Pomysł omówienia wyrazów nazywających osoby zakonne w języku polskim i bułgarskim

Kraków

Z TERMINOLOGII CHRZEŚCIJAŃSKIEJ:

MOHAX CZY KAJiyrEP? {MNICH CZY ZAKONNIK?)

P

skim zrodził się podczas tegorocznej studenckiej sesji zorganizowanej przez Koło Nau­

kowe Slawistów UJ, a dedykowanej prof. F. Sławskiemu. Na sesji, której tematem były kla­

sztory i ich oddziaływanie na kulturę krajów słowiańskich, niejednokrotnie padały słowa „mnich, mnisi”, „zakonnik, zakonnicy”, z przewagą tego pierwszego: mianowicie „mnich”, nie zawsze odpowiednio użytego, o czym dalej. To nie zawsze prawidłowe użycie wspomnianych wyra­

zów sprowokowało mnie do przedstawienia poniższego omówienia, w którym spróbuję poka­

zać, jak te wyrazy w obu analizowanych językach są używane i jakajest ich historia w języku bułgarskim.

Kiedy mówimy o słownictwie chrześcijańskim, musimy pamiętać o tym, że początki tego typu leksyki sięgająjeszcze czasów przedchrześcijańskich i w dużej mierze polegają na adap­

tacji wcześniejszego, prasłowiańskiego słownictwa do nowej religii i obrzędów z nią związa­

nych - stąd też wiążąca się z tym zmiana znaczenia wielu wyrazów w językach słowiańskich.

Takimi wyrazami, których znaczenie uległo zmianie, są na przykład: bogb, duchb, duśa, grechb, nebo, syętyj czy molitva'. Adaptacja prasłowiańskiego słownictwa do nowych warunków, do nowej religii, dokonywała się w zasięgu oddziaływania trzech wielkich misji, ogarniających już od VIII wieku kolejne ziemie słowiańskie1 2. Chodzi tutaj o misje docierające do Słowian z Salzburga, Akwilei oraz Bizancjum. W przypadku poszczególnych misji mieliśmy zatem do czynienia z językiem łacińskim (w tym i łaciną ludową), staro-wysoko-niemieckim oraz grec­

kim, a od misji Apostołów Słowian, św. św. Cyryla i Metodego na Morawy - również z języ­

kiem słowiańskim, na który przetłumaczono księgi liturgiczne, napisane i dostosowane do potrzeb miejscowej ludności słowiańskiej. Przyglądając się zatem chrześcijańskiej terminolo­

gii, mamy prawo oczekiwać zapożyczeń z tych właśnie wspomnianych wyżej języków, będą­

cych śladem poszczególnych misji.

1 L. Moszyński, Początki słowiańskiego słownictwa religijnego [w:] Tysiąc lat polskiego słownictwa religijnego, red. B. K. r c j a, Gdańsk 1999, s. 7.

2 Ibidem.

Z chrystianizacją każdego kraju wiązało się wznoszenie świątyń oraz budowanie klaszto­

rów, obsługiwanych i zamieszkiwanych początkowo przez duchowieństwo obce, później też przez duchowieństwo miejscowe. Toteż zarówno mieszkańcy klasztorów, jak i duchowień­

stwo diecezjalne, początkowo obce, z czasem zostaje zamienione przez miejscowe; podobnie jest i z terminologią to duchowieństwo określającą. W większości przypadków terminologia

ta zostaje przystosowana do języka rodzimego, zamieniona przez wyrazy miejscowe; czasami pozostaje też w użyciu, bez zmian, terminologia obca3.

3 Wyjątek tutaj stanowi terminologia związana z zakonem św. Franciszka, w którym zachowano przede wszyst­

kim terminologią łacińską, kontynuującą leksyką z czasów założyciela zakonu. Zob. W. Stąpniak-Minczc- wa, W. Michalczyk OFM, Wielkie zakony w Polsce. I. Franciszkanie - terminologia zakonna [w:J Klasztory i kultura krajów słowiańskich, Kraków 2001, s. 25-38.

4 Slovnik jazyka slarosląyenskćho, Praha 1973.

5 W. Stąpniakówna, Wyrazy nazywające 'kler' w Pateryku Skitskim i Synajskim [w:j „Slovo”, 28, Zagreb 1978, s. 83-88.

6 Jedną z pierwszych takich prac jest: F. M i k 1 o s i c h. Die christlische Terminologie der slavischen Sprachen, Wien 1876.

