Sens życia - analiza pojęcia w świetle nauk humanistycznych

(1)

www.ejournals.eu/Psychologia-Rozwojowa

PATRYCJA KOZERA-MIKUŁA

Akademia Ignatianum w Krakowie The Jesuit University Ignatianum in Kracow e-mail: patrycjakozera@poczta.fm

Sens życia – analiza pojęcia w świetle nauk humanistycznych

The Meaning of Life: A Concept Analysis in the Light of the Humanities

Pytanie o sens życia jest najbardziej naglącym ze wszystkich ludzkich pytań

Albert Camus¹ Abstract: The concept of the MEANING OF LIFE operates in language as a polysemantic structure which must be seen against the background of philosophical, anthropological, the- ological, psychological, pedagogical, sociological and cultural concepts. The question about the MEANING OF LIFE, which includes the search for the essence and purpose of human existence, the human vocation, the reasons for making an effort to live and for why it is worth living, constitutes one of the crucial questions of various philosophical and religious systems, and attempts to answer it bear evidence to the wealth of the humanistic knowledge and reflec- tion on human life. The concept of the MEANING OF LIFE is extremely vague in its nature, and it may also be included among the religious concepts that concern the reality which cannot be captured empirically. The author analyzes lexicographical sources, literature on the subje- ct, resources of the National Corpus of Polish and the results of a survey carried out among Polish language speakers. The description of the concept of the MEANING OF LIFE, made by analyzing representative words and linguistic constructions that fall within it, as well as numerous psychological concepts, leads to indicating basic conceptual categories contributing to the concept today and to showing how the concept of the MEANING OF LIFE is currently expressed in Polish and in the humanities.

Keywords: meaning of life (definition), MEANING OF LIFE (concept), the sense of the meaning of life, the need for meaning in life, existentialism, logotherapy, development in the course of life Słowa kluczowe: sens życia (definicja), SENS ŻYCIA (pojęcie), poczucie sensu życia, potrzeba sensu życia, egzystencjalizm, logoterapia, rozwój w biegu życia

WPROWADZENIE

Pojęcie SENSU ŻYCIA funkcjonuje w języku jako polisemantyczna struktura, którą należy rozpatrywać na tle koncepcji filozoficznych, antropologicznych, teologicznych, psychologicznych i pedagogicznych, socjologicznych czy

kulturoznawczych. Wydaje się, że pojęcie to jest potwierdzeniem wyjątkowości i niepowtarzalno- ści istoty ludzkiej. która – jak twierdzi Bożena Sieradzka-Baziur analizująca pojęcie INDYWI- DUALIZM – w swoim myśleniu wychodzi dale- ko poza obręb operacji umysłowych, wiążących się jedynie ze spostrzeganiem, bezpośrednim

(2)

poznawaniem przedmiotów i manipulowaniem nimi (Sieradzka-Baziur, 2013, s. 17–35). Pojęcie SENSU ŻYCIA jest dowodem myślenia abs- trakcyjnego, które przynależne jest tylko istocie ludzkiej i niejako zmusza ją do zadawania pytań dotyczących między innymi tego, kim jest, jaka jest jej tożsamość, co jest sensem jej życia, pozwalających jej konstruować poczucie własnej odrębności i unikatowości. Dlatego też pytanie o SENS ŻYCIA, zawierające w sobie poszukiwanie istoty i celu ludzkiej egzystencji, powołania człowieka, tego, co uzasadnia trud życia i czyni je wartym przeżycia, jest jednym z podstawowych zagadnień różnych systemów filozoficznych i religijnych, a próby odpowiedzi na nie są dowodem bogactwa humanistycznej wiedzy o człowieku i refleksji nad jego bytem.

Pytanie to pojawia się szczególnie w sytuacjach związanych z zagrożeniem życia czy godności ludzkiej, takich jak choroba, niepełnosprawność, pozbawienie wolności, przeżywanie cierpienia fizycznego lub psychicznego, utrata najbliższych osób bądź szeroko rozumiane kryzysy rozwo- jowe w biegu życia.

Wydaje się, że w odniesieniu do SENSU ŻYCIA szczególnie trafna jest definicja pojęcia w znaczeniu psychologicznym, które utożsamia się z przeżyciem myślowym polegającym na przestawieniu sobie czegoś w sposób nieoglą- dowy (tzn. taki, że wyobrażenia zmysłowe nie należą do treści tego przedstawienia, choć mogą mu towarzyszyć) (Marciszewski, 1998, s. 152).

SENS ŻYCIA można również zaliczyć do pojęć religijnych, o których Anna Królikowska pisze, że dotyczą one rzeczywistości, której nie da się uchwycić empirycznie i są mocno zakorzenione w emocjonalności (Królikowska 2008, s. 58).

Termin SENS ŻYCIA odgrywa znaczącą rolę w procesie dojrzewania człowieka i jego zdrowia rozumianego jako pełny dobrostan biopsycho- społeczny i duchowy (Heszen-Niejodek, 2003, s. 33–46), dlatego też ważne wydaje się zrozu- mienie dynamiki funkcjonowania tego pojęcia w systemie poznawczym użytkowników języka.

Zdaniem Janusza Mariańskiego pojęcie SENSU ŻYCIA należy do najbardziej niejas- nych i niewyraźnych pojęć, zarówno jeśli chodzi o treść, jak i zakres, choć jest fundamentalną kategorią nauk społecznych, a pytanie o SENS

ŻYCIA wciąż jest problem nierozwiązanym.

Równie niejednoznaczne są pojęcia poczucia sensu życia, doświadczania sensu, świadomości sensu, postawy wobec sensu, przeżycia sensu, utraty sensu, kryzysu sensu czy bezsensu życia (Mariański, 2013, s. 28).

Zasadniczym celem niniejszego artykułu jest pokazanie, jak obecnie w języku polskim wyrażane jest pojęcie SENSU ŻYCIA. Zostaną zanalizowane definicje SENSU ŻYCIA zawar- te w słownikach języka polskiego, leksykonach, encyklopediach i Narodowym Korpusie Języka Polskiego (www.nkjp.pl). Następnie zostanie poddane analizie jakościowej pilota- żowe badanie za pomocą ankiety rozumienia pojęcia SENS ŻYCIA przez użytkowników języka polskiego. Materiał do badań pochodzi także z przeglądu cytowanych w tym artykule opracowań na temat SENSU ŻYCIA z zakre- su filozofii, teologii, psychologii i pedagogiki, a także z internetu i prasy.

Opis pojęcia SENSU ŻYCIA dokonany przez analizę reprezentatywnych wyrazów oraz konstrukcji językowych, które wchodzą w jego obręb, ma prowadzić do wskazania podstawowych kategorii pojęciowych współtworzących współcześnie to pojęcie.

SENS ŻYCIA W ŹRÓDŁACH LEKSYKOGRAFICZNYCH

Ze względu na wielowymiarowe znaczenie po- jęcia SENSU ŻYCIA oraz jego złożoną formę składającą się z dwóch wyrazów słowniki języka polskiego nie zawierają jego definicji. Jedynie w Słowniku języka polskiego pod red. Mieczysła- wa Szymczaka w definicji wyrazu „sens” czytelnik odnajdzie konteksty znaczeniowe: sens listu, nauki, powieści, wypowiedzi, a następnie sens życia. Słownik ten podaje jednak liczne konteksty użycia wyrazu „sens”, które używane są rów- nież w sformułowaniach związanych z terminem SENS ŻYCIA. „Sens” może więc być głęboki, istotny, jasny, ukryty, zrozumiały. „Sensu” moż- na „domyślać się, doszukiwać się, dopatrywać się w czymś, można go nadać lub przywrócić, a także pojmować, rozumieć, wypaczyć, zatrzeć, zmienić”. Coś może mieć „sens”, w czymś może

(3)

być „sens”, coś może „sens” stracić (Szymczak, 1983, s. 197). Z kolei w Innym słowniku języka polskiego PWN pod red. Mirosława Bańko po- dano przykład: „Jeśli jakieś działania mają sens, to są celowe, wartościowe lub pożyteczne. Bar- dzo często dziecko nadaje życiu kobiety nowy sens...” (Bańko, 2000, s. 563–564). Sam wyraz

„sens” wyjaśniany jest tutaj również jako „sens jakiejś wypowiedzi lub czyichś słów, (…) ich znaczenie” (Bańko, 2000, s. 563–564).

Definicji SENSU ŻYCIA nie zawierają również słowniki i leksykony psychologiczne, pedagogiczne czy socjologiczne. W Słowniku psychologii Arthura S. Rebera znaleźć można jedynie definicję „sensu (sense)” jako „ogólne znaczenie jakiegoś zdarzenia, epizodu, historii itp.”, oraz kontekst jego użycia: „wykazać sens czegoś” (Reber, 2002, s. 660). Określenie SENS ŻYCIA chociaż używane w wielu koncepcjach psychologicznych jest wciąż niejednoznaczne, co spowodowało, że nie znalazło się w opraco- waniu Rebera. Coraz częstsze jego pojawianie się w najnowszych opracowaniach z dziedziny psychologii wskazuje jednak na potrzebę wpro- wadzenia go do słownika psychologicznego.

Bardzo obszerne hasło dotyczące tego poję- cia zostało natomiast opracowane przez twórców Encyklopedii katolickiej Towarzystwa Nauko- wego Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego:

Sens życia (łac. sensus czucie, odczucie, wraże- nie, znaczenie, myśl przewodnia, vitae życie), zespół przekonań i reguł postępowania, dzięki którym człowiek może w sposób uporządkowany i konsekwentny zmierzać do wszechstronnego realizowania najgłębszych potrzeb swojej natury, a także perspektywa uporządkowanej, spójnej wizji istnienia, bytowania i celu człowieka, uzyskana na podstawie racji rozumowych oraz danych Bożego Objawienia (Gigilewicz, 2012, s. 1424–1425).

