Zboże rosyjskie na rynku amsterdamskim w pierwszej połowie XVII wieku

R O Z F R A W Y

MARIA BOGUCKA

Zboże rosyjskie na rynku amsterdamskim

w pierwszej połowie XVII w ieku

L ite ra tu ra dotycząca k o n tak tó w h an d lo w y ch i d y p lo m aty czn ych ho- len d e rsk o -ro sy jsk ich w X V I i X V II w iek u je s t stosun ko w o ob fita. W szystkie o p raco w an ia ogólne o h a n d lu i żegludze h o len d e rsk ie j tego o k resu — że p rzyp om n ę tu p race B a a s c h a , B r u g m a n s a , D i f e - r e e g o , K e r n k a m p a , P r i n g s h e i m a , v a n R a v e s t e i ­ n a — p o trą c a ją tak ż e o· tę p ro b le m aty k ę . Istn ie je ró w nież tro c h ę s tu ­ diów pośw ięconych sp e c ja ln ie te m u tem ato w i, od dziew iętn astow iecz­ nych, nieco ju ż p rze starz ały c h ro zp ra w J. S c h e l t e m a , H. A l t m e - y e r a 1, poprzez cenne źródłow e p rzy czy n k i P . N y s t r ö m a , В. R a ρ- t s c h i n s k y e g o , C. C. U h l e n b e c k a, D. S. v a n Z u i d e n a 2, aż do· now szych p u b lik a c ji E. C. G. B r u n n e r a czy A. О h b e r g a 3. O sobne m iejsce z a jm u ją książki i a rty k u ły biograficzne pośw ięcone w y ­ b itn iejsz y m kup co m h o len d e rsk im X V I—X V II w. N a p ierw szy m p lan ie w ym ienić tu trz e b a obszerną, o p a rtą na szero k iej k w eren d zie a rc h iw a l­

1 J. S c h e l t e m a , Rusland en de Nederlan den t. I—IV, A m sterdam 1817— 19; H. A l t m e y e r , Histoire des relations commertiiales et diplo m a tiq u es des

P ays-B as a vec le Nord de l’Europe pen dan t le X V I e s., B ruxelles 1840.

2 P. N y s t r ö m , M ercatu ra Ruthenica, „Scandia“ t. X , 1937, nr 2, s. 239—296; B. R a p t s c h i n· s k y, V i t de geschiedenis v a n den Amsterdamsc'hen handel

op Rusland in de X V II eeuw. Georg E w erh a rd Klen ck, „A m stelodam um “ t. X X XIV ,

Am sterdam 1937; t e n ż e , H et gezantschap v a n K oe n raad v a n K le n c k naar Moskau, „A m stelodam um “ t. X X X V I, A m sterdam 1939; C. C. U h l e n b e c k, En Verslagen

aangaande de een o n derzoek in de archieven v a n Rusland, S. G ravenhage 1891;

D. S. v a n Z u i d e n, Bydrage tot de kennis der hollandsch-russische relaties

in de 16e—18e eeuw , A m sterdam 1911; t e n ż e , N ieu w e b y drage to t de kennis v a n de hollandsch-russische relaties in de 16e— 18e eeuw. Bronnen-publicatie u it de A m sterdam sch e notaris-protocollen, „Econom isch-H istorisch Jaarboek“, 1916.

3 Por. E. C. G. B r u n n e r , h e d év e lo p p e m e n t du com merqe de la Hollande

a vec l’Europe orientale ju squ ’à la fin du X V I e s., „Tijdschrift voor G eschiedenis“

1926. P ew ne danei znajdują się także w pracach R. H. F i s h e r a, The Russian

Far Trade 1550— 1700, Berkeley — Los A ngeles 1943 oraz W. K i r c h n e r a, Über den russischen A u ssenhandel zu Beginn der Neuzeit, VSWG XLII, 1955. Sprawa

handlu holeindersko-rosyjskiego zajęła sporo m iejsca także w ostatn ich publika­ cjach A. O h b e r g a (Russia an d the W orld M a rk e t in th e S e v e n te e n th Century, „Scandinavian Econom ic H istory R eview “ 1'955, nr 2) oraz G. R a u c h a (Moskau

und die europäischen Mächte des 17 Jh., HZ CLXXVIH, 1954; t e n ż e , Zur G e­ schichte des russischen Han dels u nd der kolonialen E xpan sion im 17. Jh., VSWG

XL, 1953).

P R Z E G L Ą D H IS T O R Y C Z N Y T o m L I I I — z e s z y t 4

n ej p rac ę E. A m b u r g e r a o ro d zin ie M arselis 4. K ilk a daw niejszy ch tego ty p u p u b lik a c ji n ie odpo w iad a ju ż w ym ogom sta w ia n y m p rac y n a u ­ kow ej i słu ż y w łaściw ie ty lk o jako p rze k a ź n ik źródeł 5. H isto ry c y ro sy jsc y i rad z iec c y ró w nież zajm o w ali się tą p ro b le m aty k ą . Z a u to ró w d a w n ie j- szyęh iwym ienić trz e b a zw łaszcza N. I. K o s t o m a r o w a i 1.1. L u - b i m i e n k o 6. Obok n ich k o n ta k ta m i ro sy jsk o -h o le n d e rsk im i zajm o­ w ali się G. W. F o r s t e n , W. А. К o r d t i S. E. O g o r o d n i k o w . W lata ch trz y d z ie sty c h zary s h a n d lu holendersko-rosyjskiego· op raco w ał S. I. A r c h a n g i e l s k i 7. O statn io b a rd z o in te re s u ją c y a rty k u ł o dzia­ łaln o ści kupcó w h o le n d e rsk ic h w re jo n ie M u rm ań sk a w raz z k ry ty k ą d a w n ie jsz ej h isto rio g ra fii o p u b lik o w ał М. M. G r o ^ m y k o 8. T rochę dan y ch o k o n ta k ta c h h o len d ersk o -ro sy jsk ich z n a jd u je się tak ż e w licz­ ny ch o p raco w an iach dotyczących zag ad nienia p ok rew n ego : ek sp an sji a n ­ gielsk iej n a te ry to riu m p a ń stw a m oskiew skiego i dziejów tzw . K om panii M oskiew skiej, k tó ra w d ru g ie j połow ie XVI i w pierw szej X V II w . była głów nym k o n k u re n te m k u p có w z N id erlan d ó w na ty m te re n ie 9.

P o siad ając dość o b fitą lite r a tu r ę p ro b le m a ty k a ta d alek a jest jed n a k od w y czerp an ia. W iększość z zacy to w anych p ra c m a c h a ra k te r fa k to g ra ­ ficzn y i przy czy rik arsk i. B ra k w sz e c h stro n n ej sy n te z y zag ad n ien ia, k tó re 4 E. A m b u r g e r , Die Familie Marselis, Giessen 1957. Por. t e g o ż , D eu­ tsche und holländische Fam ilien in Russland in ihren Wechselbeziehungen, „Sip-

penkunde des D eutschtum s in A usland “ t. III, Stuttgart 1938; Die Geschlechter

B yls und in R ossw u rm Russland, „M itteilungen der N iederländischen A hnengem ein­

schaft“ t. II, 1925, nr 2.

5 J. H. de S t o p e i l a a r , Balthasar de Moucheron, een bladzijde uit de Neder-

landsche handels-geschiedenis, S ’G ravenhage 1901; H. J. T r i p , De Familie Trip,

Groningen 1883; E. O. V i l c z i n s k i , A. D.t Vilnius, St. Peterburg 1912.

6 W. I. K o s t o m a r o w, O czerk to rg o w li M oskow skogo gosu darstw a w X V I—

X V II stoletijach, Sobranie s oczinenij t. V III, 1905; I. I. L u b i m i e n k o , T orgo- w y j e snoszenija Rossii s A n gliej i Goïlandiej s 1553 po 1649 god, „Izw iestija AN

SSSR. O tdelenje obszczestw ienn ych n auk “ 1933, nr 10.

