności badań nad wielkimi wydarzeniami, zwłaszcza sportowymi. To właśnie imprezy sportowe – a nie kulturalne czy gospodarcze, chociażby takie jak wystawy Expo – w największej mie‑
rze przyciągają uwagę mediów i wielkich korporacji, szukających nowych kanałów marketingowych.
W tym miejscu warto podkreślić, że sama definicja wielkiej imprezy nie budzi sporów wśród badaczy. Dla przykładu Holger Preuss zdefinio‑
wał wielką imprezę jako zaplanowane, zaprojektowane jako rodzaj przed‑
stawienia (staged) międzynarodowe wydarzenie kulturalne lub sportowe;
a następnie sprecyzował, że jest to „krótkoterminowe wydarzenie nierzadko wywierające długoterminowy wpływ na kraj i społeczeństwo gospodarza, rozpoczynający się przed organizacją imprezy, w jej trakcie i po jej zakoń‑
czeniu”10. Kluczowe znaczenie ma skala imprezy, wyznaczana przez liczne uczestnictwo reprezentantów poszczególnych państw, masowy udział pu‑
bliczności na miejscu, zainteresowanie publiczności śledzącej wydarzenie za pośrednictwem masowych środków komunikacji, zainteresowanie mediów i biznesu11.
Ogólne refleksje Roche’a skonkretyzowali w odniesieniu do imprez spor‑
towych w 2006 r. dwaj badacze zajmujący się socjologią sportu, John Horne i Wolfram Manzenreiter, w artykule o znamiennym tytule Wprowadzeniedo
socjologiiwielkichimprezsportowych (AnIntroductiontotheSociologyofSports
Mega‑Events)12. Za cel postawili sobie wykazanie społecznego (gospodarcze‑
go, politycznego i kulturalnego) oraz naukowego znaczenia wielkich imprez sportowych. Według nich „współczesny sport rywalizacyjny i wielkoforma‑
towe imprezy sportowe rozwijały się w zgodzie z logiką kapitalistycznej nowoczesności, zaś wielkie imprezy sportowe i globalna kultura sportowa są kluczowe dla społeczeństw kapitalistycznych późnej nowoczesności”13. Powołując się na Roche’a i George’a Scamblera argumentowali, iż wielkie imprezy sportowe są dla badacza poręczną lupą, za pomocą której moż‑
na łatwo badać obszary gospodarki i stosunków klasowych (ze szczegól‑
nym naciskiem na relacje utowarowienia oraz interesy potężnych aktorów);
10 H. Preuss: The Conceptualisation and Measurement of Mega Sport Event Legacies.
“Journal of Sport & Tourism” 2007, 12 (3–4), s. 207–228.
11 C. Rojek zaproponował poszerzenie definicji wielkiej imprezy o widowiska/kon‑
certy i inne wydarzenia, np. o wydźwięku charytatywnym, takie jak „Global Aid”. Zob.
C. Rojek: EventPower.HowGlobalEventsManageandManipulate. London 2013.
12 J. Horne, W. Manzenreiter: AnIntroductiontotheSociologyofSportsMega‑Events.
In: Sports Mega‑Events: Social Scientific Analyses of a Global Phenomenon. Eds. J. Horne, W. Manzenreiter. Oxford 2006, s. 1–24.
13 Ibidem, s. 1.
państwa i relacji władzy (z naciskiem na proces polityczny); patriarchatu i relacji płci; trybalizmu i relacji etniczności (z naciskiem na nowy sposób badania tożsamości narodowej); tudzież honoru i relacji statusu. Ogólnie, badania nad wielkimi imprezami umożliwiają analizę trzech głównych dynamik społeczeństwa konsumpcyjnego: globalizacji, rosnącego utowa‑
rowienia i rosnącej nierówności. Badacz powinien przyjmować postawę zaangażowaną i dążyć do demistyfikacji egoistycznych strategii wielkich graczy korporacyjnych i medialnych (skutkujących walką o władzę i zyski i „kulturą skrytego oszustwa”) oraz ukazywać koszty imprez, zwłaszcza te ponoszone przez wykluczone grupy społeczne. Innymi słowy, w ujęciu Horne’a i Manzenreitera, socjologia wielkich imprez sportowych lokuje się w orbicie socjologii krytycznej14. Warto podkreślić, że badacze ci zalecili przy tym otwarty pluralizm metodologiczny i traktowanie teorii w badaniach nad wielkimi imprezami w sposób procesualny, nie dążący do osiągnięcia
„wyniku”, co było przytykiem pod adresem badaczy usiłujących analizo‑
wać wielkie imprezy sportowe za pomocą rozbudowanych, abstrakcyjnych, quasi -ekonomicznych modeli.
Kontrowersje wokół koncepcji dziedzictwa wielkich imprez sportowych
Krytyczne ukierunkowanie socjologii wielkich imprez sportowych, po‑
stulowane przez Horne’a i Manzenreitera, jest o tyle zasadne, iż obecnie gros analiz w tym obszarze dotyczy nie tyle przebiegu imprez, co ich skutków.
