922
ZA PISK IK ö n ig sb erg -K a lin in g ra d unter europäischen P erspektiven , hrsg. von Ernst M ü 1 -
1 e r - H e r m a n n, Verlag H.M. Hauschild GmbH, Bremen 1994, s. 189, ilustr.; „Ein
Schicklicher P la tz? ” K önigsberg-K aliningrad in der Sicht von B ew ohn ern und N achbarn,
hrsg. von Friedemann K l u g e , Fibre-Verlag, Osnabrück 1994 s. 241.
K lęsk a i bezwarunkowa kapitulacja Trzeciej R zeszy 8 maja 1945 przesądziły losy prowincji wschodnich Prus. W w iększości weszły one w skład państwa polskiego. Jedynie enklawa królewiecka przypadła ZSR R jako O bw ód Kaliningradzki (K alin in gradskaja O błast). Rosjanie dom agali się K rólew ca oraz półn ocn o-w schodniego obszaru Prus W schodnich już w 1943 r. w Teheranie, argumentując iż nie posiadają żadnego niezamarzającego portu nad Bałtykiem . Ponadto chciano otrzym ać jakiś skrawek ziem i należący przed wojną do R zeszy N iem ieckiej, w charakterze sym bo licznej rekompensaty strat i ofiar poniesionych w czasie działań zbrojnych w latach 1941-1945. Los miasta i przyległych do niego terenów przesądzony został 2 sierpnia 1945 w Poczdam ie. W 1946 r. miasto zostało w cielone do Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej i otrzymało nazw ę Kaliningrad na cześć zmarłego w tym że roku przewodniczącego Prezydium Rady N ajw yższej Z SR R M ichaiła Kalinina (18 7 5 -1 9 4 6 ). Od tej pory przez ponad czterdzieści lat stanowiło obw ód zam knięty, zarówno dla turystów, jak i dyplom atów akredytowanych w M oskw ie.
Upadek muru berlińskiego jako symbolu podzielonej na dwa w rogie bloki m ilitam o-polityczne Europy, a zw łaszcza pucz m oskiew ski w sierpniu 1991 r. i rozpad w kilka m iesięcy później ZSRR, postawiły na porządku dziennym problem jednego z najbardziej zmilitaryzowanych zakątków Euro py. Pierw sze rozm ow y m iędzy kanclerzem R FN Helmutem Kohlem a przyw ódcą ZSR R M ichaiłem S. G orb aczow em na temat przyszłości tego obszaru prowadzone b yły od m om entu zjednoczenia Niem iec. Obaj politycy zdawali sobie sprawę, iż przez dłuższy czas nie da się utrzymać ów czesn ego statusu miasta i okręgu. Jedynie w ojskow i, jak w szędzie, nadal m yśleli wolniej.
O bw ód Kaliningradzki zajmujący zaledw ie 15,1 tys. km2 i zam ieszkiw any na początku lat dziew ięćd ziesiątych przez ok oło 9 0 0 tys. m ieszkańców (Rosjan — 78,3% , Białorusinów — 8%, U k raińców — 7%, N iem ców rosyjskich — 2,4%, Polaków — 2,3% i L itw inów — 2%), graniczy na południu z Polską a od p ółnocn ego-w schodu z Republiką Litewską. Stanow ił on przez kilka dzie siątków lat głów ną morską bazę w ypadow ą ZSRR na państwa Europy Zachodniej. R ozwijano tu infrastruktury niezbędne dla marynarki wojennej oraz lotnictwa morskiego. Jednocześnie ograniczono do m inim um lub zlikw idow ano funkcje, jakie pełnił K rólewiec w okresie m iędzyw ojennym , a więc centrum przem ysłu lekkiego, rolnictwa, budow nictw a m iejskiego, komunikacji, a zw łaszcza ośw iatow o-kulturalnego i akadem ickiego Prus W schodnich — jako najdalej na w sch ód w ysunięty ośrodek kultury niem ieckiej w Europie. W konsekw encji prowadzonej polityki, w 1991 r. Obwód Kaliningradzki dawał zaledwie 0,55% produkcji przemysłowej oraz 0,65% produkcji rolnej Federacji R osyjskiej. Natom iast w rejonie tym stacjonow ało i nadal stacjonuje ok oło 2 0 0 -3 0 0 tys. żołnierzy i marynarzy rosyjskich (nb. armia polska liczy około 250 tys., a litewska około 4 0 -5 0 tys. żołnierzy), których wzm ocniono sprzętem w ycofanym w latach 1992-1994 z likwidow anych baz radzieckich we wschodnich krajach zw iązkow ych Republiki Federalnej N iem iec.