Definicja ta łączy sens życia z zagadnieniami celu, ze sferą wartości i motywów, postaw, dążeń, działań, sytuuje go w ramach podstawowych zagadnień antropologii filozoficznej i teologicz- nej, wiążąc jednocześnie z pytaniami: „kim jest człowiek?”, „skąd pochodzi?”, „dokąd zmierza?”

oraz z najwyższymi wartościami. Ujmowany

jest na poziomie pozareligijnego i religijnego egzystencjalnego doświadczenia człowieka. Sens życia analizowany może być także przez odnie- sienie do szeregu znaczeń ambiwalentnych: sens życia jako dany czy jako twór jednostki; sens życia subiektywny lub obiektywny; indywidualny albo społeczny; analizowany w wymiarze egzystencjalnym bądź ontycznym; w odniesieniu do człowieka i ludzkości czy także do sensu istnienia kosmosu, świata, historii, dziejów; sens życia w wymiarze teoretycznym (podbudowa filozoficzna, teologiczna, psychologiczno-mo- tywacyjna) i praktycznym (postępowanie, dzia- łalność człowieka); immanentny i transcendentny. Ostatni z wymienionych – transcendentny wymiar sensu – zawiera się w Objawieniu Bo- żym. W religii katolickiej „sens życia otrzymuje ostateczne rozwiązanie w zmartwychwstaniu Chrystusa, który jest postawą wiary w życie wieczne i zasadą, źródłem zmartwychwstania człowieka, jego odnowy i wszystkich wartości”

(Gigilewicz, 2012, s. 1424–1425).

Oksfordzki słownik filozoficzny analizuje SENS ŻYCIA jako cel ważny dla konkretne- go człowieka.

(…) większość ludzi będzie usatysfakcjonowana, jeżeli w danym momencie życia będą mieli coś, do czego mogą dążyć i wcale nie musi być tak, że w każdym z tych momentów mają dążyć do tego samego, nie musi też istnieć jeden wzorzec celu, który obejmowałby wszystkie cele możliwe (Blackburn, 1997, s. 463).

Mała encyklopedii filozofii problem SENSU ŻYCIA określa jako tak zwany problem pod- stawowy. W ujęciu psychologicznym

(…) u normalnego, dorosłego człowieka, jedy- nym kierunkiem działania mogącym zapewnić wyższe, dojrzałe formy zachowania się jest kierunek wyznaczony przez potrzebę sensu życia.

Zaspokojenie to polega na uzasadnieniu sobie w jakiś sposób sensu swego bytu, wytyczającym jasny, praktyczny, i możliwy do zaaprobowa- nia przez siebie kierunek działania (Dąbrowski, 1996, s. 424).

(4)

Konstruowanie sensu życia „stanowi za- bieg terapeutyczny, dzięki któremu likwido- wane są tzw. frustracje egzystencjalne” (Dą- browski, 1996, s. 424). Problematyka sensu życia stanowi przedmiot szczególnego zainte- resowania filozofii, głównie antropologii filozoficznej, aksjologii i etyki. Egzystencjalizm i myśliciele związani z tym nurtem (m.in. Pa- scal, Schopenhauer, Kierkegaard, Nietzsche, Dostojewski, Jaspers, Camus, Sartre) i tak zwaną filozofią życia, czynią z zagadnienia sensu życia centrum swoich zainteresowań.

Podstawą filozoficznych analiz jest ustalenie znaczenia pojęcia sensu, użytego w tym kon- tekście. Najczęściej określane jest ono jako

„wartość”, „doniosłość”, „racja istnienia” czy

„cel życia”. Przyznanie lub odmówienie sensu ludzkiej egzystencji wiąże się z tezą o sensow- ności lub bezsensowności bytu (świata). Sens życia jako kreowany przez samego człowie- ka można rozumieć jako świadome i celowe działanie, realizowanie wartości powszechnie uznanych lub uznanych za takie przez tę jed- nostkę (Dąbrowski, 1996, s. 424).

Warto również zaznaczyć, że „sens życia”

funkcjonuje w sieci internetowej (World Wide Web). Najpopularniejsza przeglądarka interne- towa Google daje 30 900 000 odpowiedzi na hasło „sens życia” (stan na 12.05.2020, godz.

12.30). Definicja „sensu życia” znajduje się również w Wikipedii – internetowej encyklopedii nieustannie tworzonej przez użytkowni- ków sieci. Zjawiska te wskazują na jego uży- teczność i częste wyszukiwanie tego pojęcia w tym najłatwiej obecnie dostępnym źródle wiedzy o świecie.

Podsumowując przegląd źródeł leksykograficznych, można stwierdzić, że ze względu na swoją złożoność, wielowymiarowość i niejed- noznaczność pojęcie SENSU ŻYCIA nie zostało ujęte w słownikach języka polskiego, a także w słownikach lub leksykonach psychologicznych, pedagogicznych czy socjologicznych.

Bogate definicje tego terminu możemy natomiast znaleźć w encyklopediach, słownikach i leksykonach filozoficznych. Najbardziej obszerne i bogate omówienie terminu znalazło się natomiast w Encyklopedii katolickiej.

SENS ŻYCIA W NAUKACH HUMANISTYCZNYCH

Problematyka poczucia SENSU ŻYCIA pre- zentowana jest w literaturze psychologicznej pod postacią różnorodnych pojęć. Irena Heszen-Niejodek określa je ogólnie mianem duchowości (Heszen, 2005, s. 33). Choć zagadnienie to ma charakter interdyscyplinarny, a w głównej mierze przynależy do teologii i filozofii, psycholodzy również posługują się tym terminem. Oceniają go jednak jako pojęcie trudne lub wręcz niemożliwe do for- malnego zdefiniowania (Heszen, 2005, s. 33).

Duchowość na gruncie psychologii ma status konstruktu teoretycznego i nie jest bezpośred- nio mierzalna. Posługując się terminologią za- czerpniętą z teologii, Heszen-Niejodek określa ją jako transcendencję będącą swoistym „ru- chem w górę”, którego kierunek wyznaczony jest przez wartości osoby dotyczące sfery nie- materialnej. W obrębie osoby transcendencja polega na samorealizacji, samodoskonaleniu, rozwoju osobistym, w wymiarze zaś szerszym jest to kierowanie się ku Wyższej Istocie czy wybranym wartościom (Heszen, 2005, s. 33).

Pojęcie SENSU ŻYCIA wydaje się pokrewne obecnym już w psychologii pojęciom: wymia- ru noetycznego osobowości (Popielski, 1993), samoaktualizacji (Maslow, 1990), poczucia koherencji (Antonovsky, 2005) czy trans- gresji (Kozielecki, 1987). Wymiar duchowy traktowany jest coraz częściej w literaturze jako czwarty – obok fizycznego, psychicznego i społecznego – wymiar zdrowia człowieka (Heszen, 2005, s. 27). Często okolicznością sprzyjającą rozwojowi duchowości jest poważ- na choroba, niepełnosprawność czy inne wy- darzenia kryzysowe. Widoczne jest zwłaszcza zainteresowanie psychologów sensem życia w kontekście badania osób niepełnospraw- nych ruchowo (Janocha, 2008; Konieczna, 2010), z inwalidztwem wzroku (Konarska, 1994), z chorobą wieńcową (Ostrowski, 2004), a ta że zmagających się z chorobą nowotwo- rową (Sępowicz-Buczko, 2010). Szczególnym zainteresowaniem zagadnienie sensu życia cieszy się więc wśród badaczy szeroko pojętej psychologii zdrowia.

(5)

Problematyka SENSU ŻYCIA zajmuje wy- jątkowe miejsce w psychologii egzystencjalnej i humanistycznej. W ujęciu egzystencjalnym jednostka nie jest ani niewolnikiem środowiska, ani też tworem instynktów, potrzeb i popędów.

Przeciwnie, ma wolność dokonywania wyboru i sama jest odpowiedzialna za swoją egzystencję.

Człowiek może wykraczać zarówno poza swe środowisko fizyczne, jak i poza swą cielesność.

Wszystko, co czyni, jest kwestią wyboru. Ludzie sami określają, kim się staną i co będą robić.

Najważniejszym pojęciem w egzystencjalnym ujęciu rozwoju jest stawanie się. Egzystencja ludzka nigdy nie jest statyczna, jest ona zawsze w trakcie procesu stawania się czymś nowym, przekraczania siebie. Celem jest stanie się peł- nym człowiekiem, to znaczy wykorzystanie wszystkich możliwości dasein, czyli bycia – w świecie (Hall, Lindzey, 2002, s. 291–309).

Zdaniem Irvina D. Yaloma (1980) kluczo- wymi zagadnieniami dla psychologii i psy- choterapii egzystencjalnej są – obok śmierci, samotności i wolności – właśnie SENS versus BEZSENS ŻYCIA. Brak systemu wartości jest natomiast według twórców nurtu psychologii humanistycznej stanem psychopatogennym, istota ludzka bowiem potrzebuje przynajmniej zrębu systemu wartości, filozofii życiowej, religii lub jej namiastki, aby żyć i orientować się według wskazań (Stachowski, 2000, s. 56–57).

SENSEM ŻYCIA szczególnie interesował się psychiatra, były więzień obozu koncen- tracyjnego w Oświęcimiu, twórca logoterapii Viktor Emil Frankl (1977, 1978a). Sformuło- wał on fundamentalną tezę, że główną i najbardziej podstawową potrzebą człowieka jest potrzeba SENSU ŻYCIA. Przedstawia on obraz człowieka, który „dąży do tego, by wychodzić poza siebie samego. (…) Być człowiekiem to znaczy być skierowanym na coś lub na kogoś, być oddanym dziełu, któremu się poświęca- my, człowiekowi, którego kochamy, lub Bogu, któremu służymy” (Frankl, 1984, s. 147–148).

