Kognowiccy w Powstaniu Styczniowym

K o g n o w i c c y w P o w s t a n iu S t y c z n i o w y m

Porównanie publikowanych w opracowaniach historycznych z XIX i X X w. wzm ianek o udzia­ le członków rodziny K ognow ickich1 w Powstaniu Styczniow ym 1863 r. z dokumentami odnalezio­ n ym i w archiwach litew skich p ozw oliło m i na ustalenie, że niektóre z opracowań zawierają w ielo ­ krotnie powtarzany błąd, który choć m ało istotny, zasługuje być m oże na sprostowanie.

Otóż w im ionopisie represjonowanych uczestników Powstania S tyczn iow ego 1863 r., Zygm unt K o l u m n a 2, a za nim inni autorzy3 podają informację o straceniu w K ow nie w lutym 1864 r. 20-letn iego K ognow ickiego. Źródła te nie podają jednak im ienia skazańca.

M oje wątpliwości co do w iarygodności tej informacji budził fakt, że w przekazach rodzinnych m ó w iło się o pradziadkach K ognow ickich skazanych na zesłanie, także o pow stańcu zbiegłym na em igrację, jednak o straceniu któregokolw iek z nich nigdy nie słyszałam.

W ątpliwości te pogłębiała rów nież anonim ow a notatka sporządzona odręcznie ołów kiem przy nazwisku K ognow ickiego na marginesie książki Z. Kolumny. Autor notatki twierdzi, że K ognow icki żyje i ma na imię Otton. Informuje też o jeg o randze w oddziale pow stańczym , o przedostaniu się za granicę i miejscu jego tam pobytu. Egzemplarz tej książki znajdujący się obecnie w zasobach B ib lio­ teki Narodowej w Warszawie·*, jak w ynika z treści pieczątki um ieszczonej na karcie przedtytułowej, należał kiedyś pod nr 287 do zbiorów Biblioteki Mokniuńskiej w (dawnym) pow. trockim na Żmudzi. Jest w y so ce prawdopodobne, że notatka tam w łaśnie powstała, a jej autorem m ógł być uczestnik lub świadek powstania. Znajomość szczeg ó łó w biografii jednego z K ognow ickich narzuca w niosek, że piszący w iedziałby o egzekucji dokonanej na innym członku tej rodziny.

Analizując potwierdzany w latach 1801-1903 przez Departament Heroldii R ządzącego Senatu w yw ód genealogiczny K ognowickich5 można stwierdzić, że liczba osób będących w ów czas w wieku 19-21 lat ograniczyła się do jednej.

1 K ogn ow iccy h. Dąbrowa, rodzina pochodzenia w łosk iego (C ogn occe) osiadła od czasów królowej B ony na ziem i kow ieńskiej (S. U r u s к i, R o d zin a . H e rb a rz szla ch ty p o lsk ie j. W arszawa 1904-1917, t. VII, s. 92; R. A f t a n a z y, M a teria ły d o d ziejó w re zyd en cji, W arszawa 1986-1993, t. III A , s. 216-219).

2 Z. K o l u m n a [właśc. Aleksander N o w o 1 e с к i], P a m ią tka d la R o d zin P o lskich , Kra­ ków 1868, s. 75.

3 J. B i a ł y n i a C h o ł o d e c k i , K się g a P a m ią tko w a ..., L w ów 1904, s. 37; E n cyklo p ed ja

W o jsk o w a , W arszawa 1 9 3 1-1939, t. IV, z. 34, s. 305; L ietu v iu en ciklo p ed ija , t. XII, B oston 1957,

s. 191.

4 Z. К o 1 u m n a, op. cit., s. 75, sygn. B N w W arszawie: II. 1.225.243. A n on im ow y autor m arginaliów uzupełnia także inne biogram y pow stańców z K ow ień szczyzn y. Jednak, prawdo­ p od ob n ie przy oprawie tego w olum enu brzegi kartek zostały obcięte, niestety wraz w częścią za­ pisków .

5 Państw ow e Archiwum H istoryczne Litw y [dalej cyt.: PA H L], 391, 7, 1900, 1852, 59, 60:

R o d o sło w n a ja ro d a K o g n o w ickich i d o ka za tielstw a o d w orianstw ie.