7 E. Klich, Polska terminologia chrześcijańska, Poznań 1927.

8S. Rospond, Kościół w dziejach języka polskiego, „Prace Językoznawcze”, 103, Wrocław-Warszawa- Kraków 1985.

’ T. Milewski, Teoria, typologia i historia języka, Kraków 1993.

10 L. Moszyński, op.cit., s. 7-12; jak też inne prace tego autora. Zob. Wykaz publikacji w tomie TEMATY.

Księga jubileuszowa w 70. rocznicę urodzin Profesora Leszka Moszyńskiego, Gdańsk 1998.

11 J. Rusek, Z historii kilku terminów chrześcijańskich. Na materiale języka bułgarskiego [w:] „Die Slawischen Sprachen”, Band 9, 1985, s. 79-92; zob. też Spis publikacji Jerzego Ruska [w:] CiitposMąie CAOsecsnoe, Studia slawistyczne ojiarowane Profesorowi Jerzemu Ruskowi na 70. urodziny, red. W. Stąpniak-Mincze- w a, W. Borys, Kraków 2000.

12 J. Siatkowski, Przedcyrylometodejska i starobulgarska terminologia chrześcijańska w języku polskim [w:] Od Wisły do Maricy, Kraków 1985; Tutaj przede wszystkim praca E. Klicha, Polska terminologia c/irzesci- jańska, Poznań 1927; na ten temat kilka artykułów, m.in. J. Rusek, op.cit., s. 79-92; J. Siatkowski, op.cit.,

s. 154-167; L. Moszyński, op.cit.

Dla najstarszych zabytków pierwszego języka Słowian Słownik praski4 dokumentuje ist­

nienie ponad dwudziestu terminów, określających duchowieństwo. Są to wyrazy różnego po­

chodzenia, tak jak różne były drogi wprowadzania chrześcijaństwa, a więc greckiego (dia- kont>, jerejb, archijerejb, igumenb, igumenija, klirikb, mitropolitb, patriarchb, prezviterb), swniem. (nrbnichb, popb), czy też powstałe już u Słowian (ćrbnbcb, ćrbnica, ćrbnorizbCb, ćrbnorizica, otbśblbcb, otbchodnikb, prićbtbnikb, zakonbnilcb).

Wydaje się oczywiste, że badając terminologię chrześcijańską, związaną z danym obsza­

rem geograficznym, w sytuacji kiedy mieliśmy wpływy różnych misji, mamy prawo oczeki­

wać nawarstwiania się na siebie słownictwa różnego pochodzenia. Toteż w przypadku te­

kstów najstarszych - na podstawie badanych wyrazów możemy określić, na jakim terenie zostały one napisane. Przy tekstach późniejszych można prześledzić kolejne wpływy, redak­

cje, którym dany tekst mógł być poddany. Zbadanie poszczególnych grup wyrazowych może zatem pomóc w ustaleniu proweniencji danego zabytku czy też ustaleniu na przykład jego autora (tłumacza). Pracę tego typu podjęłam i przedstawiłam przed laty w artykule o wyrazach nazywających ‘kler’ w Pateryku Synajskim i Skitskim5. Porównanie obu tekstów, ze zwróce­

niem uwagi na tę grupę wyrazów, pozwoliło poprzeć hipotezę o ewentualnym udziale Meto­

dego w tłumaczeniu Pateryka.

Terminologia chrześcijańska w językach słowiańskich była przedmiotem wielu opraco­

wań, poświęcono jej szereg prac6. Pierwsze większe opracowanie odnoszące się do termino­

logii chrześcijańskiej w Polsce jest autorstwa E. Klicha7. Kontynuacją tego klasycznego już dzieła są badania późniejszych, w tym i współczesnych językoznawców, zajmujących się leksyką w językach słowiańskich - tak współcześnie, jak i historycznie. Są to prace m.in. S. Rospon- da8, T. Milewskiego9, L. Moszyńskiego10, J. Ruska11 czy J. Siatkowskiego12. Oczywiście, opracowań odnoszących się do terminologii chrześcijańskiej jest więcej, a ukazywały się naj­

częściej w wydaniach zbiorowych, tomach okolicznościowych, których tematem przewodnim była leksyka religijna13.