Istota ludzkiej egzystencji leży w tym, co Frankl nazywa samotranscendencją, a nie w samoaktualizacji (samorealizacji, samourzeczywistnie- niu). Frankl twierdzi, że egzystencja człowieka przejawia się w trzech formach: noetycznej (noetikós (gr.) – poznawczy, od noetos – dają-

cy się poznać, tutaj: typowo ludzki). Kazimierz Popielski (1994, s. 9) termin „noetyczny” wy- wodzi ze starożytnej, greckiej kategorii nous, wyrażającej „aktywność umysłową (rozumową) jednostki. Nous to dla Greków rozumna, pier- wotna przyczyna istnienia rzeczywistości: myśl, rozum, duch (Ostrowski, 2004, s. 151–172), czyli duchowej, psychicznej i fizycznej. Sfera noetyczna jest nadrzędna w stosunku do dwóch pozostałych. Twierdzenie, że człowiek przez całe życie „staje się” osobą, nadaje egzystencji ludzkiej kierunek ku nieosiągalnej istocie. Or- ganizm, sfera fizyczna i psychiczna człowieka są mu dane, w sferze noetycznej rozwija się on zaś w swoich możliwościach ku wartościom. Po- przez realizację wartości człowiek może uwol- nić się od somatycznych, psychicznych i spo- łecznych uwarunkowań, może stać się wolny ku wartościom. Co więcej, według Frankla „to, co istotnie ludzkie, jest sobą tylko o tyle, o ile wznosi się ponad własne uwarunkowanie i o ile je przewyższa, o ile je transcenduje. Człowiek jest więc człowiekiem tylko o tyle, o ile – jako istota duchowa – jest czymś wyższym niż sam jego byt cielesny i psychiczny” (Frankl, 1984, s. 47). Człowiek jest motywowany do bycia

„ponad” swoimi ograniczeniami przez „wolę sensu”, która każe mu poszukiwać sensu każ- dej swojej aktywności i sytuacji, w której eg- zystuje, która daje mu siłę, aby stać w obronie wyższych wartości nawet kosztem poważnych wyrzeczeń. Nadawanie egzystencji sensu łą- czy się nierozerwalnie z realizacją wartości twórczych, wartości przeżyciowych, a zwłasz- cza wartości postawy, dających siłę, by godnie zmagać się z losem i wyrastać ponad sytuację.

Frankl wskazuje na trzy sposoby urzeczywist- niania wartości. „(…) pierwszym sposobem jest działanie, jakieś kształtowanie świata; druga możliwość polega na przeżywaniu świata, wchłanianiu, przyswajaniu sobie piękna i praw- dy bytu; trzecia wreszcie możliwość urzeczy- wistniania wartości – to cierpienie, znoszenie losu, bytu” (Frankl, 1984, s. 47). Według Fran- kla to właśnie sfera noetyczna wyróżnia czło- wieka spośród innych stworzeń, tylko bowiem człowiek, egzystując, nieustannie się do siebie ustosunkowuje. Twórca logoterapii twierdził, że samobójstwo jest najważniejszym i najtrud-

(6)

niejszym problemem występującym u młodych ludzi. Nikt bowiem nie jest w stanie nadać sensu egzystencji drugiego człowieka. Poszukiwanie sensu jest samodzielną, intymną pracą (Romeo, 1998, s.111–124). Frankl definiuje SENS ŻY- CIA jako stan podmiotowej satysfakcji, zwią- zany z działaniem celowym i ukierunkowanym na wartości. Człowiek nie jest twórcą sensu, ale odkrywa go w rzeczywistości, która jest mu zadana (Frankl, 1984).

Frankl pisał również o nowym typie nerwicy występującym u młodych ludzi, nerwicy noogennej, która charakteryzuje się całkowitym brakiem zainteresowań i inicjatywy, z dominują- cym poczuciem nudy i apatii. Egzystencja ludzka jest zaś przez twórcę logoterapii nazywana boomerangiem. „Człowiek zwraca się ku sobie, zaczyna interesować się tylko sobą, wtedy kiedy stracił swoją misję, kiedy jego poszukiwanie sensu życia zakończyły się niepowodzeniem”

(Frankl, 1964, s. 515). Tylko człowiek, który wierzy w swoją „wolę sensu”, potrafi tworzyć hierarchię wartości, która daje siłę, radość i zaspokojenie potrzeb. Są one rezultatem realizacji sensu życia. Logoterapia, określana przez Frankla jako psychoterapia skoncentrowana na poszukiwaniu sensu, jest odpowiedzią na spowodowaną pustką egzystencjalną nerwicę noogenną (Frankl, 1978d; Frankl, 1993; Fiz- zotti, Gismondi, 1998).

Problematyka sensu życia omówiona w literaturze psychologicznej to także aspekt statyczny i dynamiczny tego zjawiska. Aspekt statyczny określany jest przez Frankla mianem poczucia SENSU ŻYCIA, aspekt dynamiczny natomiast – jako potrzeba SENSU ŻYCIA.

Autor rozróżnia więc dążenie do sensu i sens jako coś co można odkryć, nadać życiu, do- świadczać (Frankl, 1978b). Popielski pisze:

„Poczucie sensu życia jest podstawową po- trzebą ludzkiej egzystencji (…) obecną w jego dążeniach i motywacji” (Popielski, 1996, s. 46).

Poczucie sensu życia jest więc zdaniem autora przedmiotem potrzeby sensu życia. Poczucie jest efektem realizacji potrzeby sensu i speł- nieniem jej.

W psychologii egzystencjalnej akcent pada więc nie na rozwój, ale na konfrontację z naj- trudniejszymi doświadczeniami, jak śmierć,

przemijanie, cierpienie, osamotnienie czy poczucie niespełnienia (Oleś, Drat-Ruszczak, 2011). Akcentuje ona SENS ŻYCIA wynikający z intencjonalnej aktywności człowieka, zdol- ność dokonywania wyborów w perspektywie wartości, świadomą i twórczą konfrontację człowieka ze śmiercią, samotnością i cierpieniem, rozumianym również jako niespełnienie i pustka (Reker, 2000). Przykładem zastosowa- nia idei logoterapii w praktyce jest psychoterapia filozoficzna proponowana przez Lecha Ostasza (2011).

Najczęściej używanym w nurcie badań psy- chologii egzystencjalnej narzędziem jest Test Sensu Życia (Purpose in Life Test, PIL) autor- stwa Jamesa C. Crumbaugha i Leonarda T. Ma- holicka (Życińska, Januszek, 2011). Inspirowany logoteorią i logoterapią Frankla służy do oceny natężenia stopnia poczucia sensu życia (Crum- baugh, Maholick, 1964). Poczucie sensu życia jest tutaj rozumiane w sposób statyczny (w od- różnieniu od dynamicznej potrzeby sensu życia – siły uaktywniającej działanie nakierowane na osiąganie sensu, według Frankla [1978c] „woli sensu” – odzwierciedlającej bieżącą motywację do poszukiwania sensu życia oraz jej źródeł, którymi są wartości), określający subiektywny stan psychiczny danej osoby związany z odczu- waniem podmiotowej satysfakcji z życia. Taki stan ma związek z osiąganiem stawianych sobie celów i jest „wynikiem poznawczego i egzystencjalnego nadawania pozytywnego znaczenia przeżytym lub antycypowanym doświadcze- niom oraz generalizowania ocen poszczegól- nych doświadczeń” (Klamut, 2004, s. 50–51).

Kwestionariusz wyróżnia siedem kategorii za- chowań odnoszących się do poczucia sensu ży- cia: cele życia, sens życia, afirmacja życia, ocena siebie, ocena własnego życia, wolność i odpo- wiedzialność oraz stosunek do śmierci i samo- bójstwa (Życińska, Januszek, 2011, s. 134).

Wyniki licznych badań przy zastosowaniu PIL pokazują, że kwestionariusz mierzy również inne konstrukty psychologiczne, silnie ujemnie korelując z depresją, lękiem i uzależnieniem od środków psychoaktywnych. Badania w nurcie psychologii pozytywnej wskazują natomiast na pozytywną korelację z dobrostanem psychicz- nym i satysfakcją z życia (Życińska, Januszek,

(7)

2011, s. 134). Coraz częściej wykorzystywanym narzędziem do badania sensu życia jest również Meaning in Life Questionnarie (MLQ) (Steger i in., 2006). Liczne badania wykazały wiele interesujących zależności między preferencją wartości duchowych a poczuciem sensu życia, oraz poczuciem sensu życia a zdrowiem, a tak- że dojrzałością emocjonalną i społeczną (Juros, Oleś 1992; Popielski 1994). Rośnie również zainteresowanie psychologii pozytywnej zagad- nieniem sensu życia jako jednym z czynników wyjaśniających psychologiczny mechanizm dobrego życia.

Realizacja potrzeby SENSU ŻYCIA nie jest zadaniem łatwym. Największe znaczenie w kon- tekście poszukiwania odpowiedzi na pytanie o sens życia Kazimierz Obuchowski przypi- suje fazie kosmicznej, przypadającej na okres adolescencji. Koncepcje wtedy formułowane są jednak bardzo mało konkretne, abstrakcyjne i filozoficzne, brakuje doświadczeń urealniających tę wiedzę. Ukonkretnienie znaczeń następuje dopiero w fazie dojrzałej potrzeby SENSU ŻYCIA.

Następuje tutaj przełożenie problematyki sensu na własne, konkretne życie (Obuchowski, 1983, s. 241–246). Erik Erikson natomiast, charakte- ryzując rozwój człowieka na przestrzeni ośmiu kolejno przeżywanych przez niego okresów, z których każdy łączy się z potrzebą rozwiązania kryzysu rozwojowego, ostatni etap opisuje, sytu- ując człowieka pomiędzy integracją a rozpaczą.

W późnym okresie życia jednostka przypomi- na sobie całą przeszłość i dokonuje jej bilansu.

