Regionalne zróżnicowanie poziomu
życia w Polsce na podstawie badań
CBOS
Studia i Prace Wydziału Nauk Ekonomicznych i Zarządzania 37/2, 255-266
UNIWERSYTET SZCZECIŃSKI WYDZIAŁ NAUK EKONOMICZNYCH
I ZARZĄDZANIA STUDIA I PRACE WYDZIAŁU NAUK EKONOMICZNYCH I ZARZĄDZANIA NR 37, t. 2
Lidia Kłos
Uniwersytet Szczeciński
REGIONALNE ZRÓŻNICOWANIE POZIOMU ŻYCIA W POLSCE NA PODSTAWIE BADAŃ CBOS
Streszczenie
Czy w Polsce nadal istnieje przekonanie, że poziom życia w różnych regionach jest znacznie lepszy lub zdecydowanie gorszy? Na to pytanie autorka artykułu stara się odpowiedzieć na podstawie wyników badań przeprowadzonych przez Centrum Badania Opinii Społecznej (CBOS) w grudniu 2013 roku. Punktem odniesienia są analogiczne badania CBOS z 1996 roku. Wówczas ponad dwie trzecie badanych (71%) uznało, że w niektórych regionach Polski żyje się gorzej niż w innych. Czy wydarzenia ostatnich siedemnastu lat, np. wstąpienie do UE, wpłynęły na obecne odczucia badanych, czy też pozostały one bez zmian? Na to i inne pytania starano się odpowiedzieć w niniejszym artykule.
Słowa kluczowe: warunki życia, poziom życia, zróżnicowanie przestrzenne
Wprowadzenie
W literaturze przedmiotu pojęcie poziomu życia nie jest jednoznacznie zdefiniowane. Zgodnie z jedną z pierwszych definicji, sformułowaną w 1976 roku, na jakość życia składa się stopień zaspokojenia potrzeb w określonych z góry dziedzinach życia, takich jak: małżeństwo, życie rodzinne, zdrowie, są- siedzi, znajomi, zajęcia domowe, praca zawodowa, życie w danym kraju,
sce zamieszkania, czas wolny, warunki mieszkaniowe, wykształcenie i standard życia1.
Pojęcie poziomu życia ludności często stosowane jest zamiennie z poję ciem warunków życia (bytu) ludności. Warto jednak zaznaczyć, że terminy dotyczące tych zagadnień różnią się od siebie. W arunki życia na ogół określają całokształt czynników determinujących zaspokojenie potrzeb ludzkich, wpły wających na poziom życia i możliwości ich zaspokojenia, natomiast poziom
życia odnosi się do samego stopnia zaspokojenia potrzeb ludzkich1 2. Dlatego
w trakcie prowadzenia badań bardzo trudno jednoznacznie przypisać pewne cechy do odpowiednich kategorii warunków czy poziomu życia. W ynika to z faktu, że np. warunki pracy, sytuacja mieszkaniowa, warunki środowiska na turalnego itp. m ogą określać zarówno warunki życia (bytu), jak i poziom życia3. Celem artykułu jest ocena dynamiki zmian jakości życia w Polsce w ujęciu regionalnym. M ateriałem źródłowym do analizy były wyniki badań CBOS od nośnie regionów - miejsc w Polsce, w których badani uważają, że żyje się le piej, i jakie cechy o tym decydują, oraz miejsc, w których według respondentów żyje się gorzej, i co wówczas odgrywa znaczącą rolę.
1. Regionalne ujęcie zmian jakości życia w Polsce - wyniki badań
Badania na tem at poziomu i warunków życia są prowadzone dość regular nie przez Centrum Badania Opinii Społecznej4. Tym razem respondenci mieli odpowiedzieć na pytanie odnośnie do poziomu życia w poszczególnych regio nach kraju w kategorii regionów, w których jest „lepiej” lub „gorzej” mieszkać.
1 A. Campbell, P.E. Converse, W.L. Rogers, The quality o f American Life: perception,
evaluation, and satisfaction, Russell Sage Foundation, New York 1976.
2 A. Luszniewicz, Statystyka poziomu życia ludności, PWN, Warszawa 1972.
3 T. Śmiłowska, Statystyczna analiza poziomu życia ludności Polski w ujęciu przestrzen
nym, Studia i prace ZBSE GUS i PAN, z. 247, Warszawa 1997.