Do opisu owych skutków w literaturze przedmiotu najczęściej wykorzystuje się pojęcie dziedzictwa (legacy).
Koncepcją dziedzictwa po raz pierwszy posłużyły się władze Melbour‑
ne, zgłaszając kandydaturę do organizacji Letniej Olimpiady15 w 1956 r.16. Ówczesny burmistrz miasta zadeklarował, że „dziedzictwem XVI Olimpia‑
dy stanie się Centrum Sportowe”. Wzrost popularności tej koncepcji przy‑
14 W. Woźniak: CriticalSociologicalResearchandSportsMega‑Events.TheCaseofEURO
2012. „Przegląd Socjologiczny” 2013.
15 Autorka niniejszego artykułu zamierza konsekwentnie stosować wymiennie okreś- lenia „Olimpiada” i „Igrzyska Olimpijskie”, uznając je za poprawne zgodnie z wy‑
tycznymi językoznawców. Patrz: http://gosc.pl/doc/1223492.Olimpiada -czy -igrzyska - olimpijskie.
16 K. Kaplanidou, K. Karadakis: UnderstandingtheLegaciesofaHostOlympicCity:The
Caseofthe2010VancouverOlympicGames. “Sport Marketing Quarterly” 2010, 19, s. 110.
pada jednakże na schyłek lat 80.17; dowiodły tego m.in. analiza częstości występowania terminu „dziedzictwo” w oficjalnych raportach gospodarzy letnich Igrzysk: 1960 (0); 1964 (0); 1968 (1), 1972 (0), 1976 (4); 1980 (1); 1984 (11); 1988 (4), 1992 (3); 1996 (71); 2000 (43). W kolejnej dekadzie kwestią dzie‑
dzictwa zainteresowały się międzynarodowe federacje sportowe; jak pod‑
kreślił Roche, nieprzypadkowo, jako że zbiegło się to w czasie z wybuchem skandali korupcyjnych, podważających wiarygodność ruchu olimpijskiego i piłkarskiego18. Dla federacji – walczących wówczas o pozycję w ramach globalnego ładu i kształtujących strukturę relacji z aktorami państwowymi, korporacjami i mediami – był to zabieg marketingowy, mający poprawić ich zszargany wizerunek i uwypuklić moralną legitymizację do organizacji intratnych imprez poprzez odwołanie nie tylko do uniwersalnych wartości olimpijskich/sportowych, lecz również do bardziej partykularnych wartości, takich jak zrównoważony rozwój lokalny, włączanie grup wykluczonych czy ochrona środowiska. Z kolei władze miast i państw -organizatorów wyko‑
rzystały koncepcję dziedzictwa do uciszania lokalnych protestów przeciwko organizacji kosztownych imprez. Innymi słowy, aktorzy, którym zależy na organizacji wielkiej imprezy, podkreślają wyłącznie jej pozytywny wymiar.
Potwierdziły to badania przeprowadzone przez Johna MacAloona: analizu‑
jąc semantyczny i pragmatyczny wymiar dyskursu dotyczącego dziedzictwa Igrzysk badacz ten zauważył, że zarówno administracja MKOl, komitety or‑
ganizacyjne miast -gospodarzy, jak i transnarodowi konsultanci podkreślają konsens wokół wspólnych celów, negując wszelkie kontrowersje19.
Próby przechwycenia dyskusji nad skutkami wielkich imprez spor‑
towych przez wielkich graczy za pośrednictwem kontowanego wyłącz‑
nie pozytywnie pojęcia dziedzictwa nie przeszły bez echa w środowisku naukowym. Przełomem stała się książka Richarda Cashmana The Bitter‑
‑Sweet Awakening, omawiająca wieloaspektowe skutki Olimpiady w Syd‑
ney (2002)20. Autor uczestniczył w procesie przygotowań do Igrzysk, był członkiem sztafety olimpijskiej i wolontariuszem, a następnie pracowni‑
kiem Centrum Olimpijskiego, którego powołanie miało stanowić jeden z elementów dziedzictwa. Cashman uznał jednak, iż mimo propagandy sukcesu było to dziedzictwo głównie negatywne, przejawiające się m.in.
pod postacią recesji gospodarczej i słabego wykorzystania wybudowanej
17 J.R. Gold, M.M. Gold: Olympic Cities: regeneration, city rebranding and changing
urbanagendas. “Geography Compass” 2008, 2 (1), s. 300–318.
18 M. Roche: Putting the London 2012 Olympics into Perspective: The Challenge of Un‑
derstandingMega‑Events. “Twenty -First Century Society” 2002, 3 (3), s. 285–90.
19 J. MacAloon: ‘Legacy’ as Managerial/Magical Discourse in Contemporary Olympic
Affairs. “The International Journal of the History of Sport” 2008, 25 (14), s. 2060–2071.