Cnota mądrości, którą człowiek może zyskać pod koniec życia, wypływająca z poczucia integracji osobowości i zaakceptowania zarówno sukcesów, jak i porażek, pozwala odnaleźć sens i cel ludzkiej egzystencji. Poczucie sensu daje również pokonywanie kryzysów rozwojowych na wszystkich etapach życia (por. Hall, Lin- dzey, 2002, s. 87–108). Najintensywniej jednak problem poczucia SENSU ŻYCIA pojawia się w okresie adolescencji. To czas „moratorium”, czyli okres swoistego zawieszenia pomiędzy bezpieczeństwem dzieciństwa a autonomią czło- wieka dorosłego, kształtowania się i stabilizo- wania tożsamości, krystalizowania się postaw i światopoglądu czy wreszcie formułowania osobowości. Wtedy młody człowiek poszukuje

wartości i stara się określić swoją tożsamość na nowym dorosłym poziomie. Rozwiązanie lub nierozwiązanie problemów tożsamościowych w tym okresie decyduje często o dalszym życiu, samorozwoju, satysfakcji (Oleszkowicz, 1993).

Szczególnym, w kontekście sensu życia, okresem rozwoju człowieka jest również tak zwany kryzys środka życia. Wiek średni to z jednej strony czas stabilizacji, z drugiej zaś czas związany z koniecznością zweryfikowa- nia koncepcji siebie i otaczającej rzeczywi- stości, a także ponownego określenia swojego miejsca i zadań w świecie (Brzezińska, Appelt, Ziółkowska, 2010, s. 276). Kryzys środka ży- cia określany jest przez Annę Brzezińską jako

„zmuszający do głębokiej refleksji nad sensem swego dotychczasowego życia, do postawienia bolesnego pytania o sens biegu po…, biegu o…, wyścigu o…” (Brzezińska, Appelt, Wojciechow- ska, 2002, s. 14). Helena Sęk (1990) natomiast twierdzi, że kryzys środka życia charakteryzuje stawianie problemów natury egzystencjalnej dotyczącej sensu życia, celów, wartości, prio- rytetów, tożsamości czy miejsca w świecie, do- konywanie życiowego bilansu zysków i strat, sukcesów i porażek, niespełnionych marzeń i zrealizowanych planów, a także motywacja do zmian, podejmowanie nowych zadań i urzeczy- wistnianie pomysłów. Podsumowania dotyczące tych obszarów znacząco wpływają na poczucie własnej wartości i zaspokajanie potrzeby znaczenia. Negatywny ich bilans może skutkować postawą depresyjną objawiającą się rozgorycze- niem, poczuciem krzywdy, żalu, roszczeń wobec otoczenia społecznego, a także izolowaniem się, brakiem motywacji do podejmowania ak- tywności czy rutyną odbierającą radość życia.

Inspirację do rozważań dotyczących problematyki sensu życia w okresie przełomu życia autorzy koncepcji psychologicznych czerpią często z poglądów jednego z twórców psy- choanalizy Carla Gustava Junga, który uwa- żał, że w średniej dorosłości rozwojem kie- ruje potrzeba sensu życia. Pogląd ten wynika z teleologizmu (finalizmu) w procesie rozwoju osobowości, pozwalającego rozpatrywać te- raźniejszość w kategoriach przyszłości, celu, do którego człowiek zmierza. Zdaniem Junga aktywność duchowa, która szczególnie roz-

(8)

kwita w drugiej połowie życia, stanowi wyraz rozwiniętych celów życia. Ostatecznym celem rozwoju w procesie indywiduacji jest zaś samourzeczywistnienie (Hall, Lindzey, 2002, s. 130–131). Zwrócenie się w drugiej połowie życia ku własnemu wnętrzu i poszukiwanie sensu życia czyni według Junga możliwym zaakceptowanie śmierci i odkrycie w niej celu, ku któremu człowiek zmierza. Nowatorstwo tych poglądów polegało na dostrzeżeniu, że nie tylko u młodych ludzi ale również w dojrzałej dorosłości główną rolę odgrywają cele i zadania na przyszłość, a nie tylko nabyte w przeszłości doświadczenia. Druga połowa życia niesie więc z sobą nowe szanse rozwoju osobowości, ale także zagrożenia, jeśli człowiek nie podejmie stojących przed nim wyzwań (Jung, 1933).

Myśl Junga podejmuje i rozwija Piotr Oleś (2000), zauważając, że potrzeba sensu życia jest powszechna i pojawia się w perspektywie przyszłości. Jego zdaniem znaczenie tworzenia czegoś, co ma wartość, staje się coraz ważniej- sze wraz z wiekiem osoby. Perspektywa przy- szłości ma jednak u osoby dojrzałej wyraźnie zaznaczony kres i ograniczenia zdeterminowane przez dokonane w przeszłości wybory, choć nadal umożliwia realne szanse nowych dokonań.

Kryzys połowy życia oznacza szansę rozwoju lub ryzyko załamania i wystąpienia zaburzeń (Oleś, 2000, s. 229). Jeżeli sposoby nadawania życiu sensu, które były efektywne we wczes- nej dorosłości, są już nieskuteczne, przemiany powinny zmierzać w kierunku nowych zadań życiowych, nowej perspektywy przyszłości, która ma nadać życiu sens. Zdaniem Judith M. Bardwick (1978, s. 138) dojrzałość osiąg- nięta na skutek przemian połowy życia polega na stworzeniu nowego zakotwiczenia egzystencjalnego. Perspektywa śmierci, coraz bardziej uświadamiana w dojrzałej dorosłości, wzmaga potrzebę nadania ludzkiej egzystencji sensu i odpowiedzialności za jej kształt (Oleś, 2000, s. 230). Warto tutaj wspomnieć o Kwestiona- riuszu przełomu połowy życia (KPPŻ) (Kluska i in., 2016). Metoda ta służy do pomiaru nasi- lenia istotnych czynników związanych z prze- chodzeniem przełomu połowy życia.

Zdaniem Popielskiego poczucie SENSU ŻYCIA można określić jako subiektywny stan

satysfakcji z życia wypływający z faktu, że podjęte działania lub postawione przez czło- wieka cele są właściwe ze względu na wyzna- wany przez niego system wartości. Stan ten jest egzystencjalnie doświadczany, emocjonalnie przeżywany i poznawczo odkrywany. Poczucie SENSU ŻYCIA nie może być raz osiągnięte, jest bowiem skutkiem rozwoju człowieka, realizowania ważnych dla niego wartości i osiąga- niem stawianych celów (Popielski, 1994, s. 9).

Również Ryszard Klamut twierdzi, że prze- żywane poczucie SENSU ŻYCIA związane jest z wyborem określonych wartości, zaangażowa- niem w ich realizację i podejmowaniem nowych celów. Autor wyróżnia sens życia ontologiczny, który dotyczy rozumienia wartości życia jako istniejącego samodzielnie zjawiska. Jest to stan niezmienny, obiektywny, przynależny każde- mu żyjącemu bytowi. Życie traktowane jest tu jako wartość sama w sobie, niezależnie od do- świadczeń i wydarzeń życiowych. Sens życia psychologiczny wiąże się zaś z subiektywnym, podmiotowym przeżywaniem życia. Człowiek doświadcza sensu na swój własny, indywidualny sposób. Sens w takim ujęciu zdaniem Klamuta stanowi przedmiot badań w psychologii (Kla- mut, 1998, s. 87–116).

Zdaniem Obuchowskiego (1993) SENS ŻYCIA ważny jest dla ludzi, którzy w swym rozwoju weszli na poziom funkcjonowania podmiotowego. Psycholog uważa, że ludzie, myśląc o sensie życia, skupiają się na tym „co nadaje życiu wartość wykraczającą poza samo istnienie człowieka, poza jego dobre czy złe samopoczucie lub czyjąś jego ocenę” (Obu- chowski, 1995, s. 243). Doświadczany sens ma tutaj wymiar pozaczasowy, jest wspólnym mianownikiem wielu doświadczeń (Obuchow- ski, 1995, s. 243).

Józef Mariański podkreśla „znaczenie”

i „ważność” życia jako czegoś godnego akceptacji, a nie jedynie zwykłą efektywność dzia- łań. Autor łączy pojęcie SENSU ŻYCIA ze sferą poznawczą funkcjonowania człowieka, to jest z umysłowym porządkowaniem zjawisk i doświadczeń, jak również ze sferą emocjonalno-dążeniową i nastawieniem na realizację aspiracji. Pytanie o sens świata pojawia się za- zwyczaj, gdy słabnie indywidualne poczucie

(9)

sensu (Mariański, 1996). Grażyna Dolińska- -Zygmunt podkreśla natomiast aspekt poznawczy w rozumieniu sensu życia. Człowiek tworzy koncepcję SENSU ŻYCIA – układ przekonań, sądów, wyobrażeń, w różnym stopniu świado- mych, dotyczących jej perspektywicznych zadań życiowych. Daje ona odpowiedź na pytanie, po co żyć, dlaczego i w jaki sposób postępować w swym życiu, stanowi plan działań zawiera- jący cele i program ich realizacji. Obejmować musi hierarchię celów i wartości, które orien- tują osobę w wyznaczonym przez nią kierunku rozwoju (Dolińska-Zygmunt, 1990, s. 5–14).

Gary T. Reker i Paul T.P. Wong (1998) opi- sują osobowy sens życia w rozumieniu psychologicznym za pomocą terminów strukturalnych.

SENS ŻYCIA jest tu konstruktem wielowy- miarowym złożonym z trzech komponentów:

emocjonalnego, poznawczego i motywacyjne- go, które tworzą wzajemne zależności (Reker, Wong, 1998, s. 222). Stanisław Głaz wyróżnia z kolei komponent intelektualny, emocjonalno- -uczuciowy, wolitywno-dążeniowy i egzysten- cjalno-działaniowy (Głaz, 1998, s. 37–38).