4 Patrz: Poziom życia, CBOS, Warszawa 2010; Materialne warunki życia, CBOS, War
Li d i a Kł o s
Re g i o n a l n ez r ó ż n i c o w a n i ep o z i o m u Ży c i a w Po l s c en ap o d s t a w i eb a d a ń C B O S 257
Regiony k ra ju , w któ rych „lepiej” je s t żyć, i czynniki o tym p rzesądzające
Przeprowadzone przez CBOS badanie na tem at P o ls k a re g io n a ln a daje
ciekawe odpowiedzi na obecną sytuację w Polsce i sposób postrzegania kwestii poziomu życia w poszczególnych regionach kraju.
Badanie opinii społecznej pokazuje, iż podobnie jak w badaniu z 1996 ro ku obecnie ponad połowa Polaków jest przekonana5, że w niektórych regionach Polski żyje się lepiej niż w innych. W spółcześnie uważa tak 55% respondentów (wykres 1).
W ykres 1. R eg io n y kraju, w k tórych w edług resp o n d en tó w je s t lepiej m ieszkać n iż w innych
Źródło: opracowanie własne na podstawie badań CBOS: Polska regionalna,
Warszawa 2014, s. 1; oraz Moja miejscowość, region, kraj.
Stosunek do miejsca zamieszkania, Warszawa 1996, s. 14. W iększość badanych, przekonanych o istnieniu lepszych regionów, wska zuje na centralną Polskę jako lepsze miejsce do życia (57%), a co piąty badany uściślił, że chodzi o Warszawę i jej okolice (19%). Co czwarty badany uważa, że w Regionie Północnym mieszka się lepiej niż w innych (25%), a co piąty - że w Północno-Zachodnim (21%).
Ponad 10% badanych, twierdzących, że są lepsze regiony, uważa za nie regiony Północy (16%) lub Południowo-Zachodni (12%). Tylko dla nielicznych
5 Komunikat CBOS Moja miejscowość, region, kraj. Stosunek do miejsca zamieszkania,
(3%) takim miejscem jest Region W schodni6. Ciekawe, że niezależnie od m iej sca zamieszkania badani uznawali najczęściej Region Centralny jako lepsze od innych miejsce do mieszkania. W skazywała tak przynajmniej połowa m iesz kańców wszystkich regionów. Natomiast drugim wskazywanym regionem był region zamieszkiwany przez ankietowanych. W yjątek w tej kwestii stanowili mieszkańcy Regionu Centralnego, którzy - tak ja k pozostali najczęściej - wskazywali swój region, oraz mieszkańcy Regionu Wschodniego, którzy swój region wskazywali rzadziej niż pozostałe (tabela 1).
T abela 1. R egiony kraju, w k tó ry ch je s t lepiej m ieszkać
W których regionach kraju jest lepiej mieszkać
niż w innych?
Odpowiedzi respondentów z regionu:
Centr. Pd. Wsch. Pn.-Zach. Pd.-Zach. Pn.
Regiony: w %* Centralny 62 50 67 57 56 50 Południowy 18 41 26 16 21 18 Wschodni 4 2 8 2 0 0 Północno-Zachodni 28 11 19 34 26 17 Południowo-Zachodni 10 10 11 14 32 9 Północny 22 10 14 9 14 27 Inne 19 24 18 12 39 19 Trudno powiedzieć 6 6 3 0 6 1
Wyniki nie sumują się do 100%, ponieważ można było wymienić dowolną liczbę regionów.
Źródło: Badania CBOS Polska regionalna..., s. 4.