20 R. Cashman: The Bitter‑Sweet Awakening. The Legacy of the Sydney 2000 Olympic
Games. Sydney 2006.
na Olimpiadę kosztownej infrastruktury sportowej. Cashmanowi w sukurs przyszedł John Horne, który w 2007 r. zaproponował, by rozpatrywać dzie‑
dzictwo imprez sportowych przez pryzmat „tego, co wiemy, że wiemy” na ich temat; „tego, o czym wiemy, że nie wiemy”; „tego, o czym nie wiemy, że wiemy”; i wreszcie, „tego, o czym nie wiemy, że nie wiemy”21. Do tej pierwszej kategorii zaliczył przyczyny niesłychanego wzrostu popularnoś- ci wielkich imprez sportowych, których upatruje zwłaszcza w rozwoju no‑
wych technologii komunikacji masowej; wzroście dochodów z promocji i sponsoringu dla aktorów korporacyjnych; oraz uznaniu owych imprez za szansę promocji przez miasta i państwa. Znane niewiadome dotyczą przede wszystkim kosztów – bezpośrednich i alternatywnych – organizacji imprezy, zestawionych z możliwymi korzyściami: „Wielorakie ‘dziedzictwo’ – czy to społeczne, kulturowe, dotyczące środowiska naturalnego, ekonomiczne czy sportowe – to niewiadome wielkich wydarzeń sportowych. Składają się one na ‘powab globalnych igrzysk’ – zwłaszcza dla rozwijających się go‑
spodarek’”22. Horne stwierdził, że obowiązkiem badaczy jest eksplorowanie kategorii nieuświadamianej, tłumionej lub nie do końca rozpoznanej, gdyż niewygodnej wiedzy dotyczącej wielkich wydarzeń, zwłaszcza w obszarze rosnących nierówności społecznych („nie wiemy, że wiemy”), co zarazem powinno zmniejszać zbiór rzeczy, o których „nie wiemy, że nie wiemy”.
Jest to propozycja o tyle interesująca, iż odsyła nas do ogólnej refleksji na temat metodologicznych problemów pojawiających się w ewaluacji skutków zmiany społecznej.
Część badaczy uważa pojęcie dziedzictwa za nadmiernie uwikłane w spory semantyczne lub zbyt rozmyte. Sugerują oni, by zamiast niego używać pojęć takich jak „skutki”, „wpływ”. Harry Hiller optuje za całościo‑
wym pomiarem wpływu imprezy – przy czym sam skupia się zasadniczo na kwestiach ekonomicznych, zwłaszcza w wymiarze zasobów mieszka‑
niowych – za pomocą zapożyczonej z teorii ekonomii politycznej koncepcji powiązań/związków (linkages). Należy brać pod uwagę związki wsteczne (backward linkages), które uzasadniają lub racjonalizują imprezę. Związki przyszłościowe (forwardlinkages) to te, które zostały wywołane przez samą imprezę. Związki równoległe (parallellinkages) to rezydualne w stosunku do samej imprezy skutki uboczne, pozostające poza kontrolą organizatorów.
Według Hillera dzięki takiemu podejściu można odróżnić wpływy sprzed imprezy, powstające w jej trakcie oraz po jej zakończeniu; jak również efekty zamierzone i niezamierzone23.
21 J. Horne: The four ‘knowns’ of sports mega‑events. “Leisure Studies” 2010, nr 1, s. 81–96.
22 Ibidem, s. 86.
23 H. Hiller: Assessing the Impact of Mega‑Events: A Linkage Model. “Current Issues in Tourism” 1998, 1(1), s. 47–57.
Mimo wszystko, propozycja Hillera nie zyskała większej popularności – zdecydowana większość badaczy, mniej lub bardziej refleksyjnie, stosuje pojęcie „dziedzictwa” na określenie wieloaspektowych skutków wielkich imprez. Wkład badaczy o zacięciu krytycznym przyczynił się jednakże do wyodrębniania dziedzictwa pozytywnego i negatywnego. W literaturze przedmiotu pojawiają się też propozycje różnicowania dziedzictwa w zależ‑
ności od jego zakresu podmiotowego. Najczęściej polega to na prostym, ale zazwyczaj zadowalającym w odniesieniu do analizowanego materiału, roz‑
różnieniu politycznego, ekonomicznego i społeczno -kulturowego wymiaru dziedzictwa24. Wspomniany Richard Cashman proponuje, by analizować sześć wymiarów dziedzictwa: sport; gospodarka; infrastruktura; wiedza i edukacja; życie publiczne, polityka i kultura; symbole, pamięć i histo‑
ria25. Z kolei Jean -Louis Chappelet wskazuje na wymiary: sportowy, eko‑
nomiczny, infrastrukturalny, miejski (w odniesieniu do miast -gospodarzy) i społeczny26. Elinor Owe, na podstawie skrupulatnego przeglądu literatury, wylicza – bez rozróżniania aspektów pozytywnych i negatywnych – na‑
stępujące obszary dziedzictwa: wzrost ekonomiczny, zatrudnienie, turysty‑
ka, infrastruktura, przesiedlenia ludności, aktywność fizyczna, środowisko naturalne, poczucie wartości („feel good” legacy) oraz partnerstwo między organizacjami uczestniczącymi w przygotowaniach27.