Obuchowski uważa, że podstawowymi źródłami SENSU ŻYCIA są potrzeby i warto- ści. Potrzeby są czynnikami motywacyjnymi wewnątrzpodmiotowymi i wpływającymi na zachowanie człowieka w sferze biologicznej i psychicznej. Wartości zaś, będące czynni- kiem zewnątrzpodmiotowym, ukierunkowują działanie na elementy świata zewnętrznego.

Potrzeby pobudzają człowieka do zaspoka- jania powstałego w organizmie napięcia. Ich zaspokojenie jest niezbędne do życia, rozwoju i prawidłowego funkcjonowania osobnika.

Potrzeby braku związane z funkcjonowaniem biologicznym powodują zaspokojenie deficytu wywołującego zaburzenie homeostazy orga- nizmu (Obuchowski, 1967). Gordon Allport (1998) i Abraham Maslow (1990) rozróżniają potrzeby braku od potrzeb rozwoju. Potrzeby rozwoju „podtrzymują napięcie w interesie od- ległych i często nieosiągalnych celów” (Allport, 1998, s. 58). Potrzebę braku można zaspokoić, potrzebę rozwoju wciąż zaspokajać i to ona pozwala na rozwój człowieka ku wartościom.

SENSU ŻYCIA nie można opisywać, nie przed- stawiając jego związku z wartościami, gdyż –

jak twierdzi Frankl – to doświadczenie wartości nadaje SENS ŻYCIU. Klamut podsumowuje, że SENS ŻYCIA związany z realizowaniem wartości osiągany jest przez przełożenie warto- ści na cele i realizowanie postawionych celów (Klamut, 2002, s. 31).

Zdaniem Czesława Matusiewicza (1968) istnieją różnorodne interpretacje sensu życia.

Wymienia wśród nich między innymi: poszukiwanie sensu jako wybieranie wartości społecz- nych i moralnych, potrzebę działania z rozma- chem, wysiłkiem i zaangażowaniem, potrzebę rozumienia zdarzeń, włączanie się w mecha- nizmy życia społecznego, ukierunkowanie na osiągnięcie określonego celu czy subiektywne poczucie pewności (Głaz, 1998, s. 21–22). Ste- fan Garczyński (1969) potrzebę uświadomienia sobie sensu życia umieszcza wśród najważniej- szych psychicznych potrzeb istoty ludzkiej. Jej zaspokojenie wpływa na zadowolenie z życia, szerokość i intensywność stosunków z ludźmi oraz rozwój sił i twórczości. Załamanie potrzeby sensu życia czy brak jej zaspokojenia pocią- ga za sobą poważne następstwa emocjonalne.

Zaspokoić potrzebę sensu życia można przez miłość i troskę o drugiego człowieka, a także przez pełną zaangażowania i pasji pracę (por.

Garczyński, 1969).

Wiele ludzi ma problem z rozpoznawaniem własnej drogi życia oraz z wyborem warto- ści i byciu im wiernym na różnych etapach swojego rozwoju. Brak realizacji potrzeby SENSU ŻYCIA powoduje niejednokrotnie tak silną frustrację, że człowiek niepotrafią- cy rozładować powstałego napięcia w sposób służący rozwojowi osobowości próbuje neu- rotycznych sposobów wyjścia z zaistniałej sytuacji. Może się wówczas pojawić pustka, nuda, nałogi, destrukcyjne dążenie do osiągnię- cia przyjemności lub znaczenia wśród innych ludzi. Problemy egzystencjalne pojawiają się szczególnie często w sytuacji kryzysu (Płu- żek, 1991). Józef Kozielecki (1991) i Antoni Kępiński (1993) opisują również problemy egzystencjalne w sytuacji gdy osoba zaspokoiła swoje potrzeby i zrealizowała plany. Jest to tak zwana depresja szczytu.

Na gruncie psychologii pracy Ayala Pi- nes (2011) zaprezentowała ciekawą teorię,

(10)

według której u podstaw wypalenia zawodo- wego leży właśnie potrzeba wiary w SENS ŻYCIA. Wypalenie według Pines pojawia się, gdy jednostka, która wierzy, że to praca za- wodowa może nadać jej życiu sens, zamiast sukcesów i uznania doświadcza porażek, roz- czarowań i zawodów. Wypalenie traktuje się tutaj jako końcową fazę procesu stopniowego pozbywania się złudzeń i narastania rozcza- rowania u osób, dla których praca ma istotne znaczenie w wymiarze egzystencjalnym. Trak- towanie pracy jako szansy na „usensowienie”

własnego życia motywuje do dużego wysiłku, zwiększa zaangażowanie i heroizm, ale rów- nocześnie stanowi pułapkę prowadzącą do wypalenia (Tucholska, 2009, s. 35). Wysokie prawdopodobieństwo wypalenia występuje w szczególności u nauczycieli o niezaspoko- jonej potrzebie samorealizacji i szacunku do siebie (Wilski, 2011).

Zdaniem Jarosława Michalskiego pytanie, w jaki sposób człowiek tworzy strukturę swojej duchowości w trakcie zmagania się z samym sobą i ze światem, pytanie, jak kształtuje w swojej działalności samego siebie i jak poszukuje w swoim życiu odpowiedzi na pytanie o SENS ŻYCIA, wydają się pytaniami niebagatelnymi dla współczesnej pedagogiki (Michalski, 2011, s. 254). „Z praktycznego punktu widzenia po- zostaje ważny problem, jak zagadnienie SENS ŻYCIA ożywić w wychowaniu, w działalności edukacyjnej, i w myśleniu pedagogicznym, jak w ten sposób pomóc ludziom wchodzić na dro- gę, która nie prowadzi do nicości, lecz ku pełni bytu i życia” (Michalski, 2011, s. 14). Marian Wolicki twierdzi, że wychowankowie muszą

„zarażać się” SENSEM ŻYCIA obserwowanym u swoich nauczycieli (Wolicki, 2007, s. 154).

Aby tak mogło się stać, nauczyciele sami muszą odczuwać sens i cel w swoim nauczaniu (Mor- rison, 2003, s. 7–10), ponieważ kształtowaniu poczucia SENSU ŻYCIA u młodzieży, pobu- dzaniu dążenia do ideałów, sensów i wartości służy przede wszystkim osobisty przykład, jaki daje swoim życiem nauczyciel. Nihilistyczna, redukcjonistyczna czy pandeterministyczna filo- zofia życia wychowawcy przynieść może istotne konsekwencje w funkcjonowaniu emocjonal-

nym, społecznymi i duchowym wychowanków.

Obecność wychowawcy musi być połączona z jego osobistym dążeniem do sensu i warto- ści, która to postawa pozwala modelować takie dążenia u młodzieży. Wychowawca, sam żyjąc wartościami, powinien prowadzić wychowanka do szukania i doświadczania wartości (Wolicki, 2007, s. 156–157).

Józef Bocheński na gruncie polskiej filozofii współczesnej dokonuje oryginalnej krytyki powszechnie utrwalonych schema- tów refleksji nad SENSEM ŻYCIA. Docho- dzi on w swych rozważaniach do niezwykle optymistycznych i głęboko humanistycznych konkluzji. Zdaniem filozofa SENS ŻYCIA jest zawsze sprawą prywatną i nie tylko dążenie do celów nadaje życiu sens, ale także „używa- nie chwili”, cieszenie się tym, co obecnie jest dane. Życie ludzkie zdaniem Bocheńskiego nie jest jednym szeregiem dążeń, ale składa się na nie wielość dążeń i „małych zadowoleń”

(Bocheński, 1993, s. 21–22).

Przedstawiony przegląd rozważań dotyczą- cych SENSU ŻYCIA w naukach humanistycznych przynosi bogaty i wielowymiarowy obraz.

Na tle skomplikowanych filozoficzno-teore- tycznych rozważań psychologiczne podejście do tego zagadnienia cechuje wieloaspektowe i mające zastosowanie w praktyce badanie prob- lemów rozwoju człowieka w biegu życia. Sens życia może więc być nadawany w perspektywie teraźniejszości i przyszłości, co związane jest z poszukiwaniem własnej tożsamości w okresie adolescencji (sens nadawany, in spe), u osób starszych zaś sens życia jest przeżywany w kon- tekście dążenia do integracji osobowości w perspektywie przeszłości (jest to sens odkrywany, ex post). Z kolei w średniej dorosłości możemy mówić o połączeniu perspektywy finalistycznej, związanej z bilansowaniem przeszłości, z per- spektywą teleologiczną, związaną z tworzeniem nowych celów, do których dążenie ma nadać życiu nowy sens. Sens życia może być w psychologii rozumiany jako element samorozwoju, samoaktualizacji, a także wręcz przeciwnie – jako samotranscendencja, wykraczanie poza siebie i swoje potrzeby i poświęcanie się wyż- szym wartościom.

(11)

SENS ŻYCIA W KOLOKATORZE NARODOWEGO KORPUSU JĘZYKA POLSKIEGO

Korzystając z kolokatora Narodowego Korpusu Języka Polskiego, uzyskujemy wiedzę na temat kontekstów językowych, w których występuje termin SENS ŻYCIA na gruncie tekstów języ- ka polskiego (http://www.nkjp.uni.lodz.pl/col- locations.jsp). Analiza jakościowa uzyskanych cytatów pozwala stwierdzić, że SENS ŻYCIA pojawia się przede wszystkim w kontekstach religijno-filozoficznych („Warto pamiętać, że o sens życia i o Bożą Opatrzność pyta tylko człowiek, którego spotkało nieszczęście”; „Pró- bowali znaleźć sens życia w modlitwie i samot- ności”), pedagogicznych („Rolą wychowawcy jest stworzenie takiej koncepcji wychowania, by pomóc wychowankowi odnaleźć sens życia, swoje miejsce w świecie, by uczeń potrafił wy- tyczyć właściwy kierunek dalszego rozwoju, do

«wykraczania poza siebie»”), psychologicznych („Młodzież też nierzadko sięga po rozwiązania suicydalne, traktując je jako strategię radzenia sobie z własnymi problemami, zaś wynikają- ce z zaburzeń w procesie socjalizacji, głównie rodzinnej i niepokonanych kryzysów w sferze aksjologicznej wyznaczającej sens życia”), jak również w tekstach dotyczących problemów społecznych, takich jak bezrobocie („Stracił pracę, stracił sens życia”), bezdomność („Po- magają bezdomnym odnaleźć sens życia”), al- koholizm („Dzięki jej pomocy odnalazła sens życia. Ona sprawiła, że już od 2 lat nie piję al- koholu; opowiadał o swoich doświadczeniach życiowych oraz wartościach, które pozwoliły mu wyzwolić się z nałogu alkoholizmu i odna- leźć sens życia”), narkomania („Dopiero dzisiaj zdaję sobie sprawę z tego, że narkomania ma swoją przyczynę w duchowej pustce, spowo- dowanej przez brak modlitwy, miłości i sensu życia”; „Dlaczego młodzież bierze narkotyki?