W ymienione przez respondentów powody uznania pewnych regionów kra ju za lepsze do zamieszkania sprowadzają się zasadniczo do spraw natury eko nomicznej. O pozytywnej ocenie regionu decyduje przede wszystkim sytuacja na rynku pracy, na którą powołuje się ponad połowa udzielających odpowiedzi na pytanie otwarte. M ów ią oni o mniejszym zagrożeniu bezrobociem, w ięk szych szansach na zatrudnienie, lepszych warunkach pracy - mając na myśli różnice w zarobkach, ale także możliwości rozwoju zawodowego. Uważał tak co czwarty badany. Trzecim spośród najczęściej pojawiających się uzasadnień były różnice w poziomie rozwoju gospodarczego między regionami, wśród których wymieniano m.in.: liczbę inwestycji, stopień uprzemysłowienia, na pływ kapitału zagranicznego i funduszy unijnych. Zaledwie co dziesiąty badany
6
Lid iaKł o s
Re g i o n a l n ez r óżn i c o w a n i ep o z i o m uŻy c iawPo l s c en ap o d s t a w i eb a d ań CBOS 259
z tej grupy przytacza powody związane z ekologią i przyrodą: m.in. czyste śro dowisko, dobre warunki klimatyczne, spokój, walory krajobrazowe. Tyle samo badanych wymienia warunki życia - wyższe zarobki, tańsze utrzymanie, wyż szy poziom życia. Niespełna 6% badanych przywiązuje też wagę do infrastruk tury regionu - komunikacji, telefonizacji, stanu dróg, sieci wodociągów, zaopa trzenia w towary, nasycenia urzędami. Argumentami przemawiającymi za pozy tywną oceną regionu są również: kultura, perspektywy i możliwości rozwoju, gospodarność i samorządność jego mieszkańców (6%). Natomiast niespełna 1% badanych uznało, że wpływ na uznanie miejsca zamieszkania za lepsze czy gorsze ma łatwiejszy dostęp do służby zdrowia i jej lepsza organizacja oraz utożsamianie się z danym obszarem jako miejscem urodzenia (wykres 2).
Wykres 2. Kryteria wyboru danego regionu jako miejsca zamieszkania
Wyniki nie sumujć) się do 100%. ponieważ badani mogli wymienić kilka powodów.
Źródło: opracowanie własne na podstawie Badań CBOS Polska regionalna..., s. 5.
Podobne uzasadnienia wyboru danego regionu jako miejsca, w którym le piej jest żyć niż w innych, wystąpiły również w badaniu CBOS z 1996 roku7.
7 Jednakże bezpośrednie porównanie wyników obu badań jest do końca niemożliwe
Wówczas badani jako najczęstszą przyczynę klasyfikacji miejsca jako lepszego do życia również wskazywali rynek pracy jako istotny czynnik różnicujący sytuację w poszczególnych regionach - uznało tak 52% badanych. Natomiast drugim co do częstotliwości wskazywanym czynnikiem były warunki środowi skowe - uznał tak co piąty badany. Może to mieć uzasadnienie w zdecydowanie gorszych warunkach środowiskowych, jakie wówczas istniały w Polsce. Obec nie na ten element wskazał co jedenasty badany, co mogłoby oznaczać znaczącą poprawę stanu środowiska.
Kolejnymi czynnikami wpływającymi na lepszy poziom życia według ba danych były: warunki życia (22% badanych), rozwój gospodarczy (16% bada nych) i infrastruktura (12% badanych) oraz dostęp do kultury i edukacji (6% badanych)8.
Zasadniczą różnicą, ja k ą wskazano w badaniu z 1996 roku, była kwestia poziomu rolnictwa oraz związki rodzinne i bezpieczeństwo publiczne, które w ogóle nie pojawiły się w wypowiedziach respondentów badanych współcze śnie. Również obecnie niektórzy ankietowani odnosili się do pewnych kategorii, które nie były uwzględniane przez badanych kilkanaście lat tem u - a m ianowi cie gospodarność władz samorządowych i opieka zdrowotna9.
R egiony k ra ju , w który ch „g o rzej” jest m ieszkać, i czynniki o tym p rzesą dzające
W odpowiedzi na pytanie, czy są regiony, które można uznać za gorsze od innych dla mieszkańców, 58% Polaków uznało, że tak. W tym przypadku odno towano znaczącą poprawę w porównaniu z opinią sprzed siedemnastu lat. Wówczas ponad dwie trzecie badanych (71%) uważało, że w niektórych regio nach żyje się znacznie gorzej niż w innych10 (wykres 3).
pewne przemiany, jakie dokonały się na przestrzeni czasu dzielącej te badania. Komunikat CBOS
Moja miejscowość, region, kraj...