13 Tysiąc lat polskiego słownictwa religijnego, red. В. К r c j a, Gdańsk 1999.

14 M. Daniluk SCJ, К. К 1 a u z a. Podręczna encyklopedia instytutów życia konsekrowanego, Lublin 1994, s. 198.

15 Ibidem, s. 198.

16 Ibidem, s. 160.

17 F. Sławski, Podręczny słownik hulgarsko-polski, T. 1 .Warszawa 1987, s. 355, 487.

18 SJB = Речник на български език, Т. 9, с. 646, София 1998.

Wymienione wyżej terminy użyte w Słowniku praskim i określające ‘kler’ odnoszą się do

‘duchowieństwa’ w dosyć szerokim ujęciu. Są to bowiem nazwy oznaczające zarówno ducho­

wieństwo diecezjalne, mieszkańców klasztoru, eremitów, a także zwierzchników obu tych grup, typu mitropolitb, patriarchb, igumenb.

W dalszej części ograniczymy się do omówienia wymienionych w tytule dwóch bułgarskich wyrazów: монах, калугер i odpowiadających im w języku polskim wyrazówzakonnik i mnich.

Zacznijmy od wyjaśnienia różnicy w znaczeniach, jakie występują między terminem mnich a zakonnik. Z naszych obserwacji wynika, że dla wielu osób nie ma większego znaczenia, czy zostanie użyty wyraz mnich czy też zakonnik, gdyż oba te wyrazy oznaczają ‘osobę, członka jakiegoś zakonu, zgromadzenia’. Rozróżnienie semantyczne między tymi wyrazami powinno jednak nastąpić wtedy, kiedy trzeba będzie skonkretyzować, o którym bracie zakonnym bę­

dziemy mówić, z którym zakonem będzie on związany. Pierwszy z wyrazów: mnich (scs.

nnnichb', gr. monachos, łac. monachus ‘pustelnik’) jest morawizmem, wprowadzonym przez Metodego do najstarszych przekładów, na terenach Wielkich Moraw i Panonii. Jest to pożycz­

ka ze stwniem. munih. Używany był przez Atanazego Wielkiego, na określenie Antoniego Pustelnika po rozpoczęciu przezeń życia na pustyni14. W Kościele zachodnim używany jest od IV wieku na określenie anachorety, eremity lub też cenobity, żyjącego z innymi w pełnej jedności serca i ducha na wzór gminy jerozolimskiej15. Prawidłowo użyjemy terminu mnich, kiedy będzie mowa o każdym członku zakonu, żyjącym według najstarszych reguł zakonnych.

Mnichami będą żyjący według reguły św. Benedykta: benedyktyni, kameduli, (kartuzi), cy­

stersi, Celestyni, oliwetanie. Określenia mnich, mniszka użyje się też w stosunku do później powstałych zakonów, np. zakonu klarysek klauzurowych (pozostających w zamknięciu, bez prawa wychodzenia na zewnątrz oraz z zakazem wpuszczania obcych do środka) oddających się wyłącznie życiu kontemplacyjnemu16 17 18. Tym terminem określać będziemy również człon­

ków wspólnot zakonnych innych wyznań, opartych na starszych regułach: mnich prawosław­

ny- według reguły św. Bazylego, czy mnich buddyjski.

Drugi termin - zakonnik (łac. religiosus, religiosa) oznacza osobę, która złożyła śluby zakonne. Jest to termin późniejszy niżmnich i ma też współcześnie szerszy zasięg semantycz­

ny. Występuje w znaczeniu bardziej ogólnym, a więc obejmującym wszystkich prowadzących życie zakonne. Mianem zakonnika mogą być określeni zarówno benedyktyni, cystersi czy kameduli (chociaż poprawniej będzie mnich), jak i przedstawiciele później powstałych zako­

nów, takich jak franciszkanie czy dominikanie. W przypadku później powstałych zakonów nie powinno się użyć nazwy mnich, tylko zakonnik.

Wyrazom mnich i zakonnik odpowiadają bułgarskie монах i калугер[1. Znaczenie tych wyrazów, według autorów SJB'* jest identyczne, traktować je zatem należy jako synonimy.

W przeciwieństwie do słowników języka polskiego brakuje bowiem w SJB identyfikatorów, wskazujących na jakiekolwiek różnice. Kiedy jednak przyjrzymy się przykładom, ilustrują­

cym znaczenie obu wyrazów, zwraca uwagę cytowana literatura piękna, która w przypadku

калугер jest starsza, z końca XIX i początków XX w.; podane są także przykłady z przysłów ludowych. Brakuje natomiast użycia tego wyrazu we współczesnej literaturze. Przeprowadzo­

na wśród Bułgarów ankieta potwierdza nasze spostrzeżenia ze SJB: nosiciele języka bułgar­

skiego zgodnie twierdzą, że oba wyrazy są im znane, lecz używanym przez nich wyrazem jest przede wszystkim монах - монаси. Калугер jest oczywiście wyrazem jak najbardziej zna­

nym lecz zdecydowanie rzadziej używanym.