Być może nie znajduje odpowiedzi na egzy- stencjalne pytania o cel i sens życia”), depre- sja („Prowadziła zajęcia z łodziankami, które utraciły pracę i sens życia i znalazły się na od- dziale depresji”; „Swoją rolę widzą w rodzinie jako żony i matki. Gdy nie mogą zrealizować swych marzeń – załamują się, tracą sens życia.

Popadają w depresję”), samobójstwa („Żyją tak długo, jak czują się potrzebni. Tracąc sens ży- cia popełniają samobójstwo”), niepełnospraw- ność („Uczestnicy WTZ to osoby upośledzone umysłowo, które w warsztatach odnajdują sens życia”), przewlekła czy nieuleczalna choroba („Straciła nadzieję i sens życia. Poddała się.

Rak wygrał”; „Świadomość zagrożenia życia przyspiesza rozwój psychiczny. Dziecko poszukuje konkretnych odpowiedzi na pytania o sens życia”; „Każdy, kto styka się ze śmiercią, musi zadawać sobie pytanie o sens życia”), starość („Potrzeba sensu życia jest silnie odczuwana przez osoby w starszym wieku”), w kontekście pomocy charytatywnej („Przywróćmy dziecku wiarę w ludzi i w sens życia. Nawet niewielkie wpłaty, pozwolą sfinansować zakup”; „Fundacja Anny Dymnej przywraca chorym sens życia”), pomocy społecznej (wśród podopiecznych na- szego ośrodka znajdowali sens życia i zmieniali się nie do poznania), opisów sytuacji ofiar wy- padków czy klęsk żywiołowych (Bo sens życia nie może być w domach, meblach, rabatkach i kurkach. I że on też stracił dobytek, i jeszcze czeka go sądzenie się z firmą ubezpieczenio- wą, ale nie traci ufności, że Bóg wszystko ma pod kontrolą i chce dla nas jak najlepiej), a tak- że dotyczące młodych ludzi zmagających się z problemami okresu dorastania („Młodzieży, która zadawała sobie pytanie o sens życia, było bardzo wiele”; „Pytania o sens życia, miłość, poszukiwanie własnej tożsamości to odwiecz- ne problemy młodych ludzi”; „Często młody człowiek traci sens życia, doświadcza strachu przed beznadziejnością”) i ich wypowiedzi na blogach i forach internetowych. Cytaty dotyczą także obszaru pracy, pasji czy zainteresowań („Aktorstwo stanowi sens życia artysty”; „Dla mnie deskorolka to nie sport, tak jak dla więk- szości deskarzy, to jest sens życia”; „Sztuka, a zwłaszcza malarstwo, to dla tej dziewczyny sens życia, okazja do spełnienia i zadowolenia”).

SENS ŻYCIA można więc odnaleźć („Od- krywali, że w Bogu, w modlitwie, można od- naleźć sens życia”), znaleźć („Tak bardzo mi na Nim zależy, dzięki Niemu znalazłam sens życia”), znajdować („Sens życia znajduję w by- ciu lepszym od siebie samego jeszcze z wczo- raj i od innych”), widzieć („To są wszyscy,

(12)

którzy w pobieraniu zasiłku dla bezrobotnych widzą sens życia, przyjmując status wieczne- go bezrobotnego”), utracić („Ksiądz może utracić sens życia i zapomnieć, po co przyjął święcenia”), stracić („Moja dusza jest w cier- pieniach i umiera, straciłam sens życia i potrze- buję Pana”), tracić i odzyskać („Wysłuchanie opowiadania o dziewczynie, która najpierw traci sens życia, gdy zostaje kaleką, a potem odzyskuje go dzięki pasji malowania”), zrozu- mieć („Pociągało mnie wszystko, co pomagało zrozumieć sens życia, kierunek i kres rozwoju świata i ludzkości”), „coś” lub „ktoś” może stanowić SENS ŻYCIA.

SENS ŻYCIA może być prawdziwy („W końcu chciałbym poznać prawdziwy sens życia”), jedyny („Tę maszynę pokochało wie- lu motocyklistów, dla których adrenalina try- skająca uszami to jedyny sens życia”), nowy („Otrzymany w prezencie aparat fotograficzny oraz ciemnia dały Julii Cameron nowy sens życia”).

W kolokatorze Narodowego Korpusu Języ- ka Polskiego SENS ŻYCIA pojawia się więc w kontekstach religijno-filozoficznych, pedagogicznych, psychologicznych dotyczących prob- lemów społecznych (bezrobocie, bezdomność, alkoholizm, narkomania, depresja, samobójstwa, niepełnosprawność, przewlekła nieuleczalna choroba), w kontekście działalności charytatywnej, pomocy społecznej, opisów sytuacji ofiar wypadków i klęsk żywiołowych, a także wypowiedzi młodych ludzi zmagających się

z problemami okresu dorastania. Pozyskane cytaty dotyczą również obszaru pracy i zainte- resowań pozazawodowych.

SENS ŻYCIA W PRZESTRZENI KOMUNIKACYJNEJ

UŻYTKOWNIKÓW JĘZYKA POLSKIEGO – OPRACOWANIE WYNIKÓW ANKIETY NA TEMAT ROZUMIENIA POJĘCIA SENSU ŻYCIA Ankietę dotyczącą rozumienia pojęcia SEN- SU ŻYCIA przeprowadzono wśród 46 losowo wybranych użytkowników języka polskiego (23 kobiety i 23 mężczyzn), zróżnicowanych pod względem wieku, wykształcenia, zawodu i miejsca zamieszkania. Dane socjometryczne badanej grupy przestawiono w tabeli 1.

Badana grupa była bardzo zróżnicowana pod względem wykonywanego zawodu. Znaleźli się wśród nich nauczyciele, tłumacze, pracownicy biurowi, urzędnicy, informatycy, elektronicy, księgowi, przedstawiciele handlowi, kasjerzy, pracownicy budowlani, dostawcy, i rolnicy. Ze względu na pilotażowy charakter badań i wyni- kającą z tego faktu mało liczebną grupę badaną nie jest możliwa ilościowa analiza wyników uwzględniająca dane socjometryczne. Zasadni- czym celem badania było uzyskanie odpowiedzi na pytanie, w jaki sposób pojęcie sensu życia funkcjonuje w wypowiedziach użytkowników języka polskiego.

Tabela 1. Struktura badanej grupy

Rodzaj zmiennej Kategorie zmiennej Kobiety Mężczyźni

Wiek 25–35 lat

36–45 lat 46–55 lat

34%33%

33%

33%33%

34%

Wykształcenie Średnie

Wyższe 57%

43% 47%

53%

Miejsce zamieszkania

Miasto powyżej 500 tys.

Miasto 150–500 tys.

Miasto 50–150 tys.

Miasto do 50 tys.

Wieś

25%20%

20%20%

15%

25%20%

20%15%

20%

Źródło: opracowanie własne.

(13)

Ankietowani odpowiadali na dwa pytania:

„Co to jest sens życia?”, „Czy moje życie ma sens?”, i tu – w zależności od odpowiedzi (tak/

nie) – proszeni byli o jej uzasadnienie: „Jeśli tak, to dlatego że…”, „Jeśli nie, to dlatego że…”.

Uzyskane konstrukcje językowe pozwalają na pogrupowanie ich w kilka kategorii semantycz- nych. Odsetek wypowiedzi badanych kobiet i mężczyzn w poszczególnych kategoriach za- prezentowano w tabeli 2.

Znacząca liczba wypowiedzi ankietowanych stanowiły konstrukcje definiujące SENS ŻYCIA jako cel, ideał czy wartości, do których dąży człowiek („cel życiowy, ideał do którego się dąży”; „zespół nadrzędnych, bardzo ogólnych celów, który ukierunkowuje działania dane- go człowieka”; „poczucie celowości, nie tylko w wymiarze doczesnym, ale i wiecznym”;

„wartości najistotniejsze w życiu, coś meta- fizycznego, co pozwala mi wstawać każdego dnia i zmagać się z tym, co nam przynosi”).

Dla obu płci, choć w znacznie większym stopniu dla kobiet, SENS ŻYCIA jest również rozumiany jako satysfakcja i radość („poczucie spełnienia, poczucie, że jest się na właściwym miejscu, że robi się to co przynosi satysfak-

cję”; „umiejętność dostrzegania codziennych dobrych chwil, cieszenia się nimi, codzienna radość z wszystkiego, co niesie dzień”; „zadowolenie z własnej pozycji w społeczeństwie, w rodzinie”).