Stosunkowo najpełniejszą propozycję kategoryzacji dziedzictwa przed‑
stawił w 2007 r. Holger Preuss28. Badacz ten, zajmujący się głównie turystycz‑
nym aspektem dziedzictwa, na podstawie przeglądu literatury stwierdził, że powszechnie – zarówno przez badaczy, jak i zainteresowanych aktorów społecznych – wykorzystywane są dwie metody oceny dziedzictwa: meto‑
da oparta na porównaniach (benchmarking) dotychczasowych doświadczeń płynących z organizacji wielkich imprez sportowych, najczęściej stosowana w fazie planowania dziedzictwa; oraz metoda oceny wskaźników makro‑
ekonomicznych już po organizacji imprezy, polegająca na szukaniu „dowo‑
dów” jej sukcesu. Sam zaproponował analizowanie dziedzictwa wielkich imprez sportowych metodą oddolną („bottom‑up”), polegającą na empirycz‑
nej ocenie skutków w trzech wymiarach podstawowych:
24 W. Woźniak: CriticalSociologicalResearch…
25 R. Cashman: The Bitter‑SweetAwakening…
26 J. ‑L. Chappelet: Olympic Environmental Concerns as a Legacy of the Winter Games.
“The International Journal of the History of Sport” 2008, 25, s. 1884–1902.
27 E. Owe: Legacy Lessons from Past Large‑Scale Sporting Events: Review of Evidence.
Research Findings 1/2012, the Scottish Government, dostępne na stronie: http://www.
scotland.gov.uk/Resource/0040/00406065.pdf.
28 Por. J.-L. Chappelet: MegaSportingEventLegacies:AMultifacetedConcept. “Papeles de Europa“ 25 (2012), s. 76–86.
skutki pozytywne i negatywne wielkiej imprezy
•
••skutki planowane i nieplanowane przez organizatorów
••skutki materialne i niematerialne, realizujące się w oparciu o „miękkie
•i twarde struktury imprezy”. Do tych pierwszych zaliczył: wiedzę (or‑
ganizacyjną, dotyczącą bezpieczeństwa, technologiczną); sieci (polityczne, między federacjami sportowymi, bezpieczeństwa) oraz dobra kulturowe (tożsamość, idee, wspólna pamięć). Twarde aspekty podzielił na te pierw‑
szego rzędu (infrastruktura sportowa, miejsca treningowe), drugiego (wio‑
ski/obiekty dla sportowców, oficjeli i mediów) i trzeciego (bezpieczeństwo, elektrownie, sieci telekomunikacyjne, atrakcje kulturowe),
oraz w dwóch wymiarach uzupełniających:
czas – dziedzictwo może być wytworzone przed imprezą
•
• 29, w jej trakcie
i po jej zakończeniu
przestrzeń – dziedzictwo może dotyczyć miasta, regionu, państwa, całego
•
•świata.
Łącząc wymienione wymiary, Preuss zaproponował definicję dziedzic‑
twa jako „wszelkich struktur, zaplanowanych i niezaplanowanych, pozy‑
tywnych i negatywnych, materialnych i niematerialnych, utworzonych z po‑
wodu i przy okazji wydarzenia sportowego, niezależnie od czasu i miejsca ich powstania, trwających dłużej niż samo wydarzenie”. Obrazowo przed‑
stawił tę propozycję pod postacią „sześcianu dziedzictwa”.
Planowane/ nieplanowane
Pozytywne/negatywne
Materialne/
niematerialne Rys. 1. Sześcian dziedzictwa
Źródło: H. Preuss: The Conceptualisation and Measurement of Mega Sport Event Legacies. “Journal of Sport & Tourism” 2007, 12(3–4), s. 211.
Podsumowując, obecnie pojęcie dziedzictwa wykorzystywane jest dwo‑
jako. Z jednej strony funkcjonuje w dyskursie sterowanym przez międzyna‑
rodowe (czy też raczej globalne) federacje sportowe, globalne oraz państwa.
Z drugiej – mimo uzasadnionych obaw dotyczących jego nadmiernego za‑
nieczyszczenia dyskursywnego – pojęcie funkcjonuje w obiegu akademic‑
29 Bid legacies, dostępne na stronie: http://www.olympic.org/content/olympism -in - action/olympic -legacy/bid -heritage/.
kim do opisu skutków/wpływu/oddziaływania wielkiej imprezy. W dalszej części artykułu skupiam się na zjawisku „polityki dziedzictwa”, czyli dzia‑
łaniach w obszarze polityki, gospodarki i społeczeństwa podejmowanych przez miasta i państwa -gospodarzy wielkich imprez sportowych, przy czym organizacja służy jako przyczyna, pretekst lub usprawiedliwienie wprowa‑
dzanych zmian. Polityka dziedzictwa sprowadza się w dużej mierze do procesu zarządzania wizerunkiem samej imprezy i instytucji uczestniczą‑
cych w jej przygotowaniu.