8 Komunikat CBOS Moja miejscowość..., s. 15.
9 Badania CBOS Polska regionalna..., s. 6.
Li d i a Kł o s
Re g i o n a l n ez r ó ż n i c o w a n i ep o z i o m u Ży c i a w Po l s c en ap o d s t a w i eb a d a ń C B O S W ykres 3. W ojew ództw a lub regiony kraju, w k tó ry ch gorzej je s t m ieszkać
261
Źródło: opracowanie własne na podstawie Badań CBOS Polska regionalna..., s. 1;
oraz Komunikatu CBOS Moja miejscowość, region, k r a j., s. 15.
W tym przypadku blisko co czwarty badany, przekonany, że w niektórych regionach mieszka się gorzej, za takie miejsce uważa wschodnią Polskę (24%). Niezależnie od tych tak ogólnie sformułowanych wskazań, 14% stwierdziło, że jest to województwo podlaskie, 5% wymieniło Suwalszczyznę, a 4% - Biało
stocczyznę. Ponadto co dziesiąty badany odpowiadający na pytanie (11%) wskazał na województwo podkarpackie, 5% - na Bieszczady, a 2% - na Rze- szowszczyznę. Województwo lubuskie wymienił co dziesiąty badany, święto krzyskie wskazało 3%, a Kielecczyznę - 1% badanych. Jedynie 11% badanych uważało, że regionem gorszym do zamieszkania jest województwo śląskie, a 8% mówiło tak o warmińsko-mazurskim. Pozostałe województwa wymienia no sporadycznie11.
Podsumowując, dwie trzecie badanych, przekonanych, że w niektórych re gionach mieszka się gorzej, uważa za takie miejsce Region W schodni (66%). Blisko co szósty wskazał na Region Północny, a co ósmy (13%) - na Połu dniowy. Inne regiony kraju wymienione były bardzo rzadko.
W tym przypadku całkowicie potwierdza się przytoczony podział kraju na Polskę W schodnią i Zachodnią. Tak jak panuje przekonanie o uprzywilejowanej pozycji Regionu Centralnego, tak samo powszechna jest opinia o złej sytuacji mieszkańców Regionu Wschodniego. Co ciekawe, to sami mieszkańcy Regionu
11
W schodniego jako najmniej atrakcyjny wskazali właśnie swój region (58% jego mieszkańców; tab. 2).
T abela 2. R egiony k raju postrzegane ja k o m iejsca gorsze do zam ieszkania
W których regionach kraju jest gorzej mieszkać
niż w innych?
Odpowiedzi respondentów z regionu:
Centr. Pd. Wsch. Pn.-Zach. Pd.-Zach. Pn.
Regiony: w %* Centralny 2 5 3 2 8 3 Południowy 23 8 13 11 14 10 Wschodni 62 65 58 63 61 55 Północno-Zachodni 5 2 2 5 4 1 Południowo-Zachodni 0 4 1 4 3 4 Północny 16 14 7 10 8 22 Inne 24 17 19 15 27 18 Trudno powiedzieć 2 5 6 6 6 4
Wyniki nie sumują się do 100%, ponieważ można było wymienić dowolną liczbę regionów.
Źródło: Badania CBOS Polska regionalna..., s. 9.
W ymienione przez respondentów powody uznania pewnych regionów kra ju za gorsze do zamieszkania są paralelne do ju ż omawianych w przypadku regionów, w których żyje się lepiej. Ponownie i tym razem o negatywnej ocenie regionu decyduje przede wszystkim sytuacja na rynku pracy. Ponad dwie trze cie udzielających odpowiedzi na to pytanie (otwarte) mówi o zagrożeniu bezro bociem, braku miejsc pracy, a także o gorszych zarobkach (65%).
Co czwarty (23%) badany wskazywał na miejsca, gdzie jest więcej biedy, panują gorsze warunki i niższy standard życia. Blisko co piąty (18%) wspo mniał o zastoju gospodarczym w pewnych regionach (brak przemysłu, inwesty cji, a nawet mniejsze dotacje unijne). Wskazanie na zbliżoną rangę 7% ankie towanych uzasadniało czynnikami środowiskowymi, m.in. stopniem degradacji środowiska naturalnego czy mniej sprzyjającym klimatem oraz słabą infrastruk turą w niektórych regionach. Natomiast 4% badanych mówiło o braku perspek tyw i możliwości rozwoju oraz innych, bliżej niesprecyzowanych przyczynach. Problematyczny okazuje się także zbyt niski poziom urbanizacji niektórych części kraju, powodujący poczucie izolacji dla 3% badanych, jak i zbyt wysoki - prowadzący do przeludnienia i nadmiernego hałasu (dla 2% ankietowanych). Choć tylko nieliczni badani wskazali na postawy mieszkańców i zjawisko m i gracji (po 1%), to pojawienie się tego ostatniego czynnika wśród powodów
Li d i a Kł o s
Re g i o n a l n ez r ó ż n i c o w a n i ep o z i o m u Ży c i a w Po l s c en ap o d s t a w i eb a d a ń C B O S 263
gorszej sytuacji w niektórych regionach można uznać za symptomatyczne (wykres 4).