7 G. W. F o r s t e n , B ałtijskij w opros w X V I i X V II st. 1544— 1648 t. I—II, St. Peterburg 1893—94, a także szereg drobniejszych rozpraw ek na tem at sto su n ­ ków Szw ecji, H olandii i D anii z Rosją w XV II w . W. A. K o r d t , O czerk sno-

szenij M oskow skogo gosu darstw a s R espu blikoj Sojed. N id erla ndów po 1631 g.

„Sbornik Rossijskogo Istoriczeskogo O bszczestwa“ t. CXVI; S. F. O g o r o d n i ­ k o w , Oczerk istorii goroda A rch angie lska w to r g o w o -p r o m y s z le n n o m o tm S ze n ii, St. Peterburg 1890; S. I. A r c h a n g i e l s k i j, Anglo-gollan dskaja to rg o w la s M o sk w o j w X V II w., „Istoriczeskij Sbornik“ t. V, 1936.

8 M. M. G r o m y k o , R u ssk o -n iderlan dskaja to rg o w la na m u rm a n sk o m bie-

regu w X V I w., SW XVII, 1960.

9 Z w ażn iejszych por. N. B r u g m a n s , Engeland en de Nederlanden, Gro*- ningen 1892; A. J. G u e r s o n , The Organisation and E arly H is to ry of the Mus­

c o v y Com pany. S tudies in the H is to ry of English Com merce in the Tudor Period,

1912; S. K o n o w a l o w , Anglo -Russia n Relations 1617— 1618, Oxford Slavonic Papers t. I, 1950; t e n ż e , T w o Docu m en ts Conaerning A n glo-R u ssian Reflations!

in the E arly S e ve n tee n th Century, tamże t. II, 1951. I. L u b i m i e n k o , Les re la tions com m erciales e t politiques de l’A n gleterre ave c la Russie a v a n t Pietret le Grand, Paris 1933; R. T u l s , Die Beziehungen z w isc h e n England und Ru ss­ land im 16. u nd 17. Jh., Hamburg 1941; T. S. W i 11 a n, The E arly H is to ry of the Russia C om pan y 1553— 1603, M anchester 1956; M. W r e t t s - S m i t h , The English in Russia during the Second Half of th e S ix te e n th Century, R oyal H istorical

S ociety Transactions, seT. IV t. III, 1920; E. S. W i l e n s k a j a , К istorii ru ssko-an-

glijskich otn oszenij w X V I w., IZ X X IX , 1949; E. Z w e i g , Die Entstehung und Org anisation der englis h-russischen H andels beziehungen in der z w e i t e n Hälfte des 16 Jh., Beiträge zur russischen Geschichte. Teodor S ch iem an n z u m 60. G e ­ bu rtstag, Berlin 1907.

Z B O ŻE R O S Y J S K IE W A M S T E R D A M IE ₆₁₃ należało b y ro zp a try w a ć n a szero k im tle i w p o w iązaniu z całością życia gospodarczego n a przełom ie X V I i X V II w ieku, a w ięc w o k resie w aż­ n y c h p rzeo b rażeń ekonom iczno-społecznych, k tó re d oprow adziły do tr w a ­ łego gospodarczego p odziału E u r o p y 10. N ie sposób p rz y ty m p o m ijać tak ic h zagadnień ja k s p ra w a u zależn ian ia i półkolonialnego w yzysku k ra jó w słabszych gospodarczo przez k u p iecki k a p ita ł H o la n d ii11. K w estia ro sy jsk a i b a łty c k a s p la ta ją się ściśle ze sobą i m uszą być ro z p a try w a n e łącznie 12. P o w ażn y m b rak ie m je s t tak że fak t, iż baza źródłow a, n a k tó re j o p ie ra ją się dotychczasow e o p raco w an ia, je s t n ied o stateczn a. T ak pod­ staw o w e źródło, ja k im są a k ta n o ta ria ln e A m ste rd a m u i in n y ch m iast h olen dersk ich , zostało — w u łam k o w y m zresztą w y cin k u — w y k o rz y sta n e jed y n ie przez v a n Z u id en a i A m b u rg era .

Szkic n in ie jsz y n ie rości p re te n s ji do w y czerp an ia te m a tu a n i ty m b ardziej bazy m ate ria ło w ej. P o w sta ł n a m arg in esie poszukiw ań w a rc h i­ w um A m ste rd a m u w iadom ości o h a n d lu po lsk o -h o len d ersk im w pierw szej połow ie X V II w. Jeg o p o d staw ę źródłow ą stan o w i głów nie 27 ksiąg n o tariu sz y a m ste rd a m sk ic h : J. M eerh ou ta, J . F. B ru y n in g h a, N. G. Roo- leena, J. W. Oli, J. W a rn a e rtz a, S. C ornelisza, J. v a n Z w ieten a i P . C a- poen a 13. W szyscy oni sp ecjalizo w ali się zw łaszcza w sp raw ach zw iąza­ n y ch z tra n s p o rte m m orsk im , s tą d w p row ad zo n y ch przez nich a k ta c h w y stę p u je znaczna liczba k o n tra k tó w fra c h to w y c h , um ó w kupcó w z fa k to ra m i w y sy łan y m i za g ran icę itp. K ilkum iesięczna k w e re n d a po­ zw oliła n a zeb ran ie dość znacznego zasobu d a n y c h o· m eto d ach zaopa­ try w a n ia ry n k u am sterdam skiego' w po d staw o w y w ty m czasie a r t y ­ k u ł — zboże. Na te j p o d sta w ie m ożna w y su n ą ć tezę, że zboże ro sy jsk ie zaczęło k o n k u ro w a ć z polskim n a te re n ie H olandii już w d ru g ie j ćw ierci X V II w., a w ięc znacznie w cześniej niż to się d o tąd p rz y jm o w a ło 14. H an d el ro sy jsk o -h o le n d e rsk i m ia ł sw e tra d y c je już w X V w.15 Po zdo­ by ciu N a rw y p rzez Iw ana, dążącego· sy ste m a ty c z n ie do szerokiego w p ro ­

10 Por. M. M a l o w i s t , The Economic and Social D ev elopm en t of the Baltic

Countries from the Fifteenth to the S e ve n tee n th Centuries, EcHR I Iser. t. XII,

nr 2, 1959 oraz Problem gen ezy podziału gospodarczego E u ropy w X V —X V II w.,

Pam iętn ik VIII Powszechnego Z ja zd u H is to ryk ó w Polskich t. I, W arszawa 1958.

11 Zw rócił na to uwagę M. M a ł o w i s t w Studiach z d z ie jó w rzemiosła

w okresie k r y z y s u feu dalizm u w zachodniej Europie w X I V i X V w., W arszawa

1954, a rozw inął tę tezę w artykule Z zagadnień p o p y t u na p r o d u k t y k ra jó w n a d ­

bałtyckich w Europie zachodniej w X V I w ieku , PH L, 1959, nr 4.

12 W obu w ypadkach chodzi o ek sp loatację rolniczego kraju przez kupców szybko kroczącego ku kapitalizm ow i, silnie uprzem ysłow ionego zachodu Europy.

13 G em eente-A rchief A m sterdam (GAA), Not. Arch. 150, 152, 196, 640, 641, 669, 670, 695, 696, 761, 763, 856, 863, 1525—1535, 1573, 1574, 1587.