Polityka dziedzictwa Letnich Igrzysk Olimpijskich w Londynie 2012
Taką politykę dziedzictwa można było zaobserwować chociażby w pro‑
cesie przygotowań do Olimpiady Letniej w Londynie. Ogólnie zakreślo‑
ne plany dotyczące dziedzictwa Olimpiady znalazły się już w zgłoszeniu kandydackim Londynu, przedstawionym Międzynarodowemu Komitetowi Olimpijskiemu. Wielka Brytania w poprzednich latach dwukrotnie przegrała w wyścigu o organizację Igrzysk (w 1992 porażkę poniosło Birmingham, w 2000 r. – Manchester); tym razem na ostatnim etapie głosowania Lon‑
dyn wygrał z Paryżem. W raporcie ewaluacyjnym MKOl podkreślono, że atutem oferty Londynu była wysoka jakość infrastruktury przeznaczonej dla sportowców oraz zobowiązanie do stworzenia „trwałego dziedzictwa sportowego i społecznego”. Władze Londynu obiecały m.in., że Igrzyska za‑
inspirują 2 mln ludzi do podjęcia aktywności fizycznej; po zakończeniu im‑
prezy wioska olimpijska miała zostać przekształcona na mieszkania, a Park Olimpijski – stać się ogólnodostępnym terenem rekreacyjno -sportowym30.
Zgodnie z obietnicą zawartą w zgłoszeniu kandydackim, kwestia dzie‑
dzictwa została wpleciona we wszystkie dokumenty programowe dotyczące organizacji Igrzysk. W 2007 r. rządowy Departament ds. Kultury, Mediów i Sportu opublikował dokument pt. Naszaobietnicana2012.Jakiekorzyścizor‑
ganizacji Igrzysk Olimpijskich i Paraolimpijskich odniesie Wielka Brytania? (Our
Promise for 2012. How the UK will benefit from the Olympic Games and Para‑
lympicGames)31. Zawierał on, między innymi, definicję dziedzictwa jako „ko‑
30 ReportoftheIOCEvaluationCommissionfortheGamesoftheXXXOlympiadin2012.
Dostępne na stronie: http://www.olympic.org/Documents/Host_city_elections/2012_OG - Report_of_the_Evaluation_Commission.pdf.
31 OurPromisefor2012.HowtheUKwillbenefitfromtheOlympicGamesandParalympic
Game. Department of Culture, Media and Sport, dostępne na stronie http://www.epress.
lib.uts.edu.au/dspace/…/Ourpromise2012.pdf.
rzyści, jakie niesie zorganizowanie (building) i goszczenie Igrzysk w 2012 r., jak również szersze inicjatywy sportowe, kulturalne, wspólnotowe, środowi‑
skowe i biznesowe, które odbędą się na terenie kraju w rezultacie Igrzysk przed, w trakcie i po 2012 r.”. Podkreślono, że motywacja miast -gospodarzy bywa różna – i tak, dla Barcelony priorytetem była regeneracja miejska, dla Sydney – wzrost rozpoznawalności turystycznej, a dla Aten – redefinicja jako nowoczesnego europejskiego miasta. Natomiast dla Londynu liczy się nie tylko możliwość regeneracji najbiedniejszych terenów, lecz również „sze‑
rzenie magii 2012 r. poza Parkiem Olimpijskim, aby wszystkie wspólnoty w Wielkiej Brytanii odniosły korzyści z goszczenia londyńskich Igrzysk”. Cel ogólny imprezy został zakreślony patetycznie jako dążenie do „inspirowa‑
nia ludzi do zaangażowania, do próbowania nowych działań, do zmieniania sposobu, w jaki przeżywają swoje życie”. Do celów szczegółowych zaliczo‑
no: przekształcenie Wielkiej Brytanii w kraj przodujący w obszarze sportu;
rewitalizację obszaru Londynu Wschodniego; zachęcenie młodych ludzi do angażowania się w lokalny wolontariat, aktywność kulturalną i fizyczną;
uczynienie Parku Olimpijskiego modelowym przykładem zrównoważonego rozwoju; ukazanie Wielkiej Brytanii jako kreatywnego, włączającego (inclu‑
sive) miejsca dobrego do życia, do odwiedzania i prowadzenia interesów.
Zapowiedziano również powstanie Planu Działania precyzującego sposób wypełniania zobowiązań: równoległe plany miał przygotować Londyn, każ‑
dy z regionów oraz poszczególne brytyjskie wspólnoty narodowe.