486

W św ietle dostępnych opracowań, a także dotychczas nigdzie nie publikow anych dokum entów, w Pow staniu S tyczniow ym uczestniczyło pięciu K ognow ickich: mój pradziad Paw eł6, jeg o brat Ludwik, sekretarz gubem ialny7 oraz ich bracia stryjeczni — Franciszek8, Otton9 i B o le sła w 10.

Paweł, działacz grupy petersburskiej stow arzyszenia polskich studentów „O gół”, której celem staje się walka o niepodległość narodową, w okresie poprzedzającym pow stanie organizuje oddziały w ojskow e na K ow ieńszczyźnie". Przeżył Powstanie, około r. 1876 ożenił się z Karoliną z Szuksztów — krewną sw eg o ziom ka i towarzysza z konspiracji w Petersburgu, zesłanego na katorgę A dolfa S zuk szty12.

N a m arginesie m ożna dodać, że syn Pawła i Karoliny — Roman K ogn ow ick i13 po II w ojnie św iatow ej został zm uszony do opuszczenia rodzinnej Ziem i Kowieńskiej.

Ludwik, brat Pawła, został oskarżony o „udział w buncie” i na rozkaz naczelnika guberni k ow ieńskiej z dnia 17 września 1863 r. poniew ieska K omisja Śledcza w szczęła przeciw niem u po­ stęp ow an ie14. D alsze jeg o lo sy nie są mi jeszcze znane. Jak w ynika z papierów rodzinnych — był bezdzietny, prawdopodobnie to nie on jednak został stracony w lutym 1864 r., p on iew aż miał wtedy 28 lat, a nie 20, jak podaje Zygm unt Kolumna.

Jedyny w ó w cza s 20-letni K ognow icki — B olesław był sądzony w sierpniu 1864 r. wraz ze sw ym bratem Franciszkiem, studentem uniwersytetu w Petersburgu, za „udział w buntow niczej bandzie i stawianie zbrojnego oporu przy braniu w n iew olę”. W yrokiem Audytoriatu P o lo w eg o obaj

6 7 S y n o w ie Felicjana i Elżbiety z Granickich K ognow ickich: Paw eł ur. 1 lutego 1833, zm. 7 stycznia 1894; Ludwik ur. 23 sierpnia 1836 w Rym iszkach; w W yw od zie zajmują poz. 21 i 22.

8 — 10 S y n o w ie A ntoniego K ognow ickiego, siostrzeńcy Onufrego G om brow icza, „m ęża zaufa­ nia”, zesłańca, zm arłego po pow rocie do kraju w latach osiem dziesiątych X IX w.: Franciszek ur. 23 lutego 1838, skazany 8 sierpnia 1864, zmarł w drodze na zesłanie prawdopodobnie zimą 1864/65 w D ynaburgu; Otton ur. 3 lipca 1842, zmarł w 1909 w Szwajcarii; B olesław ur. 3 0 kw ietnia 1844, skazany 8 sierpnia 1864, zmarł w 1910 r. w Astrachaniu. Od zmarłego w listopadzie 1995 r. prof. W ładim ira D jakow a z M oskw y uzyskałam informację, że w jego prywatnej kartotece uczestników P ow stania Styczn iow ego znajdują się adnotacje o dokumentach odnoszących się do B olesław a K ognow ickiego, dotyczących jego udziału w demonstracjach na Uniwersytecie w M oskw ie w 1863 r. i służby w ojskow ej w 1867 r. W yżej w ym ienieni syn ow ie A n toniego K ogn ow ick iego w W yw od zie zajmują kolejno poz. 23, 2 4 i 25.

11 A .F. S m i r n o w , W ięzi rew o lu cyjn e n a ro d ó w R o sji i P o lski w latach trzydziestych-

-sześćd zie sią tyc h X IX w iek u , Warszawa 1972, s. 250, 271, 273, 285, 293, 360, 4 1 7 , 516; F. N o ­

