Papyrologja jako nauka pomocnicza historji

1. J E R Z Y M A N T E U F F E L .

PAPYROLOGJA JAKO NAUKA POMOCNICZA

HISTORJI.

1. Z a d a n i a i z a k r e s p a p y r o l o g j i .

G dy w pierwszej połow ie ubiegłego stulecia zapoczątkow ały Muzea europejskie serje publikacyj papyrusów greckich, sami ich w ydaw cy nie przypuszczali jeszcze, że m aterjał ten stanie się zapoczątkowaniem odrębnej gałęzi wiedzy· D ziało się tc w czasach, kiedy główne zainte­ resowania naukowe b yły zwrócone ku okresowi klasycznem u dziejów i kultury antycznej. A le z biegiem lat św iadectw a literackie zostały uzupełnione i pomnożone przez inne źródła. Naukowe w yzyskanie ma­

terjału epigraficznego, planowe i system atyczne poszukiwania i wyko- paliska archeologiczne na całym obszarze dawnego imperjum R zym ­ skiego przedstaw iły w nowem św ietle szereg zagadnień naukowych, inne zaś im dopiero zaw dzięczają swe powstanie, H istorja starożytna przez długie w ieki b yła skazana prawie w yłącznie .na ope­ rowanie m aterjałem z literatury, a uczeni w tej dziedzinie pracowali w warunkach odmiennych, wobec braku archiwów i dokumentów b ez­ pośrednich, od badaczy dziejów średniow iecznych i nowożytnych, Lu­ kę pow yższą uzupełnił w pewnej mierze obfity m aterjał epigraficzny, zaw ierający szeregi dokumentów o charakterze publicznym, jak za­ rządzenia w ładz, dekrety, uchw ały m iast i korporacyj, napisy honorowe,

dedykacje i t. p., ale dopiero ostatnio, dzięki odkryciom papyrusowym zdobyliśm y, w praw dzie dla jednej tylko prowincji świata antyczne­ go, św iadectw a bezpośrednie o najrozm aitszych zagadnieniach życia w starożytności i to w rozmiarach bardzo pokaźnych. A rtykuł niniej­ sz y ogranicza się jedynie do papyrusów greckich z drobnym zaledw ie dodatkiem tekstów łacińskich, ta bowiem grupa, zachowana najobficiej a ilustrująca m oże najbardziej wszechstronnie różnorodne zagadnienia

2 PA PY R OLOG JA JA KO N A U K A POMOCNICZA HISTORJI. 71 organizacji państwowej i życia prywatnego, stała się podstawą d yscy­ pliny odrębnej, zw. papyrologją.

Już w okresie Grecji niepodległej posługiwano się przeważnie papy- rusem, ale dopiero w czasach hellenistycznych i rzym skich stał się on pow szechnie używanym ma ter jąłem piśmiennym, dopóki nie zaczął on w początkach naszej ery ustępow ać przed pergaminem, który z kolei zastąpił go w średniowieczu. Do zachowania się w szakże papyrusów nieodzow nym jest klim at suchy, to też jedynie na terytorjum środkowe­ go i górnego Egiptu, na krańcach pustyni graniczącej z doliną N ilu m o­ g ły się przechować teksty na nim sporządzone. Papyrusy herkulaneń- skie, zachowane pod w arstw ą law y z W ezuw jusza, stanow ią grupę ca ł­ kow icie odrębną. Prócz papyrusu używ ano w starożytności również pergamin, ponadto posługiw ano się dla drobnych notatek skorupkami glinianemi, t. zw. ostraka. W szkolnictw ie szerokie zastosow anie znala­ z ły tabliczki drewniane, pokrywane nieraz woskiem , a tabliczki m eta­ lowe, zw łaszcza ołowiane, m iały duże rozpow szechnienie w zabobonie i magji. Szczątki pism a greckiego, bez w zględu na m aterjał, jaki je przechował, wchodzą do dziedziny badań papyrologji* Oprócz tego winna ona czerpać w najszerszej m ierze z napisów kamiennych, zw ła ­ szcza pochodzących z Egiptu, poczem uw zględniać w szelkie pomniki literackie—czyli nie pom inąć żadnego św iadectw a, pochodzącego ze starożytności. Pow ażną pomoc daje w pew nych wypadkach znajom ość obecnego Egiptu, jego topografji i obyczajów ludności.

M aterjał reprezentow any przez papyrusy greckie przekracza okres 10 stuleci. Zaczynając się od czasów zaw ojow ania Egiptu przez A le ­ ksandra W ielkiego w IV w. przed Chr., sięga on poprzez okres h elle­ nistyczny, rzymski i bizantyjski aż do najazdu A rabów w stuleciu V ll-e m . Oprócz papyrusów greckich i łacińskich posiadam y jeszcze teksty egipskie w piśm ie hieroglificznem i hieratycznem , oraz później­ sze dem otyczne i koptyjskie. Pierw sze należą w yłącznie do zakresu egiptologji, a papyrologję interesują pośrednio, jako pomniki, ilustru­ jące w cześn iejsze dzieje Egiptu, drugie zaś, pochodzące z tego sam e­ go okresu, co greckie, uzupełniają je niejednokrotnie. Zachow ały się rów nież pomniki pism a innych ludów, przejściow o zam ieszkujących Egipt. Z tych ostatnich grupę poważną stanowią papyrusy aram ejskie z 5-go w. przed Chr., a rzucające ciekawe św iatło na organizację kolonji żydowskiej z czasów perskich i zaw ierające ważne przyczynki do hi­ storji tych czasów (por. E. M e y e r D er Papyrusfund von E le­

phantine, Lipsk 1912), Znamy następnie papyrusy syryjskie, hebrajskie

i w reszcie arabskie, z których ostatnie stanowią grupę obszerną, nie w yzyskaną w szelako dotąd przez naukę. W papyrusach odbija się

72 PA PY R O LO G JA JA K O N A Ć K A POMOCNICZA HISTOHJI. ₃

echem szerokiem życie ludu w jego zabiegach i trudach codziennych, zarówno w dziedzinie życia gospodarczo-adm inistracyjnego, jak jego potrzeb duchowych i kulturalnych. R ozporządzam y tu m ater jąłem w ielce różnorodnym i bogatym, grupę zaś dokumentów'· uzupełniają odkrycia tekstów literackich. Ze w zględów natury praktycznej bywa zazwyczaj przeprowadzana granica pom iędzy pomnikami literackimi, w których z kolei wyodrębnia się znowu całą literaturę chrześcijańską oraz fachową, a dokumentami, m iędzy którym i znajdujem y rozporzą­ dzenia w ładz, sprawozdania urzędów, akty publiczne i prywatne, kon­ trakty, rachunki, w reszcie korespondencję prywatną i t. p. J e śli chc-

uia;ez izp w yłącznie o cele praktyczne, granica ta m oże być naw et z pożytkiem zachowana, historyk jednak, zw łaszcza badacz zjaw isk kulturalnych, w inien m ieć zaw sze na uw adze ich całość. W! pewnych naw et razach trudno byw a ściśle tę linję przeprowadzać. Obok bo­ wiem literatury w w iększym stylu p ow staje i krzewi się piśm iennictwo drobne, o charakterze twórczości ludowej lub aktualnej, ściśle z życiem zw iązane i z niego czerpiące. J est ono zaś o tyle dla nas ciekawszem , że stanowi coś jedynego w swoim gatunku, twórczość bowiem tego ro­ dzaju uległa w innych prowincjach św iata antycznego zupełnej za­ gładzie i dopiefo krytyka naukowa zd ołała w ydobyć pewne jej p ier­ wiastki z zachowanych pomników literackich.

Zadania, jakie sobie stawia papyrologja, m ożem y sp recyzow ć w dwóch kierunkach: W pierwszym rzędzie chodzi o dokładne od­ tworzenie oraz interpretację każdego zachowanego tekstu, a to w k ie­ runku paleograficznym , językow ym oraz rzeczowym . Spełniając to zadanie, jest papyrologja dyscypliną pom ocniczą w całem tego słown znaczeniu, przygotow ującą m aterjał dla użytku innych nauk. Z dru­ giej jednak strony, zaw dzięczając w ielkiej obfitości św iadectw najro­ zm aitszego rodzaju, a odnoszących się do d ziejo w i życia Egiptu w okre­ sie panowania w nim Greków i Rzymian, osiągnęliśm y możność odtw o­ rzenia całych rozdziałów z zaginionej przeszłości tego kraju, i papy­ rologja gromadzi skrzętnie każdy n ow y przyczynek, jakim obdarza nas tekst nowoopublikowany, a zbierając następnie wyniki, osiągnięte na terenie różnych dyscyplin odrębnych, dąży do odtworzenia cało­ k ształtu stosunków gospodarczo-adm inistracyjnych i historyczno-kul- turalnych Egiptu w czasach hellenistycznych, rzymkich i bizantyjskich, J eż eli w ięc w pierwszem ujęciu przedstaw ia się papyrologja, jako dy­ scyplina przygotowująca m aterjał dla dalszych badań na różnych te ­ renach naukowych, to w drugiem — będzie ona gałęzią historji staro­ żytnej, badającą późniejsze losy Egiptu. Z określenia pow yższego w y ­ nika ponadto, że najbliżej zw iązana jest z egiptologją z jednej, a

ściś-4 PA PY R O LO G JA JAKO N A U K A POMOCNICZA HISTORJI. 7 3

lejszem i jeszcze w ęzłam i z całą historją A ntyku klasycznego z drugiej strony.