Wykonanie Planu przedstawiano w corocznych raportach przygoto‑
wywanych przez agendę Departamentu oddelegowaną do zajmowania się sprawami Olimpiady. Dla przykładu, raport z lutego 2011 r. skupiał się głównie na aspekcie przygotowań infrastrukturalnych – budowaniu obiek‑
tów sportowych. W odniesieniu do każdego obiektu – „kamienia milowego”
– przedstawiono stan zaawansowania prac, plan jego wykorzystania w cza‑
sie Igrzysk oraz przeznaczenie po ich zakończeniu. Oddzielny rozdział ra‑
portu poświęcono samemu dziedzictwu imprezy; cele zilustrowano i popar‑
to konkretnymi danymi dotyczącymi np. rozwoju sportu lub spodziewanych korzyści gospodarczych. W dokumencie rozrysowano również szczegółową strukturę instytucjonalną procesu przygotowań, z zaznaczeniem, kto jest za co odpowiedzialny. Raport opublikowany w marcu 2012 r. CopoIgrzyskach:
historiadziedzictwaLondynu2012 (Beyond2012:TheLondon2012LegacyStory) koncentrował się na kwestii dalszego zarządzania dziedzictwem już po za‑
kończeniu Olimpiady: omawiał postęp w poszczególnych obszarach, iden‑
tyfikował wyzwania i zobowiązania poszczególnych instytucji rządowych, samorządowych i pozarządowych32.
32 Beyond2012:TheLondon2012LegacyStory. Dostępne na stronie: https://www.gov.
uk/government/publications/beyond -2012 -the -london -2012 -legacy -story.
Tuż po zakończeniu Igrzysk, we wrześniu 2012 r. premier David Ca‑
meron powołał dotychczasowego koordynatora przygotowań, prezesa Londyńskiego Komitetu Organizacyjnego33 lorda Sebastiana Coe, na nowo utworzone stanowisko Ambasadora Dziedzictwa. Rząd przedstawił też dziesięciopunktowy Plan Dziedzictwa, obejmujący następujące cele:
przeznaczenie (do Igrzysk w Rio w 2016 r.)
•
• 125 mln funtów na sport
elitarny;
przeznaczenie 300 mln funtów celem przekształcenia Parku Olimpijskiego
•
•w ogólnodostępny Olimpijski Park Królowej Elżbiety;
zorganizowanie 20 wielkich imprez sportowych do 2019 r. i zaangażowa‑
•
•nie się w kolejne procedury kandydackie;
przekazanie 135 mln funtów za pośrednictwem programu dziedzictwa
•
•Places People Play (w luźnym tłumaczeniu: Miejsca Do Gry) nadzorowa‑
nego przez Sport England34 na budowę nowych obiektów sportowych, programy rozwoju wolontariatu i partycypacji;
wsparcie rządowe dla programu JoinIn (Włącz się), w celu „budowania
•
•na duchu wolontariatu, który dało się zaobserwować w czasie Igrzysk, by zaangażować ludzi w wolontariat na rzecz ich lokalnego klubu spor‑
towego”;
zainwestowanie 1 mld funtów w ciągu pięciu lat w Strategię Sportu Mło‑
•
•dzieżowego, łączącą rolę szkół i klubów sportowych35;
wprowadzenie programu Igrzysk Szkolnych sponsorowanego przez fir‑
•
•mę Sainsburys w celu zwiększenia liczby szkolnych i lokalnych imprez sportowych;
zwiększenie dostępności lekcji wychowania fizycznego w szkołach;
•
••przekazanie 1,5 mln Angielskiej Federacji Sportu Niepełnosprawnych
•w celu zwiększenia uczestnictwa w sporcie osób niepełnosprawnych;
podtrzymanie do 2014 r. finansowania dla International Inspiration, mię‑
•
•dzynarodowego programu rozwoju sportu.
Szczegółowe przytoczenie elementów Planu Dziedzictwa pozwala uwy‑
puklić fakt, iż w ogromnej mierze oparto go na konkretnych działaniach, wspartych określonym finansowaniem i przypisanych konkretnym aktorom.
33 Londyński Komitet Organizacyjny (London Organizing Committee of the Olym‑
pic and Paralympic Games) został utworzony wspólnie przez Departament ds. Kultury, Mediów i Sportu, mera Londynu oraz Brytyjski Komitet Olimpijski. Komitet przybrał specyficzną formę „private company limited by guarantee’, przewidzianą zazwyczaj dla organizacji pozarządowych wymagających osobowości prawnej. Komitet nie był odpo‑
wiedzialny za budowę infrastruktury.
34 Sport England (niegdyś English Sport Council) to rządowa agenda afiliowana przy Department for Culture, Media and Sport, zajmująca się upowszechnianiem sportu.
35 Stworzenie takiej platformy współdziałania ma na celu wzmacnianie nawyków sportowych i zapobieganie rezygnowaniu z aktywności sportowej po wyjściu z systemu szkolnego.