14 Ostatnio A. Ł. W a j n s z t e j n podkreśla, iż „tw ierdzenie o w ypieran iu polskiego handlu przez rosyjsk i, przynajm niej dla tego okresu nie ma uzasad­ n ien ia“. Por. E kon om iczeskije p r e d p o s y łk i b o r b y za B a ltijsk o je m orie i w n ie szn iaja

politika Rossii w .sieredinie X V II w., „Uczonyje Zapiski Leningradskogo· Gos·. U n i-

w ersiteta “, Seria Istoriczeskich Nauk 1951, nr 18, s. 162. Pogląd ten rozw ija także T. K o p r ę j e w a w interesującym artykule pt. S ta rania Rosji o soju sz ek o n o ­

m ic zn y z Polską w w alce z w ł a d z t w e m s z w e d z k i m na Bałtyku, KH LXVI, 1957,

nr 1. Fakt, że było inaczej, w niczym niei przeszkadza tezie o szerokiej w spólnocie ekonom icznych i politycznych interesów , która w ow ym czasie łączyła P olsk ę i R osję w k w estii bałtyckiej i innych.

15 Por. M. L e ś n i k ó w , N iek o to ryje w o p r o s y bałtijsk o -n id e rla n d sk o j to r-

gowli chlebom w końce X I V naczale X V w., SW VII, 1955; J. K u l i s c h e r , Chlebnaja torgow la w srednije w ieka, „Narodnoje choziajstw o“ t. II, 1901, nr 3 i 4;

w adzen ia kupców ro sy jsk ic h i R osji n a ry n k i han d lo w e zachodu 16, k o n ­ ta k ty te ro zw in ęły się sz y b k o 17. D la o k re s u tego M. M. Gromyko- w y ­ ró żn ia trz y re jo n y działan ia k u p có w z N id e rla n d ó w n a te re n ie p a ń stw a ro syjsk ieg o: 1. b ałty c k i, c z y n n y p rze d e w szystkim w la ta c h 1558— 1581, 2. m u rm a ń sk i (Półw ysep Kola), 3. re jo n u ujścia północnej D w iny do M orza B iałego 18.

U tra ta N a rw y w 1581 r. p rze su n ę ła zdecydow anie p u n k t ciężkości n a re jo n trzeci. D rogę do- niego- o d k ry ł już w 1553 r. A n g lik C hancellor; ku p cy an g ielscy byli p ierw szy m i cudzoziem cam i, k tó rz y założyli tu sw e siedziby. P o w sta łą w zw iązku z ty m a n g ie lsk ą K om p anię M oskiew ską w y p osażały kolejn o M aria i E lżb ieta w szerokie, m ono p olistyczn e p rz y ­ w ileje 19. N a p o tk a ła o n a je d n a k szybko n a k o n k u re n c ję p rzed sięb io r­ czych H olendrów . Ju ż w 1565 r . H o len d rzy in s ta lu ją się n a w yb rzeżach L aponii i P ó łw yspie K olskim . W ro k u 1578 D ania, zan iepokojona o sw e doch o dy w S undzie, w y d a je zak az żeglugi w ty m k ie ru n k u 20 — oczy­ w iście bezskuteczny. Z ałożony w 1583 r. i m ają cy w zastęp stw ie u tr a ­ conej w łaśn ie N a rw y stan o w ić dla R osji „okno n a św ia t“ A rchan g ielsk , p rzy c iąg n ą ł od początku z a in tereso w an ie k u pcó w n id erlan d zk ich . Ju ż w ro k u 1584 k u p iec z M iddelburga, B a lta z a r M oucheron, osadza u u jścia D w iny sw ego fa k to ra 21. W ro k u 1591 po w stała w A m ste rd a m ie jak a ś k o m p an ia do h a n d lu z R osją i A rch an g ielsk iem ; głów ni jej członkow ie to M a rte n Ja n sz o o n M oll z G o ud y i Ja cq u e s v a n de W alle z A m ste r­ d a m u 22. W r. 1593 sły szy m y o p o w sta n iu w A m ste rd a m ie now ej spółki podobnego ty p u ; jed n y m z je j założycieli b y ł znów k u p iec M oll, a fa k ­ to rem , którego- w y słała do M oskw y, jego sy n Jo h a n n e s M artenszoon M oll 23. W ty m sam y m czasie sły ch ać w A m ste rd a m ie o- trzeciej ko m ­ p a n ii ro sy jsk ie j, n a k tó re j czele s ta ł z n an y kup iec D irck v a n Os 24. K o n ­ ta k ty z A rc h a n g ie lsk ie m n aw iązy w ało stopniow o coraz w ięcej k u p ­ ców 25. A ng lik om n ie udało- się u trz y m ać m onopolu, H o len d rzy -wypie­ ra li ich coraz gw ałto w n iej. W ro k u 1587 car F iodo r -pisał do- E lżb iety an g ielsk iej, że k u p c y a n g ie lscy p rz y sy ła ją rocznie do R osji 5, 6 n a jw y ­ żej 10 statk ó w , a chcą zab ron ić h a n d lu in n y m nacjom , k tó re p rz y b y ­ w ają tu z 50— 100 s ta tk a m i r o c z n ie 26.

10 W. K i r c h n e r , Über den russischen Aussenhandel, s. 49; t e n ż e , Die

B edeutu ng N arw as im X V I Jh., HZ CLXXII, 1951, a także S. S v e n s s o n , Den m e rk a n tila bakgrunden tili rysslan ds anfall p a d en liv lä n d sk a o rd e n sta te n 1558,

Lund 1951.

17 J. S c h e l t e m a , -op. cit. t. I, s. 66. 18 M. M. G r o - m y k o , . op. cit., s. 225—226. 19 E. Z w e i g , op. cit., s. 114 n.

20 J. E. E l i a s , H et voorspel v a n den eersten engelschen oorVpg t. I, S ’Gra- ven h age 1920, s. 24—25.

21 E. A m b u r g e r , Die Familie Marselis, s. 81. 22 D. S. v a n Z u i d e n , Bydrage, s. 7.

23 B. R a p t s c h i n s k y , Uit de geschiedenis, s. 58. 24 D. S. v a n Z u i d e n , Nieu w e bydrage, s. 259—260.

25 Są to w końcu XVI w. m.in. bracia Lam bert i Holmieh van T w eenhuysen (S. H a r t, De eerste N ederla ndse tochten ter v a lv is v a art, „A m stelodam um “ t. XLIX , A m sterdam 1957, odb. s. 55—57), A braham Verbee-ck, Marcus de Vogelaer, Isaac L e Maire, Peter van P u lle (D. S. v a n Z u i d e n , Bydrage, s. 8).

29 J. E. E l i a s , op. cit., s. 26. Potw iedza to także Giles Fletcher, poseł Elżbiety angielskiej do cara, który w specjalnym m em oriale o upadku handlu rosyjsk o-an - gielsk iego-p od aje, iż rocznie przybyw a tu z A nglii tylko 5—6 okrętów . E. S. W i­ l e n s к a j a, К istorii ru ssko-anglijskich otnoszenij, s. 129.

Z B O Ż E R O S Y J S K IE W A M S T E R D A M IE ₆₁₅ Około ro k u 1600 i w n a stę p n y c h dw u dziesięcioleciach szereg zn a­ ny ch firm a m ste rd a m sk ic h tak ich jak T rip, R anst, S p r an ger, P els, K lenck, V ogelaer, R utz, W o u ters posiadało ju ż w A rc h a n g ie lsk u s ta łe k a n ­ to ry i przed staw icielstw a 27. Inni, ja k v an M ehem , M oucheron, N eyser, van R ingen, R em erts, b rac ia L a D ale, Le B ru n , B a c k a rt, Tensino·, v a n L ieberg en , ta k ż e p ro w ad zili tam szero kie i n te r e s y 28. N iem al co ro k u w y ru szała do A rc h a n g ie isk a z H olandii flo ta p ok aźn y ch r o z m ia r ó w 29. W te j fazie je d n a k h a n d lu h o le n d e rsk o -ro sy jsk ieg o zboże, ja k się w y ­ daje, n ie o d g ry w ało jeszcze po w ażniejszej roli. Z M oskw y sprow ad zan o do A m ste rd a m u — ja k w śred nio w ieczu — głó w nie fu tra i kaw ior, w yw ożono oczyw iście kosztow ności, tk a n in y i w in o 30. P o r ty b ałty ck ie, p rze d e w szy stk im zaś G dańsk, p rze ż y w a jąc y w łaśnie o k res n a jw ięk szej św ietności (szczyt e k sp o rtu w 1618 r.!), b y ły n iem al w y łącznym do­ sta w cą z ia rn a n a ry n e k h o len d ersk i.