W ykres 4. K ryteria w y b o ru danego re g io n u ja k o m iejsca, w k tó ry m m ieszk a się gorzej
Źródło: opracowanie własne na podstawie Badań CBOS Polska regionalna..., s. 10.
Obecnie badani, uzasadniając wskazanie regionów, w których według nich żyje się gorzej, stosowali podobne kryteria oceny, jak ankietowani w bada niu z 1996 roku. W tedy również decydujące znaczenie upatrywano w warun kach ekonomicznych, tj. bezrobociu i złych warunkach życia - wskazało tak w sumie 75% badanych. Natomiast zdecydowanie w yższą pozycję przypisywa no wówczas jakości środowiska. Dla 33% badanych była to kategoria istotna z punktu widzenia „gorszych” regionów życia. W analogicznym badaniu z 1996 roku pojawiły się nowe kategorie, których nie wskazywano obecnie, jak np.: zaniedbania cywilizacyjno-kulturowe i „zawieruchy historii” czy sytuacja na wsi - wskazał tak wówczas co jedenasty badany12. Obecnie brak takich wska zań może jednoznacznie potwierdzać zniesienie dysproporcji - a przynajmniej przekonanie o nich - w poziomie życia na wsi i w mieście. Z kolei w teraźniej
12
szym badaniu, podobnie jak przy określaniu lepszych do życia regionów, rza dziej niż przed kilkunastoma laty wymieniano czynniki środowiskowe i nie odwoływano się do kwestii bezpieczeństwa publicznego. Jako nowe natomiast pojawiły się kategorie „brak perspektyw” i „duża skala emigracji z regionu”13.
Zdecydowana większość Polaków jest jednak zadowolona, że mieszka w tym, a nie innym regionie - 36% jest bardzo zadowolonych, a 54% - raczej zadowolonych. Tylko co jedenasty Polak (9%) jest niezadowolony z mieszkania w określonym województwie (wykres 5).
W ykres 5. P oziom zadow olenia z m iejsca zam ieszkania
■Bardzo zadowolony(a) ■ Raczej zadowolony(a) ■ Bardzo niezadowolony(a) ■Raczęi niezadowolony(a) ■Trudnopowiedzieć
Źródło: opracowanie własne na podstawie Badań CBOS Polska regionalna..., s. 11.
Co ciekawe, poziom zadowolenia tylko w niewielkim stopniu zależy od regionu, w którym m ieszkają badani, a różnice są raczej zaskakujące w kontek ście wcześniej przedstawianych danych. Jest bardzo ciekawe, że największy odsetek niezadowolonych jest w Regionie Centralnym (12%), najmniejszy zaś - w Regionie Południowo-Zachodnim (5%).
T abela 3. P oziom zad o w o len ia z m iejsca m ieszk an ia w zależności o d regionu
Czy, ogólnie rzecz biorąc, jest Pan(i) zadowolony(a) czy też
niezadowolony(a) z tego, że mieszka Pan(i) w tym regionie,
województwie?
Odpowiedzi mieszkańców regionu:
Centr. Pd. Wsch. Pn.-Zach. Pd.-Zach. Pn.
w % Bardzo zadowolony(a) 37 42 34 36 41 24 Raczej zadowolony(a) 51 50 54 57 53 65 Raczej niezadowolony(a) 10 6 8 5 4 8 Bardzo niezadowolony(a) 2 1 2 1 1 1 Trudno powiedzieć 0 1 2 1 1 2
Źródło: Badania CBOS Polska regionalna..., s. 11.