Kolejny raport, Inspiracja 2012 – dziedzictwo Igrzysk Olimpijskich i para‑
olimpijskich w Londynie (Inspired by 2012 – the legacy of London 2012 Olym‑
picandParalympicGames), przygotowany wspólnie przez władze Londynu i rząd, ukazał się w rok po Olimpiadzie (w lipcu 2013 r.). Zrekapitulowano w nim dotychczasowe osiągnięcia na polu dziedzictwa oraz wskazano kie‑
runki dalszych działań. Ponownie odwołano się do definicji dziedzictwa i podkreślono, że: „’dziedzictwo’ to pojęcie używane bardzo często, w wielu różnych kontekstach. Szeroka definicja jest przydatna, ponieważ pozwala zachować kreatywność i innowacyjność. W całym kraju, w różnych wy‑
miarach społeczeństwa, Igrzyska na swój sposób zainspirowały ludzi. Nie sposób uchwycić wszystkie te aktywności, ale ważne, by zauważyć, że mają one miejsce”36. Raport w całości był poświęcony kwestii zagospoda‑
rowania dziedzictwa po zakończeniu imprezy. Jak stwierdził lord Coe, „to samo planowanie i uwaga, jaką poświęcono imprezie, zostanie przyłożone do dziedzictwa”. W dalszej części podkreślono, iż „Podobnie jak potrzeba było dziesięciu lat, by zdobyć, zaplanować i przeprowadzić Igrzyska, tak samo dziedzictwo, jeśli ma wywrzeć trwałą zmianę, musi być postrzega‑
ne jako dziesięcioletni projekt”. Następnie wyliczono elementy dziedzic‑
twa w poszczególnych dziedzinach: np. podkreślono pozytywny wpływ Igrzysk na popularyzację aktywności fizycznej (1,4 mln osób więcej miało zacząć uprawiać regularnie sport); przyśpieszono i zabezpieczono działania w obszarze regeneracji Wschodniego Londynu; zaplanowano przekształce‑
nie wioski olimpijskiej w 11 tys. mieszkań i stworzenie 10 tys. miejsc pracy;
oszacowano, że bezpośrednie korzyści ekonomiczne z Igrzysk wahają się od 28 do 41 mld funtów, podkreślono, że brytyjskie firmy wygrały ponad 60 kontraktów związanych z organizacją Igrzysk w Soczi i Pucharu Świata w Rosji; zakreślono plany przyciągnięcia 100 tys. wolontariuszy sporto‑
wych do akcji JoinIn; i wreszcie – dokonało się przyswojenie doświadczeń płynących z realizacji inwestycji infrastrukturalnych. Najmniej konkretnie opisano działania w obszarze integracji społecznej (Bringing Community
Together) – przedstawiono tu raczej abstrakcyjne plany na przyszłość. Do‑
datkowo, Departament opublikował raport ewaluacyjny przedstawiający w szczegółach wpływ Olimpiady37. Zasadniczo, tematem przewodnim obydwu dokumentów było „taking legacy forward” – kontynuacja polityki dziedzictwa.
36 Inspired by 2012: The legacy from the London 2012 Olympic and Paralympic Games.
Dostępne na stronie: https://www.gov.uk/government/publications/the -olympic -and - paralympic -legacy -inspired -by -2012.
37 Report5:PostGamesevaluation:Meta‑evaluationoftheimpactsandlegacyoftheLondon
2012 Olympic and Paralympic Games. Department for Culture, Media and Sport, https://
www.gov.uk/government/publications/report -5 -post -games -evaluation -meta -evaluation - of -the -impacts -and -legacy -of -the -london -2012 -olympic -and -paralympic -games.
Istotnym elementem polityki dziedzictwa była również instytucjonaliza‑
cja związanych z nim działań. Na rządowym portalu utworzono specjalną podstronę Creatingalastinglegacyfromthe2012OlympicandParalympicGa‑
mes, na której przedstawiono strukturę organizacyjną działań w obszarze dziedzictwa. W 2013 r. utworzono specjalny rządowy Komitet Dziedzictwa Igrzysk Olimpijskich i Paraolimpijskich, w którego składzie znaleźli się mi‑
nistrowie z poszczególnych departamentów, na czele z ministrem ds. kul‑
tury, mediów i sportu, który jest odpowiedzialny przed parlamentem za koordynację działań i ich całościowy rezultat. Równolegle w ramach gabi‑
netu premiera powstał specjalny Wydział, w skład którego wchodzą przed‑
stawiciele rządu i władz Londynu, oraz grupa doradcza ds. dziedzictwa Igrzysk Paraolimpijskich. Upowszechnianiem dziedzictwa polegającego na zebranych doświadczeniach dotyczących budowy infrastruktury i reorga‑
nizacji transportu zajmuje się projekt Learning Legacy. Kwestie związane z dziedzictwem wpleciono również w szeroko zakrojoną i – według ocen ekspertów z dziedziny marketingu terytorialnego – wyjątkowo udaną kam‑
panię marketingową „GREAT”, zainicjowaną w 2011 r. przez premiera Ca‑
merona i nadzorowaną przez UK Trade&Investment38.
Brytyjska polityka dziedzictwa została zaplanowana od strony insty‑
tucjonalnej i organizacyjnej już na etapie zgłaszania kandydatury Londy‑
nu, a następnie konsekwentnie przeprowadzona39. Władze skupiły się na realizacji spójnej strategii rozpisanej na konkretne działania w odniesieniu do poszczególnych obszarów. Zaprzęgły koncepcję dziedzictwa w szeroko zakrojony projekt marketingowy skierowany na zewnątrz i do wewnątrz.