Czy d ostaw y b a łty c k ie p o k ry w a ły w p ełn i szybko· rosn ące w zw iąz­ k u z in d u stria liz a c ją E u ro p y zachodniej zap o trzeb o w an ie na p ro d u k ty rolne? W iek X V I to bezsprzecznie okres, gdy rozw ój fo lw a rk u pańszczy­ źn ian eg o po zw alał szlach cie p olskiej rzu c a ć coraz w iększe m a s y zboża n a ekspo rt. A le p o trzeb y , jak ie is tn ia ły w ty m czasie n a te re n ie E u ro p y zachodniej, b y ły o g ro m n e i ra c ję m iał K lonow ie pisząc o .wywozie, iż „w szystko, co u żną poddani, gin ie jak o w o tc h ła n i“ . K ażdy n ieu ro d zaj w Polsce czy zab u rzen ia w tra n s p o rc ie m o rsk im pociągały za sobą dot­ k liw e s k u tk i dla H olandii i zao p atry w a n y ch przez n ią k ra jó w . J u ż w la ­ tach 1545, 1546, 1556 w ład ze N id e rla n d ó w m u sia ły zakazać w yw ozu zbo­ ża, k tó re g o b ra k ło n a p o trz e b y m iejscow ej ludności. W la ta c h 1556— 57 w sa m y m A m sterd am ie, n a jw ię k sz y m podów czas r y n k u zbożow ym , p a ­ no w ała tak a drożyzna i b ra k ziarn a, że m ieszkań cy cierpieli g łó d 31. W la ta c h 1583 i 1587— 97 znów, m im o iż to· godziło w in te re s y kupców , m usian o zakazać e k sp o rtu . Zw łaszcza w ro k u 1594 doszło w A m ste rd a m ie do pow ażnego w zro stu cen zboża. 16 listo p ad a 1594 w ład ze m iasta pow o­ ła ły kom isję dla zb ad an ia p o siad an y ch zasobów z ia rn a; zdecydow ano rów nież zak up ić ży to i pszenicę, i z m iejsk ieg o m ag azy n u zao p atry w a ć ubogą lu d n o ś ć 32. D alsze o b ra d y n a te n te m a t to czy ły się w g ru d n iu . W m arc u 1595 r. ogłoszono zakaz w y w ozu zboża. P rz y ok azji zbadano, że w A m sterd am ie z n a jd u je się zaledw ie 600 łasztó w ży ta i ty leż psze­ n icy 33. C ały te n ro k m ia ł być b a rd z o niep om y ślny . W p oczątkach listo ­ pad a w ład ze m ia sta znów p o d jęły o b ra d y w sp ra w ie drożyzny: flota, k tó ra p rzy b y ła v a n O osten zaw iodła oczekiw ania i p rzy w iozła ty lk o n ie­

27 H. B r u g m a n s , O p k o m st en bloi v a n A m ster d a m , A m sterdam 1944, s. 116; D. S. v a n Z u i d e m , Bydrage, s. 9— 11 oraz temże N ieu w e bydrage, s. 265—267.

28 J. S c h e l t e ma , op. cit. t. I, e. 116— 117; D. S. v a n Z u i d e n, Nieu we

bydrage, s. 263—264 i 278.

20 W r. 1603 w m em oriale do Jakuba I W alter R aleigh skarżył się, że handel angielski z Rosją od la t 14 kurczy się, a m iejsce kupców angielskich zajm ują H olendrzy, którzy w y syłają tu po 40 ok rętów rocznie. E. Z w e i g , op. cit., s. 139. W pew nym dokum encie z 19 m aja 1611 jest m ow a o w ielk iej flocie, która z T exel w yru sza do M oskwy. D. S. v a n Z u i d e n, Bydrage, s. 10—11.

30 Por. D. S. v a n Z u id e n , N ieu w e bydrage, s. 263—265 oraz 268—269. 31 J. T e r G o u w , Geschiedenis va n A m s te r d a m t. VI, A m sterdam 1889, s. 13—14.

32 GAA, Vroedischap resolutionen, VIII, f. 55. 33 Tamże, f. 56—57, 97, 100, 102.

w iele ziarn a. C en y podskoczyły w zw iązku z ty m do 125— 127 złotych g u ldenó w za łaszt ży ta. T rzeb a było· u trz y m ać zak azy w yw ozu, m im o iż pociągało to za sobą zastój w e w szy stk ich firm a c h zbożowych. N aw et n a wyw óz do U trec h tu , A m m ersfo rtu , i okolicznych osiedli potrzeb n e było pozw olen ie b u rm istrz a. W całym k r a ju obow iązyw ał ponadto· ogól­ n y zak az w y w ozu zboża aż do 1 k w ie tn ia 1596 — w y ra z iły n a to zgodę w szy stk ie m ia sta h o le n d e rsk ie i zach. fry zy jsk ie. O czyw iście bu d ziło to n iezad ow o len ie i w yw oływ ało p ro te s ty ze s tro n y k u p có w zbożowych A m s te r d a m u 34. W p o czątk ach k w ie tn ia 1597 r. okazało· się, że w m ieście znów je st bardzo m ało zboża: około· 340 łasztów ży ta i około 90 łasztó w pszenicy. W ydano w ięc znow u zakaz w yw ozu. K ażd e w y jście s ta tk u załadow anego zbożem z p o rtu wym agało· osobnego zezw olenia b u rm is ­ trza. W te j sy tu a c ji z w ie lk ą n iecierpliw o ścią oczekiwano· przyb ycia flo ty v a n O osten. O kazało się jed n ak , że przyw iozła ona i ty m razem bardzo· n iew iele to w a ru . W e w rześn iu 1597 r. zarów no w ładze m iejsk ie A m ste rd a m u ja k i S ta n y H o land ii zaczęły się zastan aw iać n a d odno­ w ien iem zakazów ek sp o rtu . P o d k reślo n o p rz y te j okazji, że zboże w p o r ­ ta c h b a łty c k ic h w sk u te k w zm ożonego bezpośredniego· ru c h u d o H isz­ p a n ii i P o rtu g a lii g w ałto w n ie podrożało. K u p c y h o len d e rscy p o tracili rzekomo· w zw iązku z ty m po k ilk a n a śc ie złotych guld enów n a łaszcie. O stateczn ie 13 w rześnia 1597 S ta n y G e n e raln e w y d a ły pon o w n y zakaz w yw ozu zboża z k ra ju , jeg o rea liz a c ja n a p o ty k a ła je d n a k n a znaczne o p o ry 35.

P rz y c z y n y ta k o stry c h tru d n o śc i w y stę p u ją c y ch w ty m czasie b y ły złożone. W ym ienić trz e b a m .in. n ieu ro d zaje, k tó re w o sta tn ic h lata ch XV I w ieku m ia ły m ie jsc e n a p o łu d n iu E u ro p y. O g a rn ię te głodem W ło­ chy sz u k ały zboża w tra d y c y jn y m sp ich rzu E u ro p y — n a B a łty k u , co prow adziło do w zm ożonego w y k u p u zboża w ta m te jsz y c h p o rtach . To­ cząca się w N id e rla n d ac h w o jn a ró w n ież o d e g ra ła rolę: działania w o­ jen n e n iszczyły w ieś i jeszcze siln ie j u zależn iały k r a j o d dostaw żyw ­ ności z zagran icy . F a k t podziału k ra ju i zak azy h a n d lu z w rogiem — a w ięc zarów n o płd. N id e rla n d am i ja k z H iszpanią — pow ięk szały tru d n o śc i dodatkow o.