Przez odkrycia papyrusów greckich najbardziej przeto w zbogaciły się dwie gałęzie w ied zy o św iecie starożytnym — F ilologja i Historja. Pierw sza zaw dzięcza im bardzo pow ażne przyczynki do literatury greckiej, zw łaszcza w okresie hellenistycznym , oraz bogaty zasób n o­ w ego m aterjału językowego, odtw arzający dalsze etapy rozwoju ję­ zyka greckiego. H istorja czerpie zaś z dokumentów, które tak w szech­ stronnie ośw ietlają rozm aite dziedziny życia Egiptu w okresie grecko- rzymskim, m aterjał rozległy, a przez sw ą bezpośredniość niezm iernie cenny do odtwarzania całego system u gospodarczo-adm inistracyjnego tej prowincji; wyniki osiągnięte na tem polu dają się niejednokrotnie p rzeszczepić na szerszą areinę całego imper jurni Rzym skiego. Niemniej ciekaw e źródła zdobyła również historja kultury w postaci m aterjałów , ośw ietlających zetknięcie się dwóch św iatów —* G recji i W schodu, a następnie z dziedziny życia codziennego, folkloru i religjonistyki. In­ ne pozatem nauki czerpią także ze skarbnicy papyrusów greckich. E giptologja np. poza pomnikami życia tego kraju w okresach p óźn iej­ szych, zdobyła pew ne podstaw y fonetyczne w często spotykanych im io­ nach egipskich w transkrypcji greckiej; te k sty te przyczyniają się rów­ nież do lepszego poznania topograf ji dawnego Egiptu. T eologja z kolei zaw dzięcza papyrusom w zbogacenie m aterjału rzeczow ego w zakresie literatury chrześcijańskiej oraz zdobyła szersze tło porównawcze dla rzeczowej i językow ej interpretacji ksiąg N ow ego Testam entu. Prawo greckie w pierw szym rzędzie, ale rów nież i rzym skie czerpie z nich w rozległej mierze, a dyplom atyka starożytna zaw dzięcza im niemal całkow icie sw e pow stanie i d alszy rozwój, Paleografja grecka osiągnęła możność przesunięcia sw ych badań o 8 stuleci w stecz, a ca ły szereg innych nauk, jak historja m edycyny, m atem atyki, m uzyki czerpie z nich w większej lub m niejszej m ierze. Num izm atyka starożytna zyskała m aterjał w ielce obfity i różnorodny, zbędnem też chyba jest podkreślać ich znaczenie zasadnicze dlà lingwistyki.

D z i e ł a i r o z p r a w y o c h a r a k t e r z e o g ó l n y m : W S c h u b a r t Einführung in die Papyruskunde, B erlin 1918,

tegoż autora: Papyruskunde, Lipsk-Berün 1924 (we W stępach

G e г с k e - N о r d e n a I, 9), — A e g y p te n vom A lex a n d er dem

Grossen bis auf M oehammed, Berlin 1922, — Die P a p y r i als Zeugen antiker Kultur, Berlin 1925,— Griechische P apyri, Urkunden u. Briefe

vom IV Jhr, v. Chr. bis ins VII Jhr. n. Chr., B ielefeld-L ipsk 1927 (w wyd.: la t■ u. griech. Schulausgaben, hrg. Dr. H. K u r f e s s u. Dr. H, S c h a c h — wybór tekstów z komentarzami·).

7 4 PA PY R OLOG JA JAKO N A U K A POMOCNICZA HISTORJI. 5

U, W i 1 с k e η — L. Μ i t t e i s, Grundzüge u. Chrestomathie

der Papyruskunde t. 4., Lipsk'Berlin 1912.

U. W î l e k e n , Die griechische Papyrusurkunden, Berlin 1397; L. M i t t e i s , A u s den griechischen Papyrusurkunden, Lipsk 1900;

P, M. M e y e r , Juristische P apyri, Berlin 1920. O, G r a d e n - w i t z, Einführung in die Papyruskunde, Lipsk 1900, С о 1 1 o m p

La Papyrologie, Paryż 1927.

por, J, M a n t e u f f e l , W iadomości w sląpn e z zakresu papy- rologji (Przegl, Hist. Ser. 2, t. VI, 2, 1927, 234 i nast).

C z a s o p i s m a : A rchiv f. Papyrusforschung u. ve rw an dte G e ­

biete, Lipsk-Berlin I (1901)— IX (1928). A e g y p tu s , R ivista Italiana di Egittologia e di Papirologia I (1914) — IX (1928), M ediolan, The Journal of E gyptian A rch aeology I (1920) — X IV (1928).

B i b 1 j о g, r a f j e: U. W i 1 с к e η, ο publikacjach dokumen­ tów (ref. krytyczny) : Arch. f. Pap. I — IX; С r o n e r t — B i a s s-— К o e r t e — teksty literackie: Archiv f. Pap, I— V III; S c h m i d t — lit, chrześcijańska: Arch. I, II, P r e i s e n d a n z — papyrusy magiczne: Arch, VIII. IX. P a r t s c h - W e n g e r — bibljografja prawnicza: Arch. VII, IX.

H, J. B e l l (i K om itet redakcyjny), The Journal of Eg. Arch. I, III, VI — IX.

S e y m o u r d 'el R i c c i , Revue des études grecques t. XXVII, XXXIV, X X X V I.— A egyptu s I - I X .

Ponadto: V i e r e c k w Jahrb. über d. Fortschritte d, K lass. A lt. t. 98 (1898) i 102 (1899), S c h u b a r t , Sokrates z 1. 1921 i 23, P. M. M e y e r , Zeitschrift f. Vergl. R echtsw iss. t. XXXIV.

D z i e d z i n y p o k r e w n e : E gipłologja. — A . E r m a η, H. R a n k e , A e g y p te n и. degyptisches Leben im A lte rtu m 2 Tü­ bingen 1923, A . M o r e t , La vie e t la civilisation égyptienne, P a­ ryż 1925 (w l'Évolution de l'Humanité N -o 7).

E. W . L a n a, Manners and Custom s of the M o d e m Egyntians Londyn 1895.

H i s t o r j a w o k r e s i e h e 11 e n i s t y c z n o - ,r z y m s ki m; A. B o u c h é - L e c l e r q , Histoire d e s Lagides I — IV, Paryż 1903— 07.

M a h a f f y, The Em pire of the Ptolem ies, Londyn 1905.

E d w y n B e v a n , A history of E g y p t under the Ptolem aic D y ­ nasty. Londyn 1927 (Nowe opracowanie dzieła M ahaffy ego pod tym ­

że tytułem ). J, К ä r s t, Geschichte d e s Hellenismus t. I3, Lipsk-

B erlin 1927 t. IP — K. J. B e 1 о с h Griechische Geschichte

IV 1— 2, B erlin 1925— 1927. T h . M o m m s e n Römiche G e ­ schichte V, 1885, M. R o s t o w c e w , The Social and economic history of the Roman Empire, O xford 1926, E. S t e i n , Geschichte d e s Spätrömischen Reiches I, W ied eń 1928. P. f o u g u e t. 7 I m ­

périalism e Macédonien e t VHellénisation de l Orient, Paryż 1926. (w l'Évolution de l ’Hum anité N -o 15).

б PAPYROLOG JA JAKO X AU K A POMOCNICZA HISTORJI. 7 3 2. Z a r y s h i s t o r y c z n y i z b i o r y p a p y r u s ó w .