Równie znacząca liczba wypowiedzi do- tyczyła dostrzegania SENSU ŻYCIA w byciu dla innych, choć zaskakująco, w kontekście stereotypów dotyczących męskości i kobie- cości, więcej mężczyzn niż kobiet wskazało ten obszar („wiedzieć dla kogo się żyje, po co się rano wstaje, po co się pracuje, po co się stara”; „pozostawienie po sobie potomnych i zapewnienie im tyle ile się jest w stanie”;

„dążenie do uszczęśliwienia bliskich, powo- dzenie drugiego człowieka, którego się kocha;

realizowanie czegoś co może pomóc zrealizo- wać cele swoich bliskich; mieć ludzi wokół siebie, których się kocha, móc dzielić się sobą, sprawiać radość innym”). Wynik ten uzasadnić można wiekiem badanych. 67% ankietowanych mężczyzn miało więcej niż 36 lat, co zgodnie z teorią Carla Gustava Junga może powodować rozwój osobowości zmierzający do akceptacji nieuświadomionej „animy” (archetyp kobiecy), sprawiający, że mężczyźni zwracają większą

Tabela 2. Kategorie semantyczne określenia „sens życia”

Co to jest sens życia?

PROCENT WYPOWIEDZI KATEGORIE SEMANTYCZNE POJĘCIA

SENSU ŻYCIA KOBIETY (N 23) MĘŻCZYŹNI (N 23)

CEL, IDEAŁ, WARTOŚCI 56% 61%

SATYSFAKCJA I RADOŚĆ 52% 22%

BYCIE DLA INNYCH 26% 39%

SPÓJNOŚĆ DZIAŁAŃ Z PRZEKONANIAMI 9% 4%

PIĘKNO ŚWIATA 4% 9%

SAMOŚWIADOMOŚĆ 17% –

BÓG, RELIGIA 13% –

OJCZYZNA 4% –

PRACA 4% –

POCZUCIE SPRAWSTWA – 8%

(14)

uwagę na relacje międzyludzkie i wartości ro- dzinne. W tym samym czasie kobiety, akceptu- jąc męską część swojej natury, stają się często bardziej zdecydowane, przedsiębiorcze i na- stawione na samorealizację (Oleś, 2000, s. 37).

Zdaniem respondentów obu płci SENS ŻY- CIA można definiować również jako poczucie spójności działań z przekonaniami, a także w kontemplacji piękna świata. Tylko kobiety były autorkami wypowiedzi dotyczących sa- moświadomości („umiejętność zrozumienia siebie, czucia się dobrze z samym sobą”; „ra- dość wynikająca ze świadomości tego kim się jest, co się robi, ze znalezienia swojej drogi ży- ciowej”; „odkrycie mojego zadania, jakie mam do wykonania jako żona, matka, przyjaciółka, człowiek”; „świadomość kierunku wszelkich działań osobistych, obejmujące wszystkie sfery życia, ludzkość, poczucie człowieczeństwa, pozwalające kreować siebie jako jednostkę”), Boga, religii („życie w poczuciu opieki Bożej i Jego miłości”; „każdego dnia staram się od- kryć, co Bóg ma dziś dla mnie – to wspaniała przygoda”), a także ojczyzny i pracy. Dwóch badanych mężczyzn wskazało natomiast, że SENSEM ŻYCIA jest według nich poczucie sprawstwa.

Jedna kobieta i jeden mężczyzna z grupy 46 osób badanych odpowiedziało negatywnie na pytanie: „Czy Twoje życie ma sens?” W uza-

sadnieniu odpowiedzi respondentka dopisała trzecią, nieistniejącą w ankiecie odpowiedź

„Nie wiem”, a uzasadniła ją słowami „Jestem w drodze, nadal szukam”. Badany mężczyzna uzasadnił natomiast swoją negatywną odpo- wiedź stwierdzeniem: „Niestety żyję w miejscu, gdzie często muszę robić ustępstwa, żeby przeżyć, co dla mnie nie jest sensem życia”.

Wypowiedzi osób uzasadniające pozytyw- ną odpowiedź na pytanie o sens życia moż- na pogrupować w obszary tematyczne, które przedstawiono w tabeli 3. Kategorie przyjęte przy opisie zebranego materiału zostały usta- lone na podstawie analizy wypowiedzi osób ankietowanych i wcześniejszej analizy litera- tury przedmiotu.

Badani mężczyźni wskazywali, że obszar związków z innymi ludźmi w największym stopniu nadaje ich życiu sens (52% wypowiedzi), choć jest to również ważny sensotwórczo obszar dla kobiet („mam wspaniałą rodzinę, z którą uwielbiam spędzać czas, poświęcać im uwagę, pomagać im, czynić ich życie w miarę możliwości szczęśliwszymi”; „mam świetną dziewczynę, która sprawia, że chce mi się żyć;

mam wokół siebie osoby, które uważam, że na- dają mojemu życiu sens i sprawiają, że chce mi się żyć po to, by móc z nimi przebywać, mam dla kogo żyć, aby zaspokoić potrzeby rodziny, wychować dzieci i coś po sobie zostawić czuję

Tabela 3. Obszary tematyczne w odpowiedzi na pytanie: „Czy moje życie ma sens?”

Moje życie ma sens, dlatego że…

PROCENT WYPOWIEDZI OBSZARY TEMATYCZNE POJĘCIA SENSU

ŻYCIA KOBIETY (N 23) MĘŻCZYŹNI (N 23)

ZWIĄZKI Z INNYMI LUDŹMI 30% 52%

POCZUCIE SPEŁNIENIA, SATYSFAKCJI,

SZCZĘŚCIA 22% 13%

BÓG, RELIGIA 9% 4%

WSZECHSTRONNY ROZWÓJ 43% –

POSIADANIE CELÓW DO ZREALIZOWANIA – 35%

(15)

się kochana, chce mi się żyć”; „jestem dla innych ważna, mogę coś z siebie dać”).

Dla przedstawicieli obu płci SENSEM ŻY- CIA jest również poczucie spełnienia, satys- fakcji i szczęścia („czuję się spełniona, po- zytywnie nastawiona do życia”; „odczuwam satysfakcję z życia lub jego zmiany”; „każdego dnia wiem, że warto żyć”; „dostrzegam efekty swojego działania i jestem z nich zadowolo- ny”; „swoim istnieniem i pracą pozytywnie wpływam na otaczający mnie świat”), a także obszar religii („jestem osoba wierzącą, wierzę że Bóg ma dla mnie plan, jestem częścią jego planu dla ludzkości, życie nie skończy się wraz ze śmiercią”).

Najwięcej wypowiedzi kobiet (43%) uza- sadniających pozytywną odpowiedź na pytanie o sens ich życia dotyczyło możliwości wszechstronnego rozwoju („łączenie rodziny, przyjaciół, hobby z pracą – spełnianie się we wszystkich tych dziedzinach daje równowagę psychiczną i fizyczną”; „mogę rozwijać swoje możliwości, osobowość, charakter, serce, inte- lekt”; „czuję się spełniona rodzinnie, zawodo- wo, potrafię znaleźć zakresy życia, w których moja osoba, zarówno w sensie obecności, jak i aktywności może w pozytywny sposób wpły- nąć na otoczenie”), podczas gdy żaden badany mężczyzna nie wskazał tego obszaru. Jedy- nie natomiast badani mężczyźni wskazali, że SENS ich życiu nadaje posiadanie celów do zrealizowania (35% wypowiedzi). Twierdze- nia dotyczące tego obszaru sformułowane były w sposób ogólny („wyznaczam sobie cele, które próbuję realizować podczas mojego życia”), ale również w bardzo konkretny sposób („dążę do awansu, zbudowania domu, kupna samochodu, zrobienia jakiegoś kursu, pojechania do jakie- goś miejsca”).

PODSUMOWANIE

Analiza pojęcia SENSU ŻYCIA, która jest przedmiotem niniejszego artykułu, przynosi jego niezwykle skomplikowany i wielowymiarowy obraz, który wciąż jest wyzwaniem dla przedstawicieli nauk humanistycznych i inspiracją. Konteksty występowania pojęcia

SENSU ŻYCIA sytuują je w obszarze trud- nych filozoficzno-religijnych refleksji, badań psychologicznych i pedagogicznych, a przede wszystkim w obszarze szeroko rozumianych sytuacji kryzysowych i granicznych, kiedy to człowiek zmaga się z cierpieniem spowodowa- nym chorobą, niepełnosprawnością, uzależnie- niem, bezrobociem, starością, kiedy dopiero siebie kształtuje i poszukuje swojej drogi lub kiedy tę drogę utracił, w okresie kryzysu poło- wy życia, a także pod koniec życia, w okresie bilansów i podsumowań.

Z SENSEM ŻYCIA wiąże się dla użyt- kowników języka realizacja celów, ideałów czy wartości, poczucie satysfakcji i radości, bycie dla innych, spójność działań z przeko- naniami, kontemplacja piękna świata, samo- świadomość, a także obszar religii, ojczyzna, praca oraz poczucie sprawstwa. Jako obszary nadające SENS ich konkretnemu życiu, dają- ce poczucie sensu życia badani wskazywa- li związki z innymi ludźmi, poczucie speł- nienia, satysfakcji, szczęścia, wiarę w boga, wszechstronny rozwój oraz posiadanie celów do zrealizowania.

Nauki humanistyczne przynoszą niezwykle analityczne podejście do wciąż niedookreślone- go pojęcia SENSU ŻYCIA, przedstawiając je w kategoriach woli sensu, samotranscenden- cji, sfery noetycznej, potrzeby sensu życia, poczucia sensu życia, sytuując je w obszarze celów, wartości czy potrzeb rozwoju. Prob- lematyka sensu życia ma swoje ważne miejsce w psychologii egzystencjalnej, psychologii rozwojowej, psychologii zdrowia, psychologii klinicznej, a także w psychologii pracy czy w nowym nurcie badań psychologii pozytywnej.

Rozważania filozoficzno-teologiczne mogą być również bardzo pomocne w badaniach psychologii poznawczej i psycholingwistyki.