w i ń s k i , P olacy na U niw ersytecie P etersburskim w latach 1832-1884, W rocław 1986, s. 137, 150. 12 A d o lf Szukszta, syn Józefa, ur. ok. 1845 r., szlachcic z gub. kow ieńskiej, junkier Michaj- łowskiej Akadem ii Artyleryjskiej w Petersburgu, w 1862 r. aresztowany za dostarczenie do zakładu fotograficznego w celu wykonania odbitek — odezw y Centralnego Komitetu N arodow ego. Grupowa fotografia studentów oraz list Adolfa do brata Kazimierza, elew a w ileńskiego Instytutu S zlach eckiego dotyczący przygotowań do powstania, a perlustrowany przez Ochranę, p osłu żył także do aktu oskar­ żenia. W yrokiem sądu w ojsk ow ego został zdegradowany, skazany na pozbaw ienie szlachectwa, konfiskatę m ienia i cztery lata zesłania na katorgę. 13 lipca 1863 r. car zatwierdził wyrok, co zostało opublikow an e w nr 6 4 „Senatskich W iedom ostiej”. W yrok odbył w kopalniach Pietrozawodskich w guberni Ołonieckiej. Zob. przypisy M.K. Lem ke do; A.I. G e r с e n, P o łn o je so b ra n ije so c zin ien ij

i pisiem , t. XI, Pietrograd 1919, s. 395-407; W. A. D j а к o w, R ussko-polskije rew olucjonnyje sw iazi i w o ssta n je 18 6 3 g o d a . S b o rn ik sta tie j i m a tieria ło w , M oskw a 1962, s. 9, 32, 33, 326, 327; tenże, R u ssk o -p o lsk ije rew o lu cjo n n yje sw iazi, t. I, M oskw a 1963, s. 2 1 6 -2 1 7 , 2 2 8 -2 3 0 (fot. na s. 229);

A .F. S m i r n o w , op. cit., s. 245, 247, 2 4 8 , 293.

13 Roman Jan K ognowicki (1882-1966) (Eugeniusz R o m e r , D ziennik 1 9 1 4 -1 9 2 3 , W arszawa 1 9 9 5 ,1 .1, s. 100, 228, 230).

14 PAHL, A łfa w itn y j sp iso k licam , o ko to ryc h d ieła n a ch o d ilis w p ro izw o d s tw ie i ro zsm o trien ii

w P o niew ieżskoj Sliedstw iennoj K om isii p o p o liticzeskim d ieła m s a w g u sta 1863 g o d a p o 1 aw g u sta 1864 go d a (rkps). Ludwik Kognowicki, sekretarz gubem ialny, w ym ieniony jest pod numerem kolej­

zostali pozbaw ieni szlachectwa, skazani na zesłanie do „odległych m iejsc” Syberii oraz konfiskatę m ienia w łasn ego i tego, które w przyszłości odzied ziczylib y po rodzicach15.

Franciszek zmarł w drodze na zesłanie w twierdzy w Dynaburgu, B olesław zaś, po odbyciu w yroku, został osiedlony w Astrachaniu, gd zie umarł w 1910 roku.

Ich brat Otton, w ym ieniany w w ielu opublikowanych opracowaniach Pow stania Stycznio­ w e g o 16, dow ódca jazdy w oddziale księdza A ntoniego M ackiew icza, gdy ten został aresztowany i stracony 2 6 grudnia 1863 r. — staje na czele oddziału i prowadzi jeszcze w alkę do późnej jesieni 1864 r.

Działając z rozkazu głów nodow odzącego kow ieńskiego gubernatora w ojenn ego, generał-major Pomerancew 12 sierpnia 1864 r. wydaje pisemne polecenie w odniesieniu do Ottona K ognow ickiego i czterech innych dow ódców oddziałów pow stańczych — „o zastosow aniu najbardziej zd ecy­ dowanych i stanowczych środków w celu niezw łocznego wytępienia tych bandytów i złożenia rapor­ tu o rezultatach podjętych działań”17.

W ojsk o i policja nie zdołały ująć Ottona. Zostaje w ięc zaocznie pozbaw ion y majątku ziem ­ skiego. W ym ienia się go w W ykazie przestępców, których m ienie ulega konfiskacie na rzecz skarbu państw a18.

W iarygodnym źródłem informacji o udziale braci K ognow ickich w Pow staniu i ich dalszych losach wydają się b yć pozostające w rękopisie w spom nienia o roku 1863 w w ojew ód ztw ie k ow ień ­ skim H eleny z Kordzikowskich Romańskiej19. Była ona także autorką niektórych not biograficznych zam ieszczonych w przypisach do „Pamiętników z lat 1857 -1 8 6 5 ” Jakuba G ieysztora20. W sw ych wspom nieniach pisze m.in. o stoczonych przez Ottona bitwach i potyczkach, o tym, że został dwukrotnie ranny, oraz, że był dow ódcą oddziału tzw. „Żandarmów w ieszających” (zob. w yżej przyp. 4 , 19).