Poznanie pierwszego zwoju papyrusowego z tekstem greckim datu­ je się z r. 1788 (Mikołaj Schow, Charta papyracea graece scripta Mu­ sei Borgiani), ale dopiero w połow ie stu lecia następnego p oczęły na­ p ływ ać z Egiptu obfitsze zabytki tego rodzaju. O dkrycia m iew ały w tym okresie charakter przeważnie przypadkow y i w iększego zain tes resowania 'nie wzbudziły, M aterjały te pochodzą z Memphis i Letc- polis w Egipcie środkowym, z Thais, Panopolis, Teb, S yeny, Elephan- tyny w Egipcie górnym i należą do okresu ptolem euszow skiego. Nowe ich opracowanie daje W ilcken w U, P, Z, O dtąd jednak, głów nie d zię­ ki J. G, Droysenow i, granica m iędzy dziejam i klasycznem i a okresem h ellen istyczn ym została przełam ana i czasy p óźn iejsze za częły coraz żyw sze budzić zainteresowanie, w artość pomników papyrusowych po­ częto coraz bardziej oceniać. Duże zasługi na tem polu p o ło ż y ł M omm­ sen, a jeden z pierwszych pracowników w tej dziedzinie, zm arły nie­ dawno uczony włoski, G. Lumbroso zużytkow ał już cały ów cześnie znany m aterjał w swem dziele p. t. Recherches sur l ’économie noli-

iique de l'Egypte sous les Lagides Turyn 1870. Z r. 1877, z którego pochodzi w ielk a ilo ść papyrusów z Fayum , zaczyna się drugi okres w dziejach papyrologji; znaleziono tam mianowicie bogate zbiory, po­ chodzące z ruin licznych archiwów, bibliotek, biur oraz domów pryw at­ nych z okresu rzym skiego i bizantyjskiego. O statnie lata ubiegłego stulecia otw ierają w reszcie trzeci okres, z którego datują się epokowe odkrycia, jakie zaw dzięczam y już skoordynowanej pracy i system atycz­ nym poszukiwaniom sam ych badaczy, wspom aganych przez zasobne

Instytucje Naukowe. Egiptolog angielski, Flinders P etrie odkrył w к 1889/90 kairtonaż z trumien egipskich w Gurob. N astępnie w 1. 1895/6 z ram ienia t-w a E gypt Exploration Fund rozpoczynają sw e owocne poszukiwania Hogarth, G renfell i Hunt. Ju ż w r. 1896/97 następuje najw iększe odkrycie w O xyrhynchos, a w latach następnych ciż sami b adacze ponaw iali kilkakrotnie sw e podróże do Egiptu, Z uczonych francuskich w ypadnie wym ienić Jouguet‘a i Lefebvre, a z włoskich Schiaparelli i Breccia. Zarząd M uzeów niem ieckich w y sy ła w 1. 1898/99 do Egiptu W ilckena i Schäfera a w r, 1902 Schubarta i Vie- recka. Poszukiw ania te, w ym agające w ielkich nakładów pieniężnych, nie p ozostały daremne i dziś m uzea Europy zachodniej rozporządzają bardzo rozległym ma ter jąłem , z czego część nie została jeszcze opubli* kowaną.

W ostatnich czasach Am eryka również zaczyna rozwijać dość w y tę­ żoną akcję w kierunku zdobywania nowych m aterjałów , a poszczególne

7 6 Γ Λ Ρ Y ROLOG J A JAKO N A U K A POMOCNICZA HISTORJI. 7

również teksty dopływ ają stale do Europy przez pośrednictwo han­ dlarzy starożytnościam i.

N ajw iększe zbiory papyrusów greckich znajdują się w posiadaniu Anglików w British M useum oraz w B ibliotece B odlejańskiej i Queen's College w Oxfordzie; m niejsze zbiory znajdują się w Cam< bridge i Dublinie, w reszcie n ależy w ym ienić kolekcję lorda Am herst'a w Londynie i Rylands Library w M anchesterze. Zbiory angielskie zo­ stały opublikowane w wydawnictwach: a) E gypt E xploration Fund

(od r. 1920 Society), b) B ritish Museum, с) zbiorów prywatnych. Drugie m iejsce zajm ują N iem cy z N eues M useum w Berlinie, a m niejsze zbiory są rozrzucone po w szystkich niem al miastach uniwer­ syteckich, jak w Hamburgu, Gieissen, Heidelbergu, H alli, Lipsku, Mo­ nachjum i t. d. W łosi posiadają papyrusy z nowych odkryć w e F lo ­ rencji i M edjolanie, daw niejsze zaś w Rzym ie, N eapolu i Turynie. Francuskie zbiory znajdują się w Muzeum Louvre u, w Instytucie Pa- pyrologicznym uniw, Paryskiego oraz w Strassburgu. W posia­ danie Biblioteki Narodowej w W iedniu p rzeszły zbiory Rainera. Znaczna część papyrusów p ozostała rów nież w E gipcie w M uzeach w Kairze i A leksandrj i.

Drobne k olekcje papyrusów znajdują się ponadto w Szw ajcarji, — Genewa, Fryburg, B azylea, w H olandji — Lej da, w Dan ji — K openha­ ga, w B elgji — Bruksella, N orw egji — Oslo, Szw ecji — Sztockholm oraz w Rosji — M oskwa i szereg m niejszych.

A m eryka, która, jak zaznaczono, chętnie nabyw a te rzeczy, posiada w ażniejsze zbiory w uniw. Kalifornijskim, w Chicago oraz w C om ell- univ. w N ew -Jorku.

N ajw ażn iejsze ośrodki studjów papyrologicznych znajdują się obecnie w Niem czech, A nglji, w e W łoszech i Francji. W. N iem czech pracownia papyrologiczna została założona przy^ Neues-M useum (Schubart), która w yd aje publikację p. t. B erliner G riechische Ur­ kunden (B. G. U .); w Instytucie dla Studjów A ntycznych Uniw. Beri istnieje dział specjalnie pośw ięcony papyrologji, posiadający bogaty zbiór publikacyj i dzieł pom ocniczych (W ilcken). Instytuty papyrolo- giczne istn ieją ponadto przy uniw. H eidelberskim (Bilabel) i M ona­ chijskim (Otto, W enger).

W A n glji posiada British Museum, które zbiory sw e publikuje w w yd. p. t. G reek Papyri in the Br. Mus., specjalną pracow nię przy dziale rękopisów (Kenyon, B e ll), a w O xfordzie centrami pracy w tej dziedzinie są Queen's C ollege (Huntj i Biblioteka B odlejańska (Lo- bel) — najw ażniejsza publikacja, w ydaw ana przez Hunt'a: The· O

xyr-hynchus Papyri, W e W łoszech istn ieje Instytut papyrologiczny w M edjolam e (Calderini, Francisci), który w yd a je sp ecjaln e serje publikacyj, i w reszcie w e Francji Instytut taki posiada Uniw. Paryski (Jouguet, zastępczo Collart). Studjom papyrologicznym pośw ięcone są specjalne czasopism a, jak niem ieckie p. t, A rchiv f. Papyru sfor­

schung u. verw an dte Gebiete, w łoskie p, t, A e g y p tu s oraz poczęści

angielskie — The Journal of E gyptian Archaeology. Publikacje pa- pyrusow e stanowią już same przez się bibljobrafję dość obszerną. Pozatem posiadam y w tej dziedzinie c a ły szereg dzieł o charekterze pomocniczym, jak zestaw ienia poprawek do uprzednio w ydanych tekstów , zbiory rozproszonych publikacyj, słow niki i zestaw ienia m a­ terjału językow ego i t, p. O statnie sprawozdania W ilckena z publi­ kacyj papyrusow ych podkreślają z uznaniem, że inne kraje coraz liczn iejszy biorą u dział w ruchu naukowym w tej dziedzinie, czego dowodem jest rosnąca stale liczba poszczególnych publikacyj i oprą* cowań w tym zakresie1) .

3. Ź r ó d ł a h i s t o r y c z n o - l i t e r a c k i e .

Rozpoczynając od tej grupy przegląd m aterjału, jaikim obdarzyły nas papyrusy, nie zam ierzam przez to podkreślić, aby m iała ona do­ nioślejsze znaczenie od pozostałych rzeczy, które w postaci najroz­ m aitszych dokumentów stanowią w łaściw ą p odstaw ę papyrologji. w znaczeniu węższem ,

W prawdzie każdy fragment z dzieła historycznego, nie m ówiąc już o odkryciu pierwszorzędnem , posiada pew ną w artość przez to, że dorzuca on coś nowego do naszej w iedzy, ale przew ażnie m am y tu jednak do czynienia z mało znaczącym i ułamkami, które przez w y ­ dzielenie ich z tła ogólnego pozostają tylko sporadycznym i szczegó­ łami. N ie mogą one istotnie ryw alizow ać z obfitością uzupełniających się w zajem nie dokumentów i naogół biorąc przedstaw iają się skrom­ nie. A le przecież nie posiadam y papyrusów z Egiptu dolnego, nie mówiąc już o samej A leksandrji z jej w spaniałą B iblioteką i M uze­ um. Teksty, jakie spotykam y m iędzy papyrusami, pochodzą z m

iaste--1) Do h is to rji odkryć : Archaeological R e p o rt L ondyn 1679— 1912 p o n ad to

w stępne rozdaiały1 W i l c k e n a Grundzüge 1912 i S c h u b a r t a Einführung

1918. (

P u b lik acje: Szczegółow y wykaiz p u b lik acy j ,zbiorow ych .podałem w Przegl.