O historii wyrazów монах, калугер w języku bułgarskim pisał J. Rusek w artykule Z hi­

storii kilku terminów chrześcijańskich19. Również według J. Ruska - podstawową nazwą w języku bułgarskim, odpowiadającą poi. ‘zakonnik’, jest монах, ajego pojawienie się w ję­

zyku bułgarskim jest stosunkowo późne. Nie mamy odnotowanego tego wyrazu w najstar­

szych zabytkach języka staro- i średniobułgarskiego, a więc najstarsze, z obszaru południo- wosłowiańskiego, będą zapewne, jak podaje się za Miklosichem - i tutaj za J. Ruskiem - przykłady z Żyw o tu św. Sawy i ze świeckich zabytków serbskich20.

19 J. Rusek, op.cit, s. 83.

20 Ibidem.

21 И. Иванов, Български старини из Македония, София 1970, s. 52.

22 Р. Павлова, В. Жслязкова, Станиславов (Лесновскк) Пролог от 1360 г., В. Търново 1999, s. 338.

23 Й. Иванов, op.cit, s. 162.

24 Ibidem, s. 90.

25 Ibidem, s. 72.

26 Ibidem, s. 62.

27 Ibidem, s. 690.

Uzupełniając dane z artykułu prof. Ruska, można dodać przykłady poświadczające uży­

cie wyrazu монауъ i z zabytków średniobułgarskich. Przykłady pochodzą nie z samych tekstów lecz z not marginalnych, które zwykle są późniejsze. Mamy tutaj przykłady not marginalnych z Psałterza Bolońskiego (XIII w.)21: сид книги купить caйъ граматика Тодора бдъ Равьнен и дауь азь еромонауъ Даниль гр^шьны; z Lesnowskiego Prologu22 (1330 г.): ...при иеоомонасЬ Gasi, и при иеромонасЬ Кирилк и при мниск Данилк23 (w tekście podstawowym Prologu Lesnowskiego uży­

wane jest tylko мъниуъ i чрьноризьць).

W innej nocie marginalnej z XIV wieku mamy: Писа се сии книга многогрешною рукою иеромонаха Мирила24. W wiekach następnych wyraz ten spotykany jest już bardzo często; np. nota margi­

nalna z 1547 roku: Сьврьши се въ монастирь Продромь, при игумена Серафима иеромонауа25. Podob­

nie w XVII wieku normalnie już używane jest монах. Tutaj kilka przykładów i wariantów użycia tego wyrazu: z roku 1607, ze wsi Slimnica: монау. еромонау Иосаф, еромонау Стефан, еромниу Теодоуль, еромнау Мелентне, монау Ннкоднмь, еромниу26: podobnie w nocie z roku 1690: Сромонау НектарТе27.

Oprócz wyrazu монауъ, z zabytkami z obszaru językowego bułgarskiego wiąże się jeszcze kilka nazw na określenie mnicha czy zakonnika, mianowicie: мъниуъ, калоугеръ, отъшьлникъ, отъшьльць, поустынннкъ, инокъ, чръньць, чръноризьць.

Układając te wyrazy w porządku chronologicznym ich pojawiania się w zabytkach buł­

garskich, rozpoczniemy od najstarszego z nich, mianowicie мъниуъ. Jest to termin pochodzący ze stwniem. munih, poświadczony już na Morawach, skąd dostał się też do języka polskiego.

Роппамъннуъ jest spotykana na kartachEuchologium Sinaiticum: минут, молитванад Кмершимъ свдфенккомъ, ли мниуомъ, ли причетьникомт. (k. 57v). Są tutaj zarówno formy rzeczownikowe, jak i przymiotnikowe: мьнишъскы - молитва надъ уотдфимь придти шкразъ мьнишъскы (к. 81);

лнкъ мьнишъскы (k. 86v). мьнишьскааго чина (k. 90v). Na kartach tego samego zabytku występu­

je również inny wyraz: чрьньць: молитва чрьнцю (к. 36); швразъ чрьньчьскы- чинъ слоуженью швраза чрьнечьска (к. 81).

Wyraz чрьньць związany jest przede wszystkim z ośrodkiem presławskim, a odnotowany został z Kodeksu Assemaniego i Supraskiego-, występuje też u prezbitera Kozmy28. Spotykany jest i w zabytkach późniejszych, np. w XIV-wiecznym Zborniku Bdińskim29.