Otton K ognow icki, zagrożony w yrokiem śmierci, po upadku powstania w iosn ą 1865 r. prze­ dostał się do Szwajcarii. Osiadł tam początkowo w Porrentruy, a później w St. Gallen. Za przysyłane z kraju środki nabył niew ielką posiadłość ziem ską i ożenił się z Francuzką, córką generała wojsk napoleońskich. M iał syna i wnuki, które, niestety, nie m ów iły już po polsku.

Kontakty rodziny w kraju i na uchodźstw ie b yły dość żyw e. Otton z synem i wnukami u cze­ stn iczył w organizow aniu w Krakowie uroczystościach i obchodach 40-lecia Pow stania Stycznio­ w eg o , przy okazji których odbył się zjazd rodzinny K ognow ickich. Po śmierci Ottona w 1909 r., a w łaściw ie po I w ojnie św iatow ej kontakty te ustały.

Tak w ięc wracając do próby ustalenia, czy któryś z K ognow ickich został stracony w K ow nie w lutym 1864 r. można twierdzić, że informacja Zygmunta Kolumny jest błędna. B yć m oże powstała z pogłosk i celo w o rozsiewanej przez policję lub rosyjskie dow ództw o w ojskow e przy okazji ujęcia

15 PAH L, 1248: Ż u r n a ł W rie m en n o w o P o liew o w o A u d ito ria ta p r i S zta b ie W o jsk W ilenskow o

W o jen n o w o O kruga. 8 a w g u sta 1864 g o d a (rkps), s. 33-36.

16

w R apperswilu 1913, s. 309; W .A . D j а к o w, W osstanije w L itw ie i B ie ło ru ssii 1 8 6 3 -1 8 6 4 gg., M osk w a 1965, s. 250-251 (dokum ent 126: tekst raportu oficera sztabow ego majora żandarmerii R.B. W ittego złożon ego W .A. Dołgorukiem u), s. 252 -2 5 3 (dokument 127: zeznanie J. Rodow icza, skarbnika w oddziale ks. A ntoniego M ackiew icza złożone gen.-gubernatorow i w ileńskiem u N.M . M uraw iew ow i); S. K i e n i e w i с z, P ra sa tajna z la t 1 8 6 1 -1 8 6 4 , cz. 3, W rocław -M oskw a 1970, s. 2 0 7 , 218.

17 W .A. D j а к o w, W osstanije w L itw ie..., s. 2 6 6 -2 6 7 (dokument 137: tekst rozkazu Zastępcy D o w ó d cy W ojsk w Szaw elskim i innych powiatach generała majora Pom erancew a z 12 sierpnia 1864 r.).

18 PAHL, Spisok priestupnikam , im uszczestw a koich p o d lie ża t k o n fiska cii w k a zn u (rkps). Otton K ognow icki, syn A ntoniego w ym ieniony jest pod numerem kolejnym 31 tego dokumentu.

19 H elena z K ordzikow skich R o m a ń s k a , O ro ku 1 8 6 3 -im w W o jew ó d ztw ie K ow ieńskim .

G a rść m iejsco w ych w sp o m n ień , zeszyt № VI, dodatek (1) do zeszytu № V (rkps), PAHL.

488

dw ud ziestoletniego w ów czas B olesław a. W skazuje na to fakt, że w im ionopisach nigd zie nie w y ­ m ienia się im ienia skazańca.

W ładzom w ojskow ym m ogło zależeć na rozpow szechnianiu w iadom ości o śmierci K ogn o­ w ick iego, poniew aż oddział pow stańczy, którym po straceniu ks. M ackiew icza dow odził Otton K ognow icki, był znany na Żmudzi i ciągle czynny. M ożna przypuszczać, że celem szerzenia takiej p o głosk i było spow odow anie upadku ducha i pow strzym anie napływu now ych ochotników do od­ działu. Jeżeli istotnie tak było, to cel nie został osiągnięty. Oddział działał jeszcze przez w iele m ie­ sięcy, a dow ódca m im o podjęcia specjalnych środków przez regularne w ojska zaborcy pozostał na w olności.