H ist. S er, II. t, VI.2 1927 str. 238— 15; omówienia k ry ty czn e w szelkich pubłilka-

cyj nie-liiteraökich potdaije w Siwym referacie W i 1 с к г a A rch, f. P ap . I—IX,

a n ajo b szern iejszą bibijiogratję um ieszcza B e l l (z pomacniilkaim) w Jo u rn a l of

Eg. A rch,

D zieła pom ocnicze b ęd ą wym ienione w n astępnych rozdziałach.

czek prowincjonalnych i zapadłych wsi, licznie rozrzuconych w środ­ kowym i górnym Egipcie, które w słabym tylko stopniu ż y ły odblas­ kiem kultury i nauki stołecznej, M aterjał ten czerpiem y przew ażnie z podręczników szkolnych i z odpisów, sporządzonych dla użytku p ry­ watnego. W pewnej m ierze przyczynił się rów nież tło tego zwrot ku klasycyzm ow i w okresie rzymskim, który przez zaniedbanie póź­ niejszej twórczości literackiej uniem ożliw ił zachowanie! się dzieł póź­ niejszych autorów. Ze znanych np. historyków znajdujem y często fragmenty papyrusowe z d zieł Herodota, Xenofonta i Thukydłdesa. podczas gdy Polybios reprezentow any jest rzadko, a d zieł Diodora i Plutarcha nie znaleziono dotąd w cale. N iezależnie od twórczości w w iększym sty lu rozw ija się również w Egipcie drobne piśm iennictwo historyczne. Stoi ono przeważnie na niskim poziomie, a służy celom praktycznym — dydaktyce szkolnej i użytkowi domowemu w p osta­ ci krótkich podręczników, wykazów i w yciągów z dzieł obszerniej­ szych, Znaleziono tu również pewne fragmenty, św iadczące o istn ie­ niu twórczości aktualnej w postaci drobnych broszur politycznych i t. p.

N ajpow ażniejszem odkryciem w zakresie utworów historycznych jest bezsprzecznie dzieło A rystotelesa o U stroju Ateńskim . Początko­ w a część tego dzieła u legła zniszczeniu, końcowe zaś ustępy posiadam y rów nież w stanie bardzo fragmentarycznym. Na całość utworu sk ład ały się dwie części, z których pierwsza, zaw ierająca zarys historyczny, kreśli rozwój ustroju A ten, a część zachowana rozpoczyna się opisem ustroju przed Drakonem i omawia ją aż do czasów Thrasy- bulosa. Część druga system atyzująca przedstaw ia ustroje później­ sze oraz konstytucję ateńską z czasów samego A rystotelesa.

Drugiem z kolei poważnem odkryciem w tej dziedzinie są t. zw. H ellenika z Oxyrhynchos, przypisyw ane Ephorowi lub Theopompowi, przez innych zaś Cratippowi, Część zachowana zaw iera obszerny opis 1, 396/95 przed Chr,, przedstaw iony w sposób objektywny bez przechylania się sym patji autora w kierunku A ten, czy Sparty. N aj­ w ażniejszym dla nas jest rozdział, dotyczący ustroju Beocji. W za ­ chowanych ustępach utworu w y stęp u je w yraźnie jego charakter kroni­ karski, autor zam ierzał zaś naw iązać swój opis do historji Thuky- didesa.

W artościow e przyczynki zawiera następnie Opis II w ojny Syryjskiej w papyrusie z 3 w . przed Chr., przypisyw any samemu Ptolem euszo­ wi III. M aterjałem , z którego opis ten pow stał, b yły zapew ne raporty urzędowe i dziennik królewski.

Inne rzeczy w tej dziedzinie m niejsze posiadają znaczenie, Oto p e­

1 0 PA PY R O LO G JA JAKO N A U K A POMOCNICZA HISTORJI ₇₉

wien utwór chronologiczny, zapew ne wyciąg z obszerniejszego dzie­ ła, przedstaw ia dzieje z 1. 355— 15, szeregując zdarzenia podług Olim pjad i archontów ateńskich; w zestaw ieniu synchronistycznem po­ znajem y dzieje Grecji, Rzymu i wschodnie.

W iększą już natom iast w artość naukową posiada inny w yciąg ze spisów zw ycięzców olimpijskich; zdradza on pewne podobieństwo z Phlegontem z Thralles, O statnio również, bo w XVII tomie papy­ rusów z Oxyrhynchos zostały opublikowane fragmenty zapew ne z jego kroniki— odnoszą się one do dziejów greckich w 3 w. przed Chr.; całość zaś stanow iła zapew ne kompendjum historyczne, w dalszych bowiem urywkach spotykam y wzmianki o Rzym ie i S ycylji.

Spotykam y tu rów nież t. zw. Laterculi A lexandrini, p odające w y ­ ciągi historyczne i geograficzne dla użytku szkolnego, a zachowane w rękopisie, zawierającym, pew ien epizod z Romansu o A leksandrze W. Zawierają one zestaw ienia słynnych malarzy, rzeźbiarzy, archi­ tektów i techników, w wiadom ościach zaś geograficznych spisy rzek, gór, w ysep i t. p. W O xyrhychos znaleziono cenniejszy o w iele w y ­ ciąg o charakterze podobnym, mamy w nim bowiem w yk az kolejn y

bibliotekarzy aleksandryjskich. M ałą w artość historyczną posiada natomiast pewne pisemko o obyczajach nieznanych ludów oraz t. zw· A leksandryjska kronika światowa z ilustracjam i; pośrednikami m ię5 dzy twórczością w tym stylu a nauką aleksandryjską b y ły zapew ne rzeczy w rodzaju w yciągu H erakleidesa z Lembos z Hermipposa. Ponadto zachow ały się w papyrusach drobne ułamki z dzieł, dotyczących osoby i kultu A leksandra W ., a w odosobnieniu zupełnem stoi fragment z książki Sosylosa o Hannibalu. W charakterze też książki historycznej czytyw ano w ów czas zapew ne opis W ojny Tro5

jańskiej Diktysa.

Z historyków rzymskich posiadam y w yciąg z Liwjusza, p ełen n ie­ dokładności i błędów, oraz ułam ek z innego dzieła, przypisyw anego bądź Enniusowi, bądź też Trogusowi Pom peiusowi, Liczniej reprezen­ towane są fragmenty z dzieł prawniczych.

N a pograniczu m iędzy twórczością historyczną a dokumentem stoi grupa t. zw. A k ta m ęczenników; czerpiąc m aterjał z dokumentów, przekształca go następnie w rodzaj broszury polityczno-propagando­ w ej. Spotykam y w tych aktach ciekawe m aterjały do rozruchów w A leksandr ji, spowodow anych na tle antysem ityzm u. Stopień opra­ cowania literackiego byw a w nich nader nierówny, a treść stanowią procesy aleksandryjskich gimnazjarchów przed cesarzam i rzymskimi, przyczem podnoszona jest ich odwaga i pośw ięcenie dla m iasta ro­ dzinnego N iejed en w reszcie szczegół historyczny, czy geograficzny,

8 0 PA PY R O LO G JA JA KO X A Ü K A POMOCNICZA HISTORJI.

1 1 jak również i przyczynki do poznania ludzi ówczesnych znajdziem y też w pozostałych utworach literackich, zw łaszcza w piśm iennictwie lokalnem

W ogólnych zarysach w inien rów nież poznać historyk c a ły m aterjał literacki z papyrusów. Jed n e z tych rzeczy św iadczą o łączności gre­ ków egipskich z macierzą, inne przedstaw ią ich w łasn e w y siłk i na tem polu i zobrazują ich upodobania, w yk ształcen ie i rozwój inte­ lek tu alny1) .