P ie rw sz a połow a X V II w. p rzy n ie ść m iała dalsze p e rtu rb a c je n a r y n ­ k u zbożow ym . D okonyw ał się w ty m czasie szybki rozw ój m ia st h o le n ­ d e rsk ic h i zap o trzebo w an ie n a zboże w z ra sta ło gw ałtow nie. W g ru d n iu

1630 r. A m ste rd a m liczył ju ż 115 ty s. m ieszkańców . Spożyw ali on i ro cz­ n ie 21 tys. łasztó w zboża. P rz e c ię tn y przyw óz do A m ste rd a m u w ynosił o koło 76 tys. łasztów rocznie. Z tego około 27,5% szło na spożycie w ew n ę­ trz n e a 72,5% na w yw óz — w ty m 29% do H olandii a 43,5% za g ranicę 36. T ym czasem w łaśn ie w ty m czasie dowóz zboża z re jo n u B a łty k u zaczął n a p o ty k a ć na pow ażne tru d n o ści. R az po· raz w y b u c h a ły k o n flik ty z b ro jn e o d o m in iu m m aris B a ltici i w a lk i szw edzko-polskie (zwłaszcza b u rzliw e b y ły la ta 1601— 1609, 1611— 13, 1626— 29, 1643— 45). J e d n o ­ cześnie zaostrzał się z a ta rg w okół ceł sundzkich, p o d w y ższany ch n ie u ­ s ta n n ie przez D anię, p ró b u ją c ą k o n tro lo w a ć w y m ia n ę i żeglugę b a ł­

34 Tamże, f. 175—180, 230—231, 237.

35 Tamże, f. 364, 366—368, 370, 4 0 7 ^ 1 2 , 458—459. 3,1 H. B r u g m a n s , op. cit., s. 98, 114.

Z B O ŻE R O S Y J S K IE W A M S T E R D A M IE ₆₁₇ t y c k ą 37. P o d o b n e zam ach y czynione b y ły zresztą także ze stro n y Szw ecji. W la ta c h dw ud ziesty ch X V II w. Szwedzi, o panow aw szy p raw ie w szy stk ie w ażn iejsze p o rty b ałty ck ie, n a k ła d a ją o g ro m n e cła na w yw o­ żone s tą d zboże. Jed n o cześn ie fo lw a rk p ań szczyźniany, k tó ry w p ie rw ­ szej fazie istn ien ia pozw olił Polsce na w yw óz w ielk ich m as zboża, o k a ­ zał się in sty tu c ją h a m u ją cą n a d alszą m etę rozw ój p ro d u k c ji zbożowej. Ju ż w d ru g iej ćw ierci X V II w. w y stą p iły o b jaw y te g o zjaw iska. E k sp o rt zboża h am o w an y b ył n ie ty lk o przez Szw edów i w alk i n a B ałty k u . P o w ażn ą ro lę o d e g ra ły p o w ta rz a ją c e się coraz częściej w P olsce n i e u ­ rodzaje, zarazy, k tó re w y lu d n iają c w ieś o d b ija ły się n a s ta n ie ro ln ic ­ tw a. Z ły s ta n rz e k u tru d n ia ł re g u la rn y sp ła w zia rn a do G dańska. S to p ­ niowo· zaczynało to· budzić zaniep o k o jen ie w sfe ra c h kupieckich. W g ru ­ dniu 1638 r. re z y d e n t h o len d ersk i P a u lu s P els donosił z G dań ska do H olandii: „C iężary ro sn ą, p rz y c h o d y z m n iejszają się. W ty m ro k u p rz y ­ szło tu z P o lsk i około 26 tys. łasztów zboża, podczas gdy zw y k le p rz y ­ chodziło rocznie 70— 80 ty s. W ro k u p rzy szły m dowóz m oże b yć jeszcze m niejszy. N a P od o lu w sk u te k w ielkiego n ieu ro d z aju ty sią c e ludzi u m ie ra z głodu. Ja k ie ś ro b actw o niszczy k o rze n ie zboża, że pola w y d ają się ta k czarn e ja k d ro g a...“ 38.

G dańsk, k tó ry w lata ch 1618 i 1619 rzu cił na ry n k i zachodnie ponad 100 tys. łasztó w zboża, w d ru g iej ćw ierci X V II w . e k s p o rtu je znacznie m n iej. W la ta c h 1634 i 1640 w yw ieziono s tą d niew iele po n ad 70 tys. łasztów , w 1644 r. w yw óz sp a d ł do· 58 tys. ła s z tó w 39. S k u rczy ła się rów nież liczba sta tk ó w p ły n ący ch z tego· p o rtu na zachód. W r. 1619 sta tk i p ły n ąc e z G dańska sta n o w iły ok. 47% w szystkich, jed n o stek p rz e ­ p ły w a ją c y c h przez S und. W lata ch 1620 i 1621 liczba ta u leg ła obniżce do 41% . Oczywiście n a jsiln ie j wystąpiło· to w lata ch w o jn y 1626— 29. W 1629 r. s ta tk i id ące z G d ańska s ta n o w iły zaledwie· n iecałe 4% ru c h u w S undzie. A le w n a stę p n y c h , sp o k o jn iejszy ch latach , choć udział G d ań ­ ska w zrósł ponow nie, nie o siąg n ął ju ż poziom u z przeło m u stuleci. Dla dziesięciolecia 1644— 53 o k rę ty p ły n ące z ła d u n k ie m z G d ańska stan o ­ w iły ty lk o 33% ru c h u w S u n d z ie 40.

Z m n iejszen ie się p rzy w o zu z G d ań sk a m usiało odbić się na zao pa­ trz e n iu ry n k u am sterd am sk ieg o . J u ż jesien ią 1623 r. w y b u ch ła tu k a ta ­ stro fa ln a drożyzna. W całej H o lan d ii p o jaw iło się widmo· głodu. 25 .paź­ d z ie rn ik a 1623 w ład ze A m ste rd a m u na sp e cja ln y m posiedzeniu sz u k ały gorączkow o w yjścia z sy tu a c ji. Zboże p ru sk ie kosztowało· tego d n ia po 150 złotych guld en ó w za łaszt, co oznaczało n iem al 400% zw yżki w po­ ró w n a n iu z cenam i z ro k u 1620. Zasób zboża w m ieście b y ł b ard zo n ie ­ w ielki. N a stę p n e ty g o d n ie p rzy n io sły dalszą zw yżkę cen od 10 do 20

37 W ok resie 1629—1639 cła w Sundzie u legły ośm iokrotnie- podw yżce — G. W. K e r n k a m p , De Sleutels va n de Sont, S’G ravenhaga 1890, s. 19. W r. 1638 Holendrzy tw ierdzili, iż clo jest gansch ondraegelijck. Lata czterdzieste XVII w. nie przyniosły poprawy sytuacji. Traktaty z 1645 i 1647 r. nie były zbyt korzystne dla handlu holenderskiego. W ysokie op łaty w Sundzie skłoniły w reszcie Stany Generalne· do próby w ykupu od nich holenderskich -szyprów za sum ę 350 tys. gu l­ denów rocznie (tamże, s. 252—255).

38 Alg. R jiksarchief Haag, St. Gen. 6578, nr 37.

39 Cz. B i e r n a t , S t a t y s t y k a obrotu zbożow ego Gdańska od p o ło w y X V II w.

do 1795 r., ZH X X III, 1957, nr 4, s. 126—127.