W tym pierwszym wymiarze adresatem polityki dziedzictwa byli aktorzy międzynarodowi i globalni; głównym celem było zwiększenie atrakcyjnoś- ci międzynarodowego wizerunku Wielkiej Brytanii. W drugim wymiarze adresatem polityki dziedzictwa było społeczeństwo brytyjskie. Cele szcze‑
gółowe, takie jak zrównoważony rozwój gospodarczy i społeczny, rozwój sportu w kontekście zdrowotności społeczeństwa, walka z wykluczeniem, wpleciono w program (re)konstrukcji brytyjskiej tożsamości narodowej, prowadzony z różnym powodzeniem od połowy lat 90. Organizacja Olim‑
38 Nowa kampania marketingowa miała pokazywać Wielką Brytanię jako miejsce warte odwiedzenia i dobre do inwestycji. Konserwatywny rząd Davida Camerona ze‑
rwał z wizerunkową wizją „Cool Britannia” stworzoną w 1997 r. przez rząd Tony’ego Blaira, opierając ciężar nowej kampanii na nieco staromodnym określeniu Great Britain i wpleceniu określenia „great” w hasła reklamowe: np. „Innovation is GREAT Britain”,
„Sport is GREAT Britain”, „Shopping is GREAT Britain” itp. Zob. https://www.gov.uk/
britainisgreat.
39 J.M. Gold, M.M. Gold: Future Indefinite? London 2012, the Spectre of Retrench‑
ment and the Challenge of Olympic Sports Legacy. “The London Journal” 34 (2) July 2009, s. 180–197.
piady miała być elementem projektu integrującego wielokulturowe społe‑
czeństwo, budującym poczucie dumy narodowej w oparciu o „magię 2012”
i zakotwiczającym indywidualną biografię w doświadczeniu pokoleniowej wspólnoty40. Rolę swoistego, świetnie skonstruowanego manifestu tożsamoś- ciowego – „listu miłosnego do Brytanii” – odegrała ceremonia otwarcia Igrzysk, w którą wpleciono te elementy, które (i za granicą, i wśród samych Brytyjczyków) są uważane za kwintesencję brytyjskości: rewolucja przemy‑
słowa, Churchill, darmowa opieka zdrowotna, nobliwa królowa w tande‑
mie z Bondem i Jasiem Fasolą, The Beatles i Harry Potter41. Komentując przedstawienie, dziennikarz Jonathan Freedland stwierdził: „bardzo szybko ceremonia otwarcia stała się wytrychem na określenie nowego podejścia nie tylko do brytyjskiej kultury, ale do samej brytyjskości. Politycy wkrótce będą się do niej odwoływać, używając jej jako poręcznej metafory dla nowego typu patriotyzmu, takiego, który nie opłakuje minionej Brytanii, lecz kocha kraj, który uległ zmianie. […] Naród, który przywykł do szydzenia z setek własnych wad, zyskał nowy, nieznany, pozytywny obraz samego siebie”42.
Warto podkreślić, iż brytyjską politykę dziedzictwa cechuje wysoki poziom urefleksyjnienia i ciągły dialog prowadzony z akademickim zasto‑
sowaniem pojęcia dziedzictwa, co przejawia się m.in. w poddawaniu pod dyskusję jego definicji i desygnatów w oficjalnych dokumentach. Można za‑
łożyć, że jest to przejaw specyficznego podejścia do rządzenia, nabierające‑
go popularności w ostatnich latach, polegającego na kształtowaniu polityki w oparciu o twarde dane empiryczne (evidence‑basedpolicy)43.
Brak polityki dziedzictwa Mistrzostw Europy w piłce nożnej w 2012 r.
Przypadek Polski – gospodarza UEFA EURO 2012 – stanowi niemalże idealne przeciwieństwo przypadku Wielkiej Brytanii. Polskie władze nie wcieliły w życie niemal żadnych elementów polityki dziedzictwa, a sama kategoria dziedzictwa w zasadzie nie zaistniała w dyskursie publicznym44.
40 Co znakomicie wpisywało się w teoretyczne refleksje M. Roche’a; ibidem.
41 Ceremonię otwarcia wyreżyserował znany brytyjski twórca filmowy Danny Boyle.
42 J. Freedland: DannyBoyle:theChampionofthepeople. “The Guardian”, 13.03.2013., http://www.theguardian.com/film/2013/mar/09/danny -boyle -queen -olympics -film.
43 R. Szarfenberg: Dowody naukowe jako podstawa polityki społecznej, zarządzania spo‑
łecznegoipracysocjalnej. „Problemy polityki społecznej” 2011, 15, s. 13–28.
44 Wstępne badania przeprowadzone przez zespół Projektu Społecznego 2012 w 2011 r. Raport Co pozostanie po EURO 2012? O konieczności namysłu nad dziedzictwem