4. D o k u m e n t y — i c h g r u p y o r a z z n a c z e n i e h i s t o r y c z n a

Fragm enty papyrusowe utworów historycznych dorzucając tu

i ów dzie poszczególny szczegół nieznany lub rozw iązując daną kwe- stję sporną, nie posiadają, jak zaznaczono, zb yt doniosłego znaczenia. W innym natom iast św ietle staną przed nam i dokumenty greckie, Już przez to, że reprezentują m aterjał w yłącznie nowy, stają się one wy- mownem św iadectw em ubiegłych czasów, pomimo , że tutaj również jedynie przypadek decyduje o ich zachowaniu się. Jak dużo tych rze­ cz y m usiało z biegiem w ieków zaginąć, św iad czy już ten fakt, że na­ w et z pośród takich dokumentów, których sam charakter w ym agał sporządzenia w znacznej ilości egzem plarzy, w yjątkow o tylko rozpo­ rządzam y dwoma ich tekstami. A le w szystkie one pochodzą z je- nego terenu i n ależą do wspólnej kategorji św iadectw . D zięki temu też, iż uzupełniają się one wzajem nie, że z pewnej grupy zachow ała się

1) A ry sto teles. К е п у о ш , A ris to te lis res publica A th en ien siu m 2, B erlin 1903

(suppi. A nistot. III.2) ά B l a s s ’a w yd. 4, L ip sk 4903 (5 w yd. Thailheim 'a, L ipsk 1909). Heitlenfflka z O xyrhynchos : w ydanie L i p s i u s 'a i z r. 1916 oraz К a :1 i я (к a,

H ellenica O xyrhynchia, L ip sk 1927.

D robne utwiory histo ry czn e ze b ra ł B ii 1 a b e 1, Bonn 1922 (w K leine Γβχίο Lietzmanjna). D o fragm entów , dotyczących A le k sa n d ra W . por. W ilcken, S. B. P r, A.

X X III, 1923. Alkta m ęczenników : W i l c k e n A bh. d. Pbiltoł.-ffist. K. d. Sachs.

Ges. d . Wiiss. t. XXV II. 1909f 783 i ma®t.( o raz W e b e r , H erm es, L. 1915, 47

i <nast. i P r e t a e r s t e i n , H erm es L V II, 1922, 266

Om ówienie now ych pom ników literack ich z n a jd z ie czy te ln ik w dziele S c h u ­ b s r l ai, E inführung in d ie P a p yruskunde, 64 i n ast. oraz

P o w e 1 ! - B a r b e r N e w C hapters in the history of G reek L itera tu ry, O xford 1921.

Zestaw ienie (twórczości lokaJnej: C a i d e f i i n i P iccola lettera tu ra d i p ro ­

vincia пег papiri w A egyptus, II, 1921, 137.

W ykaz w szystkich fragm entów lite ra c k ic h ziaiwanty je st w książce

O 1 d f a t h e r ‘a T he greek L itera ry te x t from G reco-Rom an E g yp t, Mladison 1923. B ardzo w ażne dla religiioniistyki ii fo lk lo ru s ą p a p y ru s y m agiczne .C orpus Pap.

12 PAPYROLOGJA JAKO NAUKA POMOCNICZA HISTORJI. ₈₁

większa ilość najrozm aitszych dokum entów pokrewnych z różnych okresów czasu i rozm aitych m iejscow ości Egiptu, m ogą one odtworzyć wiernie obraz życia oraz warunków ów czesnych. N iektóre z pośród nich j. np. de/krety panujących i zarządzenia w ład z im podległych, dzienniki prowadzone przez urzędników, w yciągi z u staw i rozpo­ rządzeń i t, p. sam e przez się stanowią w artościow e pomniki histo­ ryczne, inne zaś, pom iędzy któreim przew ażają znów dokum enty pry­ watne lub decyzje w ład z w sprawach natury pryw atnej, odzw iercie­ dlają życie przeciętnych w arstw ludności w najrozm aitszych jego przejawach i w łaśn ie przez swoją bezpośredniość oddają poważne usługi badaczom. J eż eli zaś do podstaw ow ych zadań papyrologji n ależy w szechstronne badanie dziejów Egiptu z czasów h ellen istycz- no-rzymskich, to zbędnem chyba b ęd z;e dowodzenie, że ta grapa doku­ m entów stanowi jej najistotniejszy i n ieodłączn y m aterjał. O św ietlają

one przecież, w sposób bardziej lub mniej w yczerpujący, ogromną przestrzeń w dziejach Egiptu, najstarsze bowiem datują się jeszcze z czasów przed-ptolemeiuszowskich, a dochodzą nieprzerwanym rzę­ dem aż do VIII stulecia, przekraczając w ten sposób okres w targnię­ cia do Egiptu Arabów.

K ażdy z zachowanych w tej dziedzinie tekstów przedstaw ia dla nas wartość dwojaką: ze swej strony zewnętrznej oraz w ew nętrznej, t, zn, samej treści. Ponadto wym aga on dokładnego zbadania, jako jednostki odrębnej, następnie zaś zestaw ienia go z odpow ie­ dnią grupą. Stronę w ew nętrzną dokumentu stanowi, jak w sp o­ mniałem, jego treść, która zależnie od jego przeznaczenia byw a nieraz nader różnobarwną i bogatą; do strony zewnętrznej n ależą — forma, sty l oraz język. Z ostatniej czerpiem y m aterjał do poznania, w jakim kierunku rozw ija się i jakim podlega zmianom szablon da­ nego dokumentu, do obserwacyj jego w szelkich zmian stylistycznych, w yd zielen ia charakterystycznych cech danej grupy i bogatych w resz­ cie spostrzeżeń natury lingw istycznej; w dziedzinie tej najwięcej może daje korespondencja prywatna. Obfitość m aterjału, jakim rozporzą­ dzam y w zakresie dokumentów, otwiera nam p ole do szerokich badań dyplom atycznych, poznawania całego system u biurokracji starożytnej i w iążących się z tem problemów adm inistracyjnych. Treść zaś poszcze­ gólnych dokumentów zbyt jest różnorodną, aby m ogła być wyczerpana w ramach tego artykułu, przeto ograniczę się do w skazów ek ogólnych, do określenia ich grup oraz podania bibliograf ji, należącej do danych zagadnień. J eżeli już sam w sobie stanowi nieraz dany dokument poważną w artość historyczną, to pełnię sw ego znaczenia osiąga on do­ piero przez zestaw ienie go z odpowiednią grupą św iadectw . P rzez to

82 PAPYROLOGJA JAKO КАПКА POMOCNICZA HISTORJI. ₁₃

z jednej strony zyskuje sama jego interpretacja, a z drugiej w ów czas dopiero w ystąpi wyraźnie, w jakim stopniu zaw iera on w artościow e przyczynki. W yniknie dalej, czy dadzą się one pogodzić z istniejącym już poglądem na dane zagadnienie, a w reszcie w p ływ a to niekiedy na częściow e zm odyfikowanie utartego poglądu.

M aterjał, zaw arty w dokumentach greckich, przyczynił się w znacz­ nym stopniu do pogłębienia n aszych w iadom ości historycznych, prze­ dew szystkiem w dziedzinie kultury i zjaw isk gospodarczych okresu hellenistyczno-rzym skiego.

Na czoło zagadnień, zw iązanych z historją kultury, w ysuniem y fakt zetknięcia się dwóch tak odm iennych kultur, jak G recji i W schodu, jaką następnie drogą pow staje z tych elem entów odmiennych kultura nowa, oparta na przenikaniu się prądów przedew szystkiem w dziedzi­ nie religijnej, następnie zaś w sam ym obyczaju i sposobie życia. W y so ­ ce również interesującym jest proces pow staw ania m ieszanej rasy lud­ ności oraz k oleje losu, jakim każda z grup ludnościow ych podlega, w zm ie nionych warunkach dziejow ych i politycznych, ich stosunek w zajem ­ ny i i. p. W w alce tych dwóch elem entów odniosła w praw dzie zw y­ cięstw o kultura grecka, ale i Egipt rów nież n ie pozostał bez w pływu. W yniki, osiągnięte na tym terenie badań, mogą być w pewnej mierze rozszerzane na teren całego W schodu greckiego, a przez to nabyw ają one jeszcze w iększego znaczenia, jako przyczynki do procesu heHeniza- cji prowincyj w schodnich i naw et, jako m aterjał do późniejszych dzie­ jów hellenizm u.

W rozległej m ierze i z najlepszego źródła poznajem y ponadto sa­ mych ludzi ów czesnych z ich rozw ojem intelektualnym i w yk ształce­ niem w różnych w arstw ach i klasach społecznych, ich sposób m yślenia oraz wyrażania m yśli; w m aterjałach tych odbija się wiernie ich życie zarówno w pracy i zabiegach codziennych, jak w chwilach św iątecz­ nego wypoczynku.

Badacz zjaw isk kulturalnych w inien p oza samą grupą dokumen­ tów uw zględniać w równym stopniu całą korespondencję prywatną i św iadectw a literackie, zw łaszcza zaś drobne piśm iennictwo m iej­ scowe.