P ierw sza z prezentowanych tu publikacji, zredagowanych przez Ernsta M ü 1 1 e r a - - H e r m a n n a , jest pokłosiem badań prowadzonych nad tym zagadnieniem przez 18 naukow ców , polityków i dziennikarzy reprezentujących Francję (Lucas D e 1 a 11 r e), Litw ę (Justas P a l e c - k i s), Polskę (Józef B o r z y s z k o w s k i , Andrzej S a к s o n), Federację R osyjską (W iaczesław D a s z i c z e w , Giennadij F i o d o r o w , Julij К w i с i n s к i j, Jurij M a t o s z к i n), RFN (K laus B e h r e n s , Dieter B i n g e n , Thom as G ä r t i g, M agdalene H o f f , Hartmunt К о s с h y k, B eatrice K ü h n e , Friedberg P f l ü g e r , G eorge T u r n e r ) , Szw ecję (Dag H a r t e 1 i u s), oraz Komisję Europejską w Brukseli (Ottokar H a h n ) . Pokazują one punkty w id zen ia zarówno krajów sąsiadujących z O bw odem Kaliningradzkim — bezpośrednio i przez Bałtyk, ale także punkt w idzenia i m iejsce tego regionu w polityce zjednoczonych N iem iec. Zresztą
ZA PISK I
923
g ło s N iem iec zabrzmiał — co jest zrozumiałe ze w zględu na rolę K rólew ca w dziejach narodu n iem ieck iego — najbardziej doniosłe, dominując nad pozostałym i opracowaniami. W publikacji zam ieszczono także interesujące dokumenty dotyczące porozum ienia polsko-rosyjskiego z 4 czerw ca 1993 w sprawie współpracy regionalnej m iędzy Rzecząpospolitą Polską a Federacją Rosyjską (s. 9 5 -9 7 ) oraż iiid e m ém oire przyjęte podczas międzynarodowej konferencji w Poznaniu w dniach 22-23 kw ietnia 1993 w sprawie przyszłości Kaliningradu (s. 97-99).
Z kolei druga publikacja, zredagowana przez Friedemanna K l u g e , om aw ia m iejsce Kalinin gradu w oczach m ieszkańców oraz sąsiadujących z miastem i obw odem państw. G łos zabierają zarówno Rosjanie (Anatolij В а с h t i n, Władimir G i 1 m a n o w, Apollinarija Z u j e w a), jak rów n ież Litw ini (Juratę Ć e p u 1 i e n é, Justas P a 1 e с к i s), N iem cy (Thom as Gärtig, Gerhard G n a u с к, H elga G о 1 i n g e г, Reinhard H e n к y s, Friedemann K luge, Erwin K r ä m e r , Brigitte S c h u l z e , Hans W i e h 1 e r, Hartmunt Z i m m e с k) i Polacy (Andrzej S а к s ο η, Robert T r a b a ) . Opublikowane teksty ukazują obaw y Polski, Litw y i N iem iec z pow odu za grożenia, jakie stanowi zgrom adzony w Kaliningradzie potencjał militarny, a także nadzieje na rozszerzen ie wym iany gospodarczej oraz kulturalnej zapoczątkowanej w 1991 r. przez pow ołanie Kaliningradzkiej Strefy W olnocłow ej. Z am ieszczono także wspom nienia byłych (niem ieckich) i obecnych (rosyjskich) m ieszkańców miasta. Cennym uzupełnieniem publikacji jest w yk az n iem iec kich, rosyjskich, litewskich i polskich nazw m iejscow ości leżących w O bw odzie Kaliningradzkim i b y ły ch Prusach W schodnich, mapa regionu, bibliografia problemu opracowana przez F. Kluge i Helmuta R u с к a, dane biograficzne o autorach tekstów, a także w ykaz m niejszości narodowych i etnicznych w O bw odzie Kaliningradzkim w 1989 i 1993 r. oraz w ykaz kościołów na tym terenie. Książka została ponadto inkrustowana bardzo interesującymi wierszami autorstwa H. G olinger i A. Zujew y (w przekładzie B. Schulze).
Zaprezentowane w obu publikacjach teksty D. Bingena, W. D asziczew a, G. Fiodorowa, J. Paleckisa oraz A. Saksona częścio w o zostały czytelnikow i polskiem u udostępnione ju ż w 1993 r. na lamach „Przeglądu Z achodniego” (nr 3, s. 17-79) oraz uzupełnione opracowaniem Tom asza B u d n i k o w s k i e g o na temat ekonom icznych aspektów Obwodu K aliningradzkiego w te raźniejszości i przyszłości, jako pok łosie konferencji międzynarodowej zorganizowanej w dniach 22-23 kwietnia 1993 przez Instytut Zachodni w Poznaniu oraz Bundesinstitut für ostw issenschaftliche und internationale Studien w Kolonii.
Przedstawione publikacje dają czytelnikow i dobre w yobrażenie o roli Kaliningradu i Obwodu K aliningradzkiego w rejonie Bałtyku, a także na styku dw óch odm iennych europejskich kultur chrześcijańskich: katolicko-ew angelickiej i prawosławnej.
D M .
Zapiski opracowali: R.E. (R y sza rd E rgetow ski), M.K. (M arceli K o sm a n ), D.M . (D ariu sz M a-