28 А. Давидов. Речник-индекс на Презвитер Козма, София 1976, с. 356.

29 Bdinski Zbornik, Ghent Slavonic Ms 408. Facsimile edition with a presentation by Ivan Dujicv, Londyn 1972.

30 J. Rusek, op.cit., s. 84.

31 „Tc księgi święte z rozkazu naszego bułgarskiego księcia Symcona przetłumaczył z greckiego na bułgarski biskup Konstantyn, uczeń biskupa morawskiego Metodego, w roku 6414, indyktu 10; a później je przepisał, z rozkazu tego samego księcia, Czernorizec Tudor Doks(ow), przy ujściu rzeki Ticzy, w roku 6415, indyktu 14 (907 r.)”.

32 J. Rusek, op.cit., s. 83.

33 Ibidem, s. 83-84.

34 Й. Иванов, op.cit., s. 113.

35 Ibidem, s. 114.

O wiele rzadziej spotykamy nazwę чрьнорнз1>Ц1». O jego występowaniu pisze J. Rusek, że jest poświadczony w Kodeksie Supraskim, zabytku łączonym z Presławiem. Mamy tę nazwę przy imieniu bułgarskiego apologety piśmiennictwa słowiańskiego Czernorizcu Chrabrym, starobułgarskim twórcy z X wieku. Występuje też w Pandektach Antiocha30 z XII wieku Чркнорнзкць. pojawia się też w nocie marginalnej do Mowy przeciw Arianom Konstantyna Pre- sławskiego, w której czytamy, że autorem tejże noty jest Czernorizec Tudor Doks(ow)31. Ta nota marginalna została napisana, jak głosi napis, w 907 roku. W okresie późniejszym formę tę odnotowujemy i z XIV-wiecznych zabytków: Zbornika Bdińskiego z roku 1360. W XIV- -wiecznymZborniku Bdińskim mamy poświadczone też: чркньць, чрьноризьцк, чрьнорнзицл, мьннхь.

W Lesnowskim Prologu (LP) z 1336 roku forma чрьноризьць poświadczona jest tylko dwa razy - częściej używaną postacią jest morawizm мънихъ.

Drugi z omawianych wyrazów калугер (pożyczka z gr. KaAoycpoę ‘dobry starzec’)nale­

ży wiązać jeszcze z działalnością misyjną Metodego32 - został poświadczony w Nomokano- nie. Wyraz калугер swoim pochodzeniem jest starszy od nazwy монах, jednak w okresie średniobułgarskim nie jest zbyt często spotykany - spotkać go można prawie wyłącznie w no­

tach marginalnych oraz w gramotach wołosko-bułgarskich33. Podajemy tutaj przykłady z teks­

tu noty marginalnej do Minei z 1420 roku:... ког да прости кшугерицоу блнелкеоу, gdzie wystę­

puje w formie żeńskiej34, czy z tej samej Minei калоугерниоу ФеодосТю35.

Jak widzieliśmy, z występujących w historii języka bułgarskiego terminów oznaczających zakonnika, mnicha, współcześnie w języku bułgarskim zachowały się tylko dwa terminy, a mianowicie монах i калугер. Pozostałe nie są już używane. Pierwszy z tych wyrazów - монах znany jest zarówno językowi literackiemu, jak i mowie potocznej. Pojawił się stosunkowo późno w języku bułgarskim, wypierając terminy pozostałe, takie jak pochodzący z niemieckiego morawizm: мъннр. czy słowiańskie wyrazy чрьньць, чрьноризьць. Język bułgarski wybrał wyrazy pochodzenia greckiego, z których o wiele słabszą frekwencję miał i w historii, i współcześnie drugi z nich - калугер, niekiedy używany w mowie potocznej, jednak nie tak często, jak монах. Język bułgarski nie wprowadza też rozróżnienia między tymi wyrazami, na wzór rozróż­

nienia występującego w specjalistycznych słownikach języka polskiego. Wiązać się to może z tym, że na gruncie bułgarskim nie istniała potrzeba rozróżniania przedstawicieli poszczegól­

nych zakonów z racji przewagi zakonników (mnichów) jednej reguły - jak to jest w przypadku Kościołów obrządku wschodniego, co z pewnością stanowi duże ułatwienie również dla nas, tłumaczących na j ęzyk bułgarski teksty specj alistyczne, z terminologią religijną związane.