W zakresie historji gospodarczej najwybitniej w ystępują tu m a­ ter ja ły do poznania całej organizacji adm inistracyjnej i system u po­ datkowego oraz fiskalnego Egiptu w różnych jego okresach dziejo­ wych. N igdzie m oże silniej nie uwidocznia się zależność bogactw na­ turalnych i w ytw órczości kraju od silnej w ład zy wykonawczej i dobrze funkcjonującego aparatu adm inistracyjnego. W idzim y tu, jak z chwilą osłabienia w ład zy królew skiej za ostatnich w ład ców z dynastji P

to-1 4 PA PY R O LO G JA JAKO N A U K A POMOCNICZA HISTORJI. 8 3

lem euszów, następnie zaś przy wkradającej się anarchji i rozkładzie imperjum Rzym skiego siły w ytw órcze Egiptu u legają również całko­ witem u zanikowi, z drugiej zaś strony poznajem y też okresy jego roz­ kwitu w dziedzinie gospodarczej. Odbija się w nich dalej ca ły system monopolów, um iejętność zastosow ania odpow iednich planów fiskal­ nych, a następnie ustrój bankowości, hipoteki ziem skiej, katastru i t, p. D u że rów nież znaczenie dla odtworzenia historji gospodarczej po­ siadają tak często spotykane wiadom ości o cenach ziem i, nierucho­ m ości. różnych przedm iotów użytku codziennego. N ie pozostają tu rów nież b ez znaczenia dane, d otyczące zam ożności poszczególnych ro­

dzin, oraz wiadom ości, o zmianach, jakie w yw ołu je w stanie m aterjal- nym ludności dew aluacja pieniądza i t. p.

N ależy tu w reszcie uw zględniać liczne św iadectw a, d otyczące w a ­ runków pracy na roli i w rzem iośle, a dalej najmu i p łacy, prac do­ browolnych i przym usowych, położenia niewolnika oraz ca ły kom­ pleks podobnych zagadnień. P ojęcie o tem, jak różnorodne strony życia w starożytności reprezentują papyrusy oraz, jak nauka w yciąga z nich wnioski natury historycznej i prawniczej, m oże dać proste po­ danie rozdziałów podstaw ow ego dzieła W ilckena i M itteisa p. t.

Grundzüge u. Chrestomathie der Papyruskunde, Berlin-Lipsk 1922.

Część histeryczna W ilckena obejm uje następujące działy: Ogólny zarys historyczny z uwzględnieniem św iadectw do historji zew nętrznej, do zam ieszek i powstań krajowych, organizacji miasta i okręgu w iej­ skiego oraz zagadnień ludnościowych, poczem omawia on religję, w y ­ chowanie, finanse, podatki, przem ysł i handel, rolnictwo, roboty pu­ bliczne i liturgje, stan aprowizacyjny, pocztę i komunikację, w ojsko t policję i w reszcie życie ludowe. C zęść prawnicza M itteisa zawiera: Prawo karne za Piolem euszów , Praw o cyw iln e rzym skie, D o­ kument, K sięga hipoteki ziem skiej, Skrypt dłużniczy oraz ustaw y hi­ poteczne, Kupno, D zierżaw a rolna, Prawo m ałżeńskie, Opieka nad nieletnimi, Rozm aite postępowania prawne i w reszcie U staw y.

O gół dokumentów, pochodzących z odkryć papyrusowych, możnaby podzielić na następujące działy:

A . Dokum enty publiczne:

I. Dzienniki urzędow e, prowadzone przez funkcjonarjuszy na różnych stopniach służbowych: zaw ierają one codzienne notatki o czynnościach urzędowych; na sp ecjaln e w yróżnienie zasługują tu w yciągi z rozpraw· sądowych.

II. Dekrety, nakazy i rozporządzenia w ładz: królew skie z okre­ su ptolem euszowskiego, cesarskie i nam iestnika Egiptu w okresie rzymskim i bizantyjskim .

8 4 PAPYKO LOGJA JAKO N A U K A POMOCNICZA HISTORJI. 15

III. Raporty urzędow e i IV. O ficjalne poświadczenia, V. O ficjalne w ykazy i rachunki rozmaitej treści. VI. A k ta zarządu św iątyń w Egipcie.

B. D okum enty urzędow o-prywatne:

I. W szelk iego rodzaju podania osób prywatnych, skierowane do urzędów: należą tu skargi i p etycje do króla oraz namiestni­ ka cesarskiego w Egipcie i t. р., o charakterze w ielce różnorodnym; dają one szeroki pogląd na rozm aite dziedziny życia.

II. Podania w sprawach podatkowych, w czem: 1) coroczne deklaracje i 2) odpow iednie inform acje perjodyczne.

III. R ozm aite inne podania, skierowane do urzędów, C. A kta natury prywatnej:

I. Dokumenty, sporządzone przy tranzakcjach w szelkiego ro­ dzaju, jak: kupna, sprzedaży, dzierżawy, pożyczki, poręczenia, upoważnienia, umowy, zawarcia m ałżeństw a, św iadectw a rozwo­ dowe, testam enty i t. p.

II, K orespondencja prywatna l ) .

I. W ażniejsze dokumenty: U staw a monopolowa i dzierżawy po­ datków Ptol, Philad,: G r e n f e l l Revenue L a w s of P to le m y Phi-ladelphos, 1896 -— W ilck. Chrest. Nr. 258, 299. W yciągi z dekretów Ptol. Euerg. II: Pap. T ext. I, 5 — M ittels Chr. 1. 36, W ilck, Chr. 65, 260, 307, 339. Inne ed yk ty królewskie; W ilck. Chr. 450, D ekret Ptol. Phiilopatora, d otyczący kultu D ionysiosa Beri. Gr. Urk. VI, 1211. Z okresu cesarstwa: W yciąg z rozporządzeń podatkowych, zw ł. doty­ czących spadku, t. zw. Gnomon des Idios Logos B.G.U. V, 1 ; Constitu­ tio Antonina, Pap. Giess. I, 40— M itteis Cbr. 377, M eyer. Jur. Pap. 1. Inne: W ilck. Chr. 462, M itteis Chr. 370. 373 por. W ilcken, Zu den

K a ise r -R escripłen, Herm es, LV, (1920) 1.

Dzienniki urzędników: M itteis Chr. 79. W ilck. Chr. 41.

Rozporządzeń nam iestników cesarskich w E gipcie posiadam y dużo zarówno w papyrusach, jak i w inskrypcjach — n ależy posługiw ać się publikacjami zbiorowemi.

D la rozporządzeń aleksandryjskich dioiketów specjalne znaczenie m ają tak zw . A k ta Zenona, E d g a r . Zenon-Papyri, Kairo 192э— 7.

Inne przykłady m uszą być z braku m iejsca pominięte. N ależy po­ sługiw ać się publikacjami oraz podanem i wyborami W ilckena- Miitteisa i Р. M. M eyera.

II. Opracowania:

(Poza dziełam i ogólnemi, wym iem onem i w § 1.).

Adm inistracja: A, B o u c h é - L e c l e r q Histoire des Lagides

t, III i IV. P, J o u g u e t La vie municipale dans l’Égypte Ro·

] ) Wylkaiz ten sipo.nządlzitem na p o d staw ie W iickena, Die griech. Papyriisur-

kunden, B erlin 1897 str. 26 ! n ast., oraz jego Generad-Regisiter d. grtech. n, lat.

16 PAPYROLOGJA JAKO NAUKA POMOCNICZA HISTORJI. 85 maine, Paryż 1921 uizup.· Rev. Égypt. N. S- I (1919) 50 i nast. F. Ö r t e 1 Die Liturgie, Lipsk 1917. L. P i o t r o w i c z S tano­ w isko nomarchów w adm inistracji Egiptu, Poznań 1922. A . S t e i n

A e g y p te n unter römischer Herrschaft Stuttgart 1915.

W ojsko: J. L e s q u î e r , Les Institutions Militaires d e 1‘Égypt? sous les Lagides, Paryż 1911 oraz L ’arm ée Romaine en E gypte, Kairo

1918.

Podatki: U. W i 1 с k e n, Griechische O straka aus A e g y p te n

u, Nubien t. 2, Lipsk-Berl. 1899.

Bankowość: F r, P r e i s i g к e, Girowesen im griech. A e g y p ­

ten, Strassburg 1910, ^

K w estje zw iązane z rolnictwem: S t . W a s z y ń s k i , Die B odenpacht 1908,

M. R o s t o w c e w, Studien zur Geschichte d. röm. K o lo n a ts,

Lipsk 1910,

M. R o s t o w c e w , A large estate in E g y p t in the third cen­ tury b. C., M adison 1922.

Przem ysł i handel: T h . R e i 1 Beiträge zu r Kenntniss d e s G e­ w erbes im hellen. A e g y p te n , Lipsk 1913.