40 Procenty obliczone na podstaw ie danych N. B a n g , Tabeller aver skibs-

zło tych g u ld en ó w n a ła s z c ie 41. W ładze m ia sta b y ły zm uszone zakupić p e w n ą ilość żyta, k tó re n a s tę p n ie w y d aw an o p iek arzo m n a codzienne p o trz e b y 42. W k ró tce po stan o w io n o zakazać w yw ozu zboża, a także, a b y n ie dopuścić do· w rzen ia w śró d b ied oty, zdecydow ano się w y p iekać n a ko szt m ia sta chleb dla n a jb a rd z ie j p o trz e b u ją c y c h 43. P o stan o w ie n ia te w y w o ła ły oczyw iście niezad o w o len ie kupców z b o ż o w y c h u . S y tu a cję ro zład o w ało dopiero n a p ły n ię c ie p ew n y ch p a rtii to w a ru z K rólew ca i in n y c h p o rtó w b ałty c k ic h 45.

W iosną ro k u 1624 z B a łty k u p rzy sz ły 4 ty s. łasztów , nieco zboża n a ­ płynęło· d o A m ste rd a m u ta k ż e z F ra n c ji. C ena sp ad ła w zw iązku z ty m do 144, a w lecie, po n o w y ch d ostaw ach, n a w e t do 120 złoty ch guldenó w za ł a s z t 46. J u ż je d n a k w 1628 r. w dużej m ierze w zw iązku z w o jn ą p olsko-szw edzką, no w a fala d ro ży z n y o g a rn ę ła ry n e k a m ste rd a m sk i. C ena ży ta doszła do 250, p szen icy do 280 złotych g ulden ów za ł a s z t 47. L a ta n a s tę p n e p rz y n io sły dalszą zw yżkę cen, zarów no ze w zględu na w o jn ę i w y so k ie cła, ja k ie Szw edzi poczęli egzekw ow ać na B ałty k u , ja k n a z a ra z y i zły s ta n rz e k w Polsce. W A m ste rd a m ie w ro k u 1630 s z ala ła sp e k u la c ja zbożowa, ceny ży ta dochodziły d o 300 i w ięcej zło­ ty ch guldenów . Je sie n ią tego ro k u znów opu blik ow an o zakaz w yw ozu zboża z k r a ju 48. Jed n o cześn ie w ład ze A m ste rd a m u o b rad o w ały n a d zn a­ lezieniem b a rd z iej ra d y k a ln y c h sposobów zm ia n y sy tu a c ji. W y su n ięty został p ro je k t z a o p atry w a n ia się w zboże w Rosji, w A rc h a n g ie ls k u 49.

1 listo pada ro zp atrzo n o o fe rtę ag en ta k ró la szwedzkiego, k tó ry propo­ now ał dostarczyć na sie rp ie ń 1631 r. 3 ty s. łasztów żyta z Rosji •w cenie 132— 133 zło ty ch g u ld en ó w za łaszt. P ro p o zy cja ta została od­ rzucona. U chw alono n ato m iast, ab y w y słan n icy A m ste rd a m u bezpo śred­ nio w y stą p ili do cara z p ro śb ą o zgodę n a sp ro w a d ze n ie z jego k r a ju

10 ty s. łasztów ziarn a.

N ie b y ł to po m y sł no w y. O d k ilk u ju ż la t przed sięb io rczy k u p c y ho­ len d erscy s ta r a li się u z u p e łn iać d o sta w y b a łty c k ie przyw ozem zboża z R osji, tra k to w a n e j jako· zapasow y spichlerz. O kres tzw . S m u ty , gdy w R osji p an o w ał głód i H o le n d rz y przyw ozili tu zboże, sk oń czy ł się. K ra j szybko pod niósł się ze zniszczeń, a jego ro ln ic tw o już w lata ch d w udziestych X V II w . zdolne było p ro dukow ać na eksp ort. Poszczególni H o le n d rz y o trz y m u ją w ięc zezw olenia na w yw óz cały ch p a rtii zboża 50.

41 GAA, Vroedschap resolutionen, XIII, f. 59—61; W. B u n k , S taathuishoud-

kundige Geschiedenis v a n d en A m ste r d a m sc h e n G faanhandel, Am sterdam 1856,

s. 28 podaje, że w tym czasie łaszt żyta, który jeszcze w r. 1620 k osztow ał 44 złote guldeny, b ył sprzedaw any za 170—200 złotych guldenów.

42 Vroedschap resolutionen, X III, f. 87—90. 43 Tam że, f. 92—93, 103. 44 Tamże. 45 Tam że, f. 112. 46 W. B u n k , op. cit., s. 29. 47 Tamże, s. 30. 48 Tamże, s. 30—31.

49 Vroedschap resolutionen, XIII, f. 67, 154, 166—167, 171.

50 I tak w r. 1624 na w y w iezien ie 3 tys·. ćw ierci (tj. 150 łasztów ) zboża o trzy­ m uje zgodę Isaac Massa, kupcy van Ringen i du M oulin otrzym ują zezw olenie na w y ­ w óz po 1 tys. ćw ierci (50 łasztów ) każdy — por. E. A m b u r g e r , Die Familie

ZB O Ż E R O S Y J S K IE W A M S T E R D A M IE ₆₁₉ Obok n ich zboże z A rch an g ielsk a w yw oziła ta k ż e D ania 51, S z w e c ja52

i N iem cy 53.

Jedn o cześn ie na te re n ie A m ste rd a m u coraz w y raźn iej zaryso w yw ały się p ro je k ty stopniowego· zastęp ow an ia zboża polskiego zbożem ro sy jsk im . W ro k u 1625 pow rócił z M oskw y z n an y k u p iec zbożow y Isaac M assa, k tó ry p rz e d sta w ił w ładzom m ia sta p la n o rg an iz ac ji w ielkiego h a n d lu z A rch an g ielsk iem , co pozw oliłoby H o len drom u n ik n ąć płacen ia w yso­ kich ceł n a rzecz Szw edów i D uńczyków . M assa p ro je k to w a ł u tw o rzen ie kom p an ii, k tó ra od ca ra m ia ła b y u zy skać trz y d z ie sto le tn i m onopol n a przyw óz zboża z A rc h a n g ie lsk a 54. P o m y sły te n a p o tk a ły jed n a k n a opór in n y ch k u p ców h o len d e rsk ic h h a n d lu ją c y c h z R osją i n ie zostały z re a li­ zow ane. Z resztą car odm ów ił zaw arcia z N id e rla n d am i u k ład u n a w ielo­ le tn ie dostaw y. M imo to h a n d e l zbożem ro sy jsk im ro zw ija ł się coraz pom y śln iej, a k u p c y a m ste rd a m sc y coraz ch ę tn iej zastępow ali w te n sposób d o staw y z P olski.

W te j s p ra w ie prowadzono· zresztą w H olandii całą k am p a n ię pro­ pagandow ą. W ro k u 1630 jed e n z najczynndejszych działaczy n a ty m po lu k u p iec a m ste rd a m sk i Jo o st N y k e rk e (N iew kerck), .wydał n a w e t sp e c ja ln y tra k ta c ik w te j sp raw ie. K rą ż y ł o n po H olandii tak że w ano ­ n im ow ych odpisach pt. „ K la er B erich t o fte A en w ysin ghe hoe e n d e op w a t w y se de teg en w o ord ig e d ie rte d e r G ra n e n sa l connen g erem ed ieert w o rd en e n d e de S c h ip v a a rt d eser L a n d e n v e rg ro o t 5δ“. T reść te j p u b li­ k a c ji zasłu g u je n a sp e c ja n ą uw agę. J a k o głów ną p rzy czy n ę d ro ży z n y zboża w ysuw a a u to r z jed n e j s tro n y k o n k u re n c ję m iędzy k u p c a m i ho­ len d ersk im i, k tó rz y sam i w P o lsce ceny p o d b ijają, z d ru g iej n ieu ro d z aj i w ojnę. N ieró w n y s ta n w ody w rze k a c h u tru d n ia sp ła w i h a m u je dowóz do p o rtó w b ałty ck ich . W d o d atk u zarówno· G d ańsk ja k i K rólew iec, po­

51 W listopadzie 1626 r. król duński w y sto so w a ł do cara pism o z prośbą, aby działającym w jego im ieniu kupcom G abrielow i M arselis i A lbertow i Berns za p ośrednictw em ich agenta R utsa p ozw olił na w yw óz 30 tys. ćw ierci, tj. 1500 łasztów zboża. T ransakcji dokonano w latach 1627 i 1628. W k w ietn iu Dania uzyskała nowe zezw olen ie na w yw óz 4 tys. ćw ierci, tj. 2 tys. łasztów . W r. 1630 Ruts w im ieniu króla duńskiego zaw arł na lata 1630—32 um ow ę na zakup ponad 75 tys. ćw ierci zboża, a w ięc 3750 łasztów . E. A m b u r g e r , op. cit., s. 72 n·. Jest rzeczą charakterystyczną, że w szystk ie te· transakcje, choć odbyw ały się pod patronatem króla D anii, d okon yw an e były za pośrednictw em kupców h olen ­ derskich.