Mentalna mapa semantyczna pojęcia SEN- SU ŻYCIA u przeciętnych użytkowników ję- zyka polskiego wbrew pozorom doskonale koresponduje z filozoficzno-teologiczno-psy- chologicznymi koncepcjami, które analizu- ją zagadnienie SENSU ludzkiej egzystencji nie tylko w kontekście najwyższych wartości i „rzeczy ostatecznych”, w kontekście sensu ludzkiego bytu i świata, ale także codziennej

(16)

kontemplacji piękna świata, poczucia satysfakcji, radości i szczęścia z „używania chwili”

i „małych zadowoleń”, o których pisał Józef Bocheński. Wyłonione w wyniku pilotażowego badania kategorie i obszary tematyczne pojęcia SENSU ŻYCIA są w większości przypadków bardzo zbieżne z koncepcjami stworzonymi na

gruncie badań psychologicznych, co jest dowodem uniwersalności tej tematyki dla ludzkiej natury, a także usytuowania jej w obszarze szeroko pojętej psychologii stosowanej, której celem jest poprawa jakości ludzkiego życia rozumianego jako pełny dobrostan biopsycho- społeczny i duchowy.

PRZYPIS

1 A. Camus, Odnaleźć sens w braku sensu, tłum. J. Guze, wybór i oprac. A. Bukowska, Studio X, Wrocław 1998, s. 18.

BIBLIOGRAFIA

Adler A. (1986), Sens życia, tłum. M. Kreczowska. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Allport G.W. (1998), Osobowość i religia, tłum. H. Bartoszewicz, A. Bartkowicz, I. Wyrzykowska. Warsza- wa: Instytut Wydawniczy „Pax”.

Antonovsky A. (2005), Rozwikłanie tajemnicy zdrowia. Jak radzić sobie ze stresem i nie zachorować, tłum.

H. Grzegołowska-Klarkowska. Warszawa: Instytut Psychiatrii i Neurologii.

Bańko M. (red.) (2000), Inny słownik języka polskiego PWN, T. 2, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Bardwick J.M. (1978), Middle age and sense of future. Merril-Palmer Quarterly, 24, 129–138.

Blackburn S. (1997), Oksfordzki słownik filozoficzny. Warszawa: Książka i Wiedza.

Bocheński J.M. (1993), Sens życia i inne eseje. Kraków: Philed.

Bortnowska H. (1993), Sens życia, sens śmierci, sens choroby. Kraków: Znak.

Brzezińska A.I., Appelt K., Wojciechowska J. (red.) (2002), Szanse i zagrożenia okresu dorosłości. Poznań:

Wydawnictwo Fundacji Humaniora.

Brzezińska A.I., Appelt K., Ziółkowska B. (2010), Psychologia rozwoju człowieka. W: J. Strelau, D. Do- liński (red.), Psychologia akademicka. Podręcznik. Tom 2, 95–290. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.

Cackowski Z. (1981), Trud i sens ludzkiego życia. Warszawa: Książka i Wiedza.

Camus A. (1998), Odnaleźć sens w braku sensu, tłum. J. Guze, wybór i oprac. A. Bukowska. Wrocław: Studio X.

Crumbaugh J.C., Maholick L.T. (1964), An experimental study in existentialism: The psychometric approach to Frankl’s concept of noogenic neurosis. Journal of Clinical Psychology, 20, 200–207.

Crumbaugh J.C. (1977), The Seeking of Noetic Goals Test (SONG): A complementary scale to the Purpose in Life Test (PIL). Journal of Clinical Psychology, 33, 900–907.

Dąbrowski J., Gawor L., Jedynak S., Kosior K., Zdybel J., Zdybel L. (1996), Mała encyklopedia filozofii.

Bydgoszcz: Oficyna Wydawnicza Branta.

Dolińska-Zygmunt G. (1990), Psychologia wobec problematyki sensu życia. W: K. Obuchowski, B. Puszcze- wicz (red.), Sens życia, 5–14. Wrocław: Nurt.

Dyck M.J. (1987), Assessing logotherapeutic constructs: Conceptual and psychometric status of the Purpose in Life and Seeking of Noetic Goals Tests. Clinical Psychology Reviev, 7, 439–447.

Dyck M.J. (1994), What does the proposed purposefulness superfactor really describe? Personal Indywidual Differences, 16(3), 411–415.

Febry J. (1970), Introduzione alla logoterapia. Roma: Astrolabio.

Fizzotti E., Gismondi A. (1991), Il suicido. Vuoto esistenziale e ricerca di senso. Torino: SEI.

Fizzotti E., Gismondi A. (1998), Giovani, vuoto esistenziale e ricerca di senso. Roma: Libreria Ateneo Salesiano.

Frankl V. (1964), The will to meaning. The Christian Century, 81, 515–517.

(17)

Frankl V. (1977), Logoterapia e analisi esistenziale. Brescia: Morcelliana.

Frankl V. (1978a), Homo patiens. Warszawa: Instytut Wydawniczy „Pax”.

Frankl V. (1978b), Psychoterapia dla każdego. Warszawa: Instytut Wydawniczy „Pax”.

Frankl V. (1978c), Nieuświadomiony Bóg. Warszawa: Instytut Wydawniczy „Pax”.

Frankl V. (1978d), Teoria e terapia delle nervosa. Brescia: Morcelliana.

Frankl V. (1984), Homo patiens, tłum. R. Czernecki, J. Morawski, Warszawa: Instytut Wydawniczy „Pax”.

Frankl V. (1993), Alla ricerca di un significato della vita. Per una psicoterapia riumanizzata. Milano: Mursia.

Gadacz T. (2013), Pytania o sens życia i tak nas dopadną. Rozmowę przeprowadził M. Górlikowski. Wysokie Obcasy Extra, 4(19), 37–41.

Gałdowa A. (1992), Powszechność i wyjątek. Rozwój osobowości człowieka dorosłego. Kraków: Platan.

Garczyński S. (1969), Potrzeby psychiczne. Niedosyt. Zaspokojenie. Warszawa: Czytelnik.

Gigilewicz E. (red.) (2012), Encyklopedia katolicka, T. XVII, Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL.

Głaz S. (1998), Sens życia. Kraków: WAM.

Hall C.S., Lindzey G. (2002), Teorie osobowości, tłum. J. Kowalczewska, J. Radzicki. Warszawa: Wydaw- nictwo Naukowe PWN.

Hallig R., Wartburg W. von (1952), Begriffssystem als Grundlage für die Lexikographie. Versuch eines Or- dnungsschemas. Berlin: Deutsche Akademie der Wissenschaften zu Berlin.

Harris A.H.S., Thoresen C.E., McCullough M.E., Larson D.B. (1999), Spiritually and Religiously – Oriented Health Interventions. Journal of Health Psychology, 4, 413–434.

Heller M. (2002), Sens życia i sens wszechświata. Studia z teologii współczesnej. Tarnów: Wydawnictwo Diecezji Tarnowskiej Biblos.

Heszen-Niejodek I. (2003), Wymiar duchowy człowieka a zdrowie. W: Z. Juczyński, N. Ogińska-Bulik (red.), Zasoby osobiste i społeczne sprzyjające zdrowiu jednostki, 33–46. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.

Heszen I. (2005), Zmienność wymiarów zdrowia na przestrzeni życia człowieka. W: D. Kubacka-Jasiecka, T.M. Ostrowski (red.), Psychologiczny wymiar zdrowia, kryzysu i choroby, 21–37. Kraków: Wydawni- ctwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Iwundu C.O. (1987), Pedagogy and Logotherapy. The International Forum for Logotherapy, 1, 93–94.

Janocha W. (2008), Poczucie sensu życia osób z niepełnosprawnością. Kielce: Jedność.

Januszewski A. (1988), Niektóre uwarunkowania zdolności poznawania samego siebie i drugiej osoby. Lub- lin: Redakcja Wydawnictw KUL.

Jung K.G. (1933), Modern man in search of a soul. New York: Harcourt.

Juros A. (1984), Korelaty osobowościowe poczucia sensu życia. Roczniki Filozoficzne, 32(4), 97–112.

Juros A., Oleś P. (1992), Analiza porównawcza zmiennych egzystencjalnych mierzonych Kwestionariu- szem do Badania Kryzysu w Wartościowaniu (KWW) i Skalą Niepokoju Egzystencjalnego (SNE).

W: S. Steuden (red.), Wybrane zagadnienia z psychologii klinicznej, 113–125. Lublin: Katolicki Uni- wersytet Lubelski.

Kępiński A. (1993), Rytm życia. Warszawa: Sagittarius.

Kobasa S.C. (1982), The Hardy Personality: Toward a Social Psychology of Stress and Health. W: G.S. Sanders, J. Suls (red.), Social Psychology of Health and Illness, 1–25. Hillsdale: Lawrence Erlbaum Association.

Klamut R. (1998), Poczucie sensu życia a obraz siebie. Roczniki Psychologiczne, T. 1, s. 97–117.

Klamut R. (2002), Cel, czas, sens życia. Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL.

Klamut R. (2004), Źródło motywacji podmiotowej – potrzeba sensu życia. Zeszyty Naukowe Politechniki Rzeszowskiej. Ekonomia i Nauki Humanistyczne, 14, 49–60.

Kluska E., Łabuz P., Mrugalska A., Oleś P. (2016), Kwestionariusz przełomu połowy życia (KPPŻ) – kon- strukcja i charakterystyka psychometryczna. Psychologia Społeczna, T. 11, 2(37), 196–210.

Kolek B. (2009), Sens życia i umierania. Antropologiczno-tanatologiczne aspekty myśli Antoniego Kępiń- skiego. Kraków: Impuls.

Konarska J. (1994), Poczucie sensu życia młodzieży z inwalidztwem wzroku. Lublin: Wydawnictwo Uniwer- sytetu Marii Curie-Skłodowskiej.

Konieczna E. (2010), Poczucie sensu życia osób niepełnosprawnych. Kraków: Impuls.

Kozielecki J. (1986), Psychologiczna teoria samowiedzy. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.