F r . S m o l k a , Z arys po lity k i h andlow ej P tolem eu szów ,

Lwów 1924,,

M cnografje poszczególnych m iejscow ości:

G. P 1 a u m a n n, Ptolem ais, Lipsk 1910; M é a u t i s Her- m upolis-la-G rande, Lausanne 1918; E, K ü h n , A ntin oopolis,

Göttigen 1913. P. V i e r e c k , Philadelphia, Lipsk 1928.

Szkolnictwo: E. Z i e b a r t h , A u s dem griechischen Schul­ wesen, Lipsk 1914, (głównie na podstaw ie inskrypcyj, ale posługuje się

też papyrusam i); tegoż autora: A u s der antiken Schule (Lietzm. Kl, T exte Nr. 65).

F r , S m o l k a , S zkoln ictw o greckie w s t a ro ży tn y m Egipcie,

Lwów 1921.

Religja: W stęp W ilckena do Urk. d. Ptol. Zeit, I Beri. 1927. D e i s s m a n n , Licht vom Osten \ Tübingen 1923.

Organizacja świątyń: W . O t t o , P riester u. T em p e l im. hellen, A e g y p te n t, 2,

Z czasów chrześcijańskich: P. M. M e y e r , Die Libelli aus d. Decianischen Christenverfolgung (w S. В. Pr. Ak. 1910).

III. Zbiorowe w ydania pewnych grup dokumentów:

F r . P r e i s i g k e - B i l a b e l , Sammelbuch d. griech. U r­ kunden aus A e g y p te n , Strassburg-Berlin I. — III, 1915— 27,

F r . P r e i s i g k e , Berichtungsliste d. griech. P apyrusurkun­ den aus A e g y p te n I Berlin 1922 (por. odnośne u stęp y w A egyptus i Arch. f. Pap.).

U. W i 1 с k e n, Urkunden der P tolem äerzeit I Berlin 1927.

Listy: S t . W i t k o w s k i , Epistulae privatae g r a e c a e 2

Lipsk 1911,

G. G h e d i n i, L e t t e r e Chri st i ane dei. p a p i r i g r e c i d e l . III e IV

86 PA PY R OLOG JA JA K O N A U K A POMOCNICZA HISTORJI. ₁₇

B r . O 1 s s o n, Papyrusbriefe aus d. früheren R öm erzeit, Upsala

1925. Por. też A. H. S a l o n i u s, Zur Sprache d, griech. P a ­ pyrusbriefe I. Die Quellen. Helsingfors-Lipsk 1927.

5. R e k o n s t r u k c j a i i n t e r p r e t a c j a t e k s t ó w . M aterjały pochodzące z papyrusów znajdujem y zazw yczaj w sianie poważnego uszkodzenia, rzadko bowiem stanowią one całkow ite zwoje lub przynajmniej dobrze zakonserwowane karty. W iększość zachowa­ na jest w formie fragmentarycznej, pochodzi ona bowiem z w ykopalisk, znajdyw ana byw a m iędzy ruinami domostw lub w ydobywana z mu- mij i kartonażu trumien, w ym aga przeto zazwyczaj uprzedniego oczy­ szczenia, rozdzielenia poszczególnych w arstw i ponownego ułożenia luźnych odłam ków, W tej zw łaszcza dziedzinie, gdzie taką rolę od­ grywa umiejętna- obserwacja sam ego papyrusu, jego pasemek, zabar­ wienia, załam ań krańcowych i t. p., duże usługi może oddać zręczny konserwator tych zabytków. D opiero w ięc po dokonaniu tych w stęp­ nych czynności zaczyna się naukowe badanie zachow anego tekstu. B adanie to zm ierza w następujących kierunkach: l- o Pierwszym w a ­ runkiem je st dokładne odcyfrowanie pisma. Tutaj spotyka się pa- pyrolog z różnorodnemi trudnościami, gdyż praca ta jest o w iele bar­ dziej skomplikowana od tej, jaką w k ład a np, historyk przy badaniu rękopisu średniowiecznego, a składają się na to różne okoliczności. Z jednej strony z biegiem w ieków podlega pismo różnym zmianom, które tylko ogólnikowo dadzą się p odzielić na 3 grupy: ptolem euszow - ską, rzymską i bizantyjską, z drugiej zaś obok starannego pism a ka­ ligraficznego w ystępuje tu częściej kursywa. Ta ostatnia podlega znowu w ielkim zmianom w zależności od tego, czy dany tekst został sporządzany w biurze centralnem, cz y w drobnym urzędzie wiejskim, czy pisał go skryba zaw odowy, czy te ż człow iek prywatny, a w tym zw łaszcza razie zależy też bardzo dużo od jego um iejętności i w y­ kształcenia. Charakter indywidualny, odbiegający od szablonu pisma szkolnego, sprawia n iekiedy poważne trudności. O gólne opanowanie kierunków rozw oju ! zmian, jakim podlega pismo, jest jednym z warun­ ków pożytecznej pracy w tej dziedzinie. O w iele jednak w iększe tru­ dności sprawia w szakże z ły stan, w jakim zazw yczaj znajdujem y pa- pyrusy. To też przy odczytyw aniu dokumentu w kursywie znaczną po­ moc m oże oddać jego zrozumienie ogólne w częściach lepiej zachow a­ nych, z których dopiero nasuwa się przypuszczalne znaczenie zniszczo­ nego ustępu. Zalecanem jest przeto oczytanie się w m aterjale pocho­ dzącym z in-skrypcyj i papyrusów celem zapam iętania

charakterystycz-18 PA PY R OLOG JA JAKO N A U K A POMOCNICZA HISTORJI. ₈₇

nych zw rotów i stylu dokumentów. Środki pomocnicze, jakiemi po­ sługujem y się w tej pracy, są następujące: dobra lupa, przy tekstach zaś trudniejszych zaleca się używanie kilku lup o różnej ostrości, oraz lusterko, um ożliwiające silniejsze skupienie św iatła w danym punkcie; jasne św iatło dzienne jest niezbędnym warunkiem dokładnego odtw o­ rzenia badanego tekstu, wobec tego, że św iatło sztuczne stw arza nie­ b ezpieczeństw o brania załam ań papyrusu za ślad y pisma, Pożyteczną jest również przy odczytyw aniu trudnego tekstu um iejętność kopjo- w ania liter i sporządzania sobie alfabetu z części lepiej zachowanych, oddającego zaś charakterystyczne formy pisma danego dokumentu, Fotografja, która przy pergaminach tak dużą w yśw iad cza pomoc, tu­ taj bardzo często zawodzi, to też dla dokładnego zbadania gorzej za­ chowanego tekstu w ypadnie zaw sze poznać jego oryginał,

2-0. Sporządziw szy pierw szy odpis papyrusu, w ypadnie z kolei zastanow ić się, do jakiej dziedziny można zaliczyć poznany tekst. J eśli m am y dio czynienia z fragmentem literackim, n a leży się p rzedew szy­ stkiem przekonać, czy nie pochodzi od autora znanego, w przeciw ­ nym zaś w ypadku w ypadnie bliżej określić jego gatunek. M ając przed sobą dokument, musimy ustalić, do jakiej grupy pokrewnej m oż­ na go zaliczyć; w razie, kiedy się to uda, zyskujem y poważną pomoc przy rekonstrukcji zniszczonych ustępów w postaci rów noległych zwrotów, doboru w yrazów i całego stylu. Nieznane tek sty literackie nasuwają pod tym w zględem dużo w iększe trudności, z reguły bowiem są to rzeczy odosobnione. Przy rekonstrukcji m uszą tu przeto decydo­ w ać w zg lęd y innej natury, jak poprawność języka i stylu danego ro­ dzaju literackiego, dokładne w ym ierzenie luk i zaobserwowania śla­ dów pisma; te ostatnie uwagi stosują się w równej m ierze do rekon­ strukcji dokumentu,

3-0, P rzystępując do rekonstrukcji danego tekstu, w ypadnie jeszcze uprzednio zlokalizow ać go w czasie. Fragm enty literackie nie zaw ie­ rają naogół żadnych w skazów ek pod tym względem , a pismo kali­ graficzne, w którem przeważnie byw ają sporządzone, nasuw a nieraz bardzo poważne trudności przy ustaleniu czasu. Dokum enty częścio­ w o przynajmniej byw ają datowane, w ów czas czynność nasza ograni­ cza się do prostego przeniesienia czasu np, macedońskiego, czy egip­ skiego na nasz system kalendarzowy, ale ta rów nież grupa tekstów ża­ dnych często w skazów ek chronologicznych nie posiada. W ów czas w y ­ padnie powodować się ogólnemi cecham i pism a i znaleźć najbardziej zbliżone pom iędzy świadectwam i datowanemi. J est to czynność, która wym aga niem ałej wprawy oraz głębszego zapoznania się z obszerną ilością tekstów datowanych ż różnych okresów czasu; u stalen ie daty,