52 W latach 1628—30 król szw edzki był w ielk im odbiorcą zboża rosyjsk iego (m.in. na potrzeby armii). P osłu giw ał się przy tym kupcam i holenderskim i albo sw ym kom isarzem , Johannem M öller. W r. 1628 w ład ze w ydały zezw olenie na w yw óz 36 tys. ćw ierci, tj. 1800 łasztów zboża, w r. 1629 — 50 tys. ćw ierci, czyli 2500 łasztów , w r. 1630 — 150 tys. ćw ierci, czyli 7500 łasztów , w latach 1631—-1632 po 50 tys. ćw ierci, czyli po 2500 łasztów . E. A m b u r g e r , op. cit., s. 78 n.

53 Tradycje handlu z Rosją b yły tu bardzo dawne i. dobrze rozw inięte. Por. L. K. G o e t z , Deutsch-russische Handelsgesc hichte des M ittelalters, Lübeck 1922. W XV II w . spotykam y kupców z Brem y, Lubeki i Hamburga działających w A r- changielsku. Por. GAA, Not. Arch. 1530, s. 138—139. E. B a a s c h , Quellen zur

Geschichte vo n Hamburgs Handel und Sch iffah rt im 17., 18. und 19. Jh., Hamburg

1908, s. 323. Z innych opracow ań por. K. R. M e l a n d e r , Die Beziehungen L ü ­

becks zu S ch w ed e n und Verhandlungen dieser beiden S taaten w e g en des russischen Han dels 1643— 1653, „H istoriallinen A rk isto“ t. XVIII, 1903; t e n ż e , Die B e zie­ hungen und Unterhandlungen b etreffen d den Handel zw isch en Lü be ck u nd R u ss­ land w a h re n d der Jahre 1631— 1652, tamże.

54 E. A m b u r g e r , op. cit., s. 71.

średnicząc w h a n d lu zbożowym , ciągną z tego n a d m ie rn e zysk i i bez s k ru p u łu p odw yższają ceny. W szystkie t e p rzy czyn y, w p ołączen iu z w zrostem p o p y tu w sam ej H olandii (coraz w ięcej ludności) spow odo­ w ały, że g d y w 1556 r. zboże kosztow ało po- 24 złote g u ld e n y za łaszt, to w 1630 r. ju ż pow yżej 230, nierzadko· zaś w A m ste rd a m ie żyto· sp rze­ d a je się po- 462 złote g u ld en y za łaszt, a pszenicę za 612. A u to r ubolew a n a d ty m , że ... ko sztem H olandii bogacą się k ra je n a d b a łty ck ie . Rocznie idzie s ta m tą d ok. 40 tys. łasztó w zboża (w n ie k tó ry c h lata ch 70 tys.), za k tó re k u p c y p łacą 280 m ilionów guldenów . „W ty m leży p rzy czy n a, że ci ze w schodu i z P o lsk i ta k bogaci, ta k potężni, ta k zuchw ali i pyszni się sta li; w ty m leży p rzy czy n a, że obecnie jeżdżą w pow ozach zap rzę­ żonych w czw órkę koni, podczas gdy n iegdyś zw ykli chodzić n a p ie­ cho tę“ . W zw iązku z ty m p ro p o n u je albo całkow icie albo· p rz y n a jm n ie j częściowo- zrezygnow ać z h a n d lu bałtyckiego, a n a to m ia st u tw orzy ć kom panię, k tó ra by od cara u zy sk ała pozw olenie na w yw óz z A rc h a n g ie l- ska 20 ty s. łas-ztów zboża po dogodnej cenie 50-— 60 flo ren ó w za łaszt 56.

T ab ela I F ra c h t n a trasie F ra c h t n a trasie R o k A m sterd am — A rc h a n ­ A m sterd am — G d a ń sk —

gielsk— A m ste rd am A m ste rd am

carolus guldensllast carolus g uldensjlast

1632 22 1633 21— 26 17— 18 1634 19— 27 1635 18— 27 13 1639 25— 26 1641 31— 36 1642 24— 28 -1643 29— 32 14— 16 1644 22— 30 1647 25 , 1649 24—25 1650 25— 26 14— 15

J a k w y n ik a z dalszych w yw odów , cena zboża polskiego- w zw iązku z w ysokim i o p łata m i celnym i nie sp ad ała poniżej 180 florenów , a często była w yższa 57. Spodziew ano się w ięc w H olandii, że w A rch an g ielsk u będzie się m ożna zao p atry w ać w zboże trz y k ro tn ie ta n ie j. N iew ątpliw ie pow ażną rolę o d g ry w a ł tu fak t, że w G d ań sk u k u p c y ho-lenders-cy m ieli do czynienia z siln y m m iejsco w y m k u piectw em , k tó re zm onopolizow a­ w szy w sw y ch rę k a c h pośrednictw o- w porcie, n arzu cało k o rz y s tn e dla siebie ceny. R y n ek arch an g ielsk i, słabiej zorganizow any, p o d atn iejszy b y ł dla w yzysku i łatw ie j tu było H o len d ro m dyk tow ać sw o je w a ru n k i tra n s a k c ji. C sta te c zn ie zboże ro sy jsk ie było- zn aczn ie tań sze od pol­ skiego. K o szty tra n s p o rtu n a tra s ie A rc h a n g ie lsk — A m ste rd a m b y ły

56 W. B u n k , op. cit., -s. 36—38. 57 Tamże, s. 38.

ZB O Ż E R O S Y J S K IE W A M S T E R D A M IE ₆₂₁ w praw d zie wyższe niż n a tra s ie G dańsk — A m sterd am , a le różnica nie b yła ta k znaczna, ab y pow ażniej zaw ażyć na cenie. W y k azu je to ta b e la w ysokości fra c h tó w (str. 620).

W yższe k o sz ty fra c h tu w y ró w n y w a ła oszczędność n a cle, k tó re p rz y p rzy w o zie z G d ań sk a było bardzo znaczne (opłaty w Sundzie, cła p alo ­

we, culaga itd.). P rzy w ó z zboża z A rc h a n g ie lsk a b y ł b ard ziej zyskow ny; h a n d el z R osją s ły n ą ł zresztą od daw n a ze sw ej opłacalności. W a n g ie l­ skiej K om p an ii M oskiew skiej zysk 40% u w ażan y b ył za m ały, tra fia ły się o p e ra c je przynoszące 300% i w ięcej 58. M. M. G rom yko oblicza zyski H o lend rów z h a n d lu w re jo n ie M u rm ań sk a w X V I w . na p rze c ię tn ie 70% , z ty m że zna p rz y k ła d y 185% z y s k ó w 59. N ie ste ty u d a ło m i się znaleźć tylko· jed n ą n o ta tk ę m ogącą służyć do u sta le n ia w przy b liżen iu różn icy cen na r y n k u A m ste rd a m u i A rch angielsk a, a w ięc i obliczenia zysku. W ypadło około 25% , co w y d a je się je d n a k n ie ty p o w e dla tego ro d za ju tra n s a k c ji.60.