Lid iaKł o s
Re g i o n a l n ez r óżn i c o w a n i ep o z i o m uŻy c iawPo l s c en ap o d s t a w i eb a d ań CBOS 265
Ankietowani dostrzegają pozytywne zmiany, jakie zaszły w ich regionach po wejściu Polski do Unii Europejskiej. Co trzeci (31%) przyznaje, że w jego województwie wiele zmieniło się na lepsze, a niemal połowa (49%) zauważyła pozytywne zmiany. Natomiast co dziewiąty badany (11%) twierdzi, że w jego regionie w ciągu ostatnich dziesięciu lat praktycznie nic się nie zmieniło, jedy nie według co czternastego (7%) sytuacja się pogorszyła (wykres 6).
Wykres 6. Stopień zmian w regionie, województwie zamieszkania od czasu wejścia Polski do UE
■Wiele zmieniło się na lqjsze ■ Trochę zmieniło się na lq)sze ■ Praktycznie nic się nie zmieniło ■Wielezmieniło się na gorsze ■ Trochę zmieniło się na gorsze BTindno powiedzieć
Źródło: opracowanie własne na podstawie Badań CBOS Polska regionalna..., s. 12.
Podsumowanie
Utrzymujący się od lat podział Polski na tak zwaną Polskę Wschodnią i Zachodnią, odzwierciedlający poziom rozwoju gospodarczego, a tym samym będący odpowiednikiem poziomu życia mieszkańców, znalazł potwierdzenie również w cytowanym badaniu.
Nadal większość Polaków uważa, że w kraju są regiony, w których miesz ka się lepiej niż w innych, i takie, w których mieszkańcom żyje się znacznie trudniej. Według badanych w lepszej sytuacji są mieszkańcy województw: ma zowieckiego, wielkopolskiego, małopolskiego, dolnośląskiego i pomorskiego. Miejscem gorszym do zamieszkania jest wschód Polski: województwa Regionu Wschodniego i warmińsko-mazurskie.
Wśród głównych powodów zróżnicowania regionalnego, zdaniem bada nych, znajduje się przede wszystkim sytuacja na lokalnym rynku pracy, która przesądza o zamożności lub ubóstwie mieszkańców. To właśnie dostępność pracy i warunki, na jakich jest podejmowana, dzielą Polskę na bogatszą i bied niejszą, a tym samym na regiony, w których żyje się lepiej niż w innych.
Literatura
B adania C B O S Polska regionalna, C B O S, W arszaw a 2014.
F lanagan J.C ., Measurment o f quality o f life: current state o f the art, „A rchives o f P hysical M edicine a n d R ehabilitation” 1982, n r 63.
K om unikat C B O S Moja miejscowość, region, kraj. Stosunek do miejsca zamieszkania,
C B O S, W arszaw a 1997.
L uszniew icz A ., Statystyka poziomu życia ludności, PW N , W arszaw a 1972.
M arkow ski T., Lokalna polityka kształtowania warunków bytowych w świetle teorii efektów zewnętrznych, „A cta U niversitatis L odziensis” , Ł ó d ź 1987.
R apley M ., Quality o f Life Research - a critical introduction, SA G E P ublications Ltd, L o n d o n -T h o u sa n d O a k s-D e h li 2003.
S m iłow ska T., Statystyczna analiza poziomu życia ludności Polski w ujęciu przestrzen nym, Studia i prace Z B S E G U S i PA N , z. 247, W arszaw a 1997.
REGIONAL DIFFERENCES IN THE LIFE CONDITIONS IN POLAND BY THE PORC (CBOS)
Abstract
D oes there exist a co n v ictio n th a t it is still b etter to live in som e regions o f P oland w hile in others living conditions are w orse? T his question is explored by the author o f this article o n the b asis o f a research co nducted b y the Public O pinion R esearch C entre (C B O S) in D ecem ber 2013. T he p o in t o f reference is an analogous study also conducted b y C B O S in 1996, w here m ore th a n tw o-thirds o f respondents (71% ) considered life conditions in som e regions o f P oland w orse th an in others. D id the developm ents th at to o k place in the la st seventeen years as for instance P o la n d ’s accession to the E uropean U n io n have an im pact on the ju d g m e n ts o f respondents in this resp ect o r is the situation rath er unchanged. T his article is an attem pt to answ er these and other questions.
Keywords: living conditions, quality o f life, spatial diversity
JEL Code: R13