88 PA PY R OLOG JA JAKO N A U K A POMOCNICZA HISTOKJI. _{1 9}

badanego pomnika byw a w takich razach z reguły tylko ogólniko- wem, i zazw yczaj określam y w iek, n iekiedy tylko wprow adzając gra­ nicę bliższą. Dużą w szakże pomoc w tej czynności oddaje pewne spostrzeżenie W ilckena, potw ierdzone następnie przez konserwatora berlińskiego, I b s c h e r a , D otyczy ona t. zw. r e d o i verso karty papyrusoweij. Karta ta pow staje mianowicie W ten sposób, że po roz­ cięciu łodygi na pasma pionowe układano je jedno przy drugiem, a k lej roślinny łączy je pod działaniem prasy, i w ten sposób otrzym uje się w iększą powierzchnię. D w ie takie powierzchnie składano na­ stępnie na krzyż, prasowano je ponownie i wygładzano. Otrzymane stąd pojedyńcze arkusze sklejano po dwadzieścia, poczem wycinano z tej ilości m aterjału odpowiedniej w ielk ości zw oje lub poszczególne karty. W zw oju papyrusowym po jednej stronie układają się włókna roślinne prostopadle do sklejeń, po drugiej zaś rów nolegle. Pierwsze jest w ygod n iejszą do pisania i nazyw am y ją r e d o , przeciwną zaś verso. Otóż uwaga pow yższa ustala fakt, że z reguły zapełniano w pierw stro­ nę papyrusu zw. recto, a dopiero w skutek drożyzny papyrusu u żyw a­ no częstokroć odwrotnej strony w cześniej już zapisanego zwoju. Ma to oczyw iście doniosłe znaczenie przy ustaleniu daty danego tekstu. W drobnych fragmentach poznajem y r e d o przez to, że pismo biegnie rów nolegle do w łókien papyrusu, a różnicę w czasie pom iędzy tekstem na recto i verso określam y w przybliżeniu na pół wieku. O bserwacja ta posiada znaczenie szczególnie doniosłe przy tekstach literackich, któ­ rych pism o mniej posiada cech charakterystycznych dla danego okre­ su, a w starożytności rozpow szechnił się bardzo pryw atny odpis książ­ ki, do czego używano często starych zw ojów z dokumentami.

4-0. Z kolei następuje interpretacja językowa. I tutaj napotyka papyrolog na duże trudności. Język, z którym spotykam y się w pa- pyrusach, jego zasób leksykalny, flek sja i składnia przed odkryciami źródeł z czasów hellenistyczno-rzym skich nie b yły znane· należycie, a dziś rów nież niejedną jeszcze w sobie kryją zagadkę. W literaturze reprezentow ał go przeważnie Połybios i Pismo Św., którego przekład grecki pow stał w okresie hellenistycznym , a jeszcze bardziej Nowy Testam ent. W okresie rzym skim zachodzi znów reakcja— język w sp ól­ n y t. zw. Koiné zostaje u sunięty z twórczości literackiej, która powra­ ca do w zorów klasycznych i języka attyckiego. Literatura zrywa prze­ to z żyw ym językiem okresu, m owa ta jednak potoczna ży je i rozwija się nadal, a rozwój ten m ożem y śled zić obecnie na podstaw ia inskryp- cyj i papyrusów. Starsze słow niki n ie m ogły, rzecz prosta, uw zględnić tego zasobu językowego. P rzy interpretacji dokumentów znakomitą pomoc stanow i św ieżo opracow any słow nik sp ecjaln y Preisigke'go, p o ­

2 0 PA PY R OLOG JA JA K O N A U K A POMOCNICZA HISTORJI. 89 nadto zaś w ypadnie się posługiw ać słownikam i do Pima Św. oraz ję­ zyka greckiego w okresie bizantyjskim .

Trudności interpretacyjne pow iększa jeszcze niejednokrotnie w ul­ garna wym ow a i błędna pisownia. Poza ogólnem i wskazówkami, ja ­ kich udzielić mogą gramatyki specjalne, decyduje tu dużo w łasna wprawa, nabyta przelz oczytanie się w całym m aterjale. Oprócz znajo­ mości języka klasycznego, winien jednak papyrolog poznać też b ez­ warunkowo ten język potoczny, czyli grecką

Koiné-Styl dokumentów nie znalazł dotychczas w yczerpującego opraco­ wania, Różnice np. pom iędzy okresem ptolem euszow skim , z jego przejrzystą i prostą budową zdań, a czasam i biza'ntyjskiemi, kiedy w powodzi słów i ciężko zbudowanych okresów trudno doszukać się istotnego znaczenia, uderza w oczy odrazu. A le i pozatem każda grupa dokumentów, każdy okres dziejow y, każda m iejscow ość — większe miasto, czy zap ad ły kąt prowincjonalny, w ycisk ają sw e piętno odrębne na stylu danego dokumentu.

5-0. Przez ustalenie jego gatunku i zrozumienie treści osiągamy dalej m ożność porównania go ze św iadectw am i z grup pokrewnych, a przez to zyskujem y szersze podłoże dla rekonstrukcji jego części zniszczonych i określenia jego w artości istotnej: jeżeli sam już pre­ cyzyjny odpis stanowi w pew nych razach w artość konkretną, to przez porównanie z pozostałym i dokumentami danej grupy odzyskuje on dopiero pełną swą w artość dziejową.

Interpretacja paleograiiczna:

T h o m p s o n , An Introduction of Greek and Latin Palaeography,

Oxford 1912.

S c h u b a r t , Griechische Palaeographie, Monachjum 1925 (w Handb. A lt. t. I. cz. 4).

G a r d t h a u s e n . Griechische Palaeographie2 toory 2, Lipsk

1911 — 13.

Reprodukcje papyrusów·

S c h u b a r t , P apyri Graecae Berolinenses, Bonn 1911 (w Tab in usum Scholarum Lietzm ann‘a N-o 2).

W i 1 с k e n Tafeln zur älteren griech. Palaeographie, Lipsk 1891, oraz N e w Palaeographical Society, Facsimiles of A ncien t Manu­ scripts etc.

K siążka w starożytności:

S c h u b a r t , Das Buch bei den Griechen u. R öm ern2. Berlin 1921.

B i r t, Das antike Buchwesen, Berlin 1882,

D z i a t z к о, A u sge w äh lte K a p ite l aus dem antiken Buchwesen,

Lipsk 1900,

9 0 P A P ÏH O L O G JA JAKO N A U K A POMOCNICZA HISTORJI. ₂₁

W i 1 с k e n, Grundzüge der Pap. Lipsk 1912 (rozdział w stępn y).

Indeksy poszczególnych publikacyj, specjalnie zaleca się Beri. Griech. Urk. VII, Viereck, Zucker, Berlin 1926 str, 258 i nast.

2. Interpretacja językowa: a) Słow niki :

F r . P r e i s i g к e, W örterbuch d. griech. Papyrusurkunden,

B erlin 1925,

F r. P r e i s i g k e, Namenbuch, H eidelberg, 1922.

F r . P r e ï s i g k e, F achwörter d. öffentlichen V erw altungsdien­ stes A e g y p te n s , G ettynga 1915.

E, P r e u s c h e n — W. B a u e r , Griechisch - deutsches W örterbuch zu den Schriften d. Neuen T estam ents, G iessen 1928.

oraz specjalne Herverden'a, Sophocles'a i Du Cange'a.

b) Gramatyki:

E. M a y s e r, Grammatik d. griech. P apyri d. Ptolem äerzeit.

t. I. Laut. u. W o rtle h r e2, Berlin 1923.

t. II. Satzlehre, A nalyt. T eil I H älfte, B erlin 1926.

A , T. R o b e r t s o n  grammar of the greek N e w -T e sta m e n t in the

light of historical research3. N ew -Y york 1919. H. I. M o u l t o n Einlei­ tung in die Sprache d. N euen-Testam ents übers, von A. Thumb, H eid el­

berg 1911 (Indog. Bibl, A ct. I. Reihe 1). c) S tyl i forma:

S c h u b a r t Einführung in die P apyru sku nde 1918, rozdz, 11. P. C o l l o m p . Recherches diplom atiques sur la chancellerie des