O m ożliw ościach u zy sk an ia znacznie w iększy ch zysków św iadczy w ielk a gorliw ość, z ja k ą k u p c y h o len d e rscy rz u c ili się w lata ch trz y ­ d ziestych n a k o n ta k ty z A rch an gielskiem . J u ż w 1628 r. p o w stała w A m ste rd a m ie now a k o m p an ia dla h a n d lu z R osją, k tó re j głów nym celem b y ł im p o rt zboża. 15 g ru d n ia tego ro k u 9 kupców a m s te rd a m ­ sk ic h — Eliasz Trip, T h ijm e n Jacobszoon H inloopen, G uilliam o B a rto -

lo tty , J o o st W illem szcon N iec'kerk, A d riae n Jacobszoon v a n L e e u w a r- den, L e n a e rt v a n Sorgen, P ie te r Trip, Isaac M assa, T hom as d e S w aen — zw iązało się trz y le tn ią um ow ą. P ie rw sz y c h pięciu objęło· k a ż d y po 1/7 udziałów , c z te re j pozostali po· 1/14 — k o m p an ia m ia ła w ięc działać na zasad zie zbliżonej do sp ó łk i a k c y jn e j. Isaac M assa i T hom as de S w aen będąc udziałow cam i m ieli jed n o cześn ie pełnić fu n k c je fa k to ró w n a t e ­ re n ie R osji. Z achow ał się k o n tra k t z a w a rty tegoż d n ia z M assą n a podróż do M oskw y na 1629 r. Jego w y n ag ro d zen ie w ynosić m iało 1400 carolus guld enó w n a k o szty p o d ró ży o raz 2% od o b ro tu . Z astrzeżono rów nież, że n ie m a o n p ra w a p ro w ad zić in te re só w żad ny ch in n y c h kup ców oprócz członków kom p an ii. K iero w n ictw o k o m p an ią n ależało ido T ripa, H inloo- pego, B a rto lo ttie g o i N ieck erka. O ni też w zięli n a siebie obow iązki a rm a to ró w 61.

O bok te j k om panii d o sta w y zboża z A rch an gielska o rganizo w ała na w ielk ą sk a lę o d daw na już czynna w h a n d lu z Rosją firm a M arselis 62. G łow a firm y — G ab riel M arselis — to N id e rla n d cz y k z pochodzenia,

58 E. Z w e i g , op. cit., s. 137.

59 M. M. G r o m y k o , op. cit., s. 254—255.

60 24 stycznia 1633 Gerrit van der H eyde zakupuje· w M oskw ie 100 tys. ćw ierci żyta, tj. 5 tys. łasztów i z tego 20 tys. ćw ierci odprzedaje innym kupcom licząc po 25 rijksdalers za łaszt. D. S. v a n Z u i d e n , N ieu w e bydrage, s. 275. N a tej podstaw ie cena łasztu żyta rów nałaby się 45,5 złotego guldena. -W A m sterdam ie w końcu grudnia tego roku sprzedano moscovische rogge po 84 złotych guldenów za łaszt (GAA, Not. Arch. 668, nr 29, f. 75). Zysk = 84 — 45,5 — 16,5 (fracht w zło­ tych guldenach) = 22 złotych guldenów . Jest to zysk zaniżony, gdyż van der Heydei kupił na pew no zboże taniej, niż je· odprzedał.

61 D. S. v a n Z u i d e n , N ieu w e bydrage, s. 270 nn.

02 N ajw cześniejsze stosunki handlowe- Gabriela M arselis z Hamburga z Rosją są uchw ytne w r. 1613. P rzed staw icielem firm y w Rosji· był w ów czas Isaac Alin. W latach 1614— 15 otrzym ał on w raz z Jakubem van D ekker przyw ilej zezw a­ lający na w oln y wjazd do R osji oraz zw alniający od ceł w Archangielsku. W r. 1626 agentem spółki G abriel M arselis - A lbert Berns był David Ruts. E. A m- b u r g e r , op. cit., s. 69—70.

o sia d ły w pocz. X V II w. w H a m b u rg u i p ro w a d z ąc y s tą d in te re s y w D anii, N orw egii i Rosji. J e d e n z jego synów , Selio, w r. 1629 osiedlił się n a s ta łe w A m sterd am ie, d ru g i syn, P e te r, w ty m sa m y m czasie o sia d ł w M oskwie. B racia poczęli pro w ad zić ro zleg ły h a n d e l zbożem 63. W iosną 1633 r . P e te r odw iedził b ra ta w A m sterd am ie. W ciągu jednego tylko· ty g o d n ia w m a ju w y słali w sp ó ln ie do A rch an g ielsk a 8 s ta tk ó w po zboże. T e n ro k je d n a k n ie b y ł dla firm y p o m y śln y. W czerw cu koło T ex el 5 s ta tk ó w załad o w an y ch z ia rn em n ależący m do M arselisów zo­ s ta ło z a trz y m a n y c h p o d zarzu tem , że p rzeznaczono je d la w rog iej F la n ­ d rii. B racia m u sie li zap łacić k a r ę w w ysokości 10 ty s. g u ld e n ó w 64. N ie zraziło ich to· je d n a k do dalszych in te re só w zbożow ych. W ro k u 1634 Selio M arselis w y sy ła do A rch an g ielsk a 10 s ta tk ó w o· łącznej pojem ności 1350 łasztów . W ro k u 1635 znów zaw iera sporo k o n tra k tó w fra c h to w y c h n a podróże w ty m k ie ru n k u 65. M łodszy b r a t Sełia, G abriel, osiedliw szy się w A m sterd am ie, ró w n ież w ziął się do h a n d lu zbożem ro syjsk im . W ro k u 1644 w y sła ł do A rch an g ielsk a 6 dużych sta tk ó w o· łącznej po­ jem ności p o n ad 1400 łasztów . W r. 1647 ró w nież zaw iera um ow y z szy ­ p ra m i n a podróż do A rc h a n g ie ls k a 66.

O bok w yżej w y m ien io n y ch zboże ro sy jsk ie .sprow adzały w ty m cza­ sie d ziesiątk i in n y ch kup có w a m ste rd a m sk ic h i to podobnie pow ażne ilości 67. Liczba o d n alezio n y ch przeze m n ie w k sięg ach n o ta ria ln y c h k o n ­ tra k tó w fra c h to w y c h i w zm ian ek o· podróżach do· A rch an g ielsk a w ynosi dla 1632 r. — 5, d la 1633 — 6, dla 1634 — 39, d la 1635 — 21, dla la t 1640— 1650 po 8— 10 rocznie. C zęste są ta k ż e w ty m o k re sie w zm ian ki o w iększej flocie u d a ją c e j się do A rc h a n g ie lsk a 68.

R o z m ia ry s ta tk ó w k u rsu ją c y c h n a te j tr a s ie b y ły dość pow ażne, zw y k le od 100 do· 200 łasztó w (długość 100— 120 stóp, szerokość 24— 25 stóp). Z d a rza ły się oczyw iście tak ż e podróże jed n o ste k n ie ty p o w y c h — 7 0 -ła sz to w có w 69 lu b 2 5 0 -ła sz to w có w 70. Podróż zaczy nała się zw y kle w ko ńcu lipca, p o w ró t n a stę p o w a ł jesienią. Z asadniczo tra s a bieg ła po lin ii A m ste rd a m — A rch an g ielsk — A m sterd am , p rz y czym flo ta dokony­ w ała oczyw iście ty lk o jedn eg o o b ro tu r o c z n ie 71. Z d arzały się jed n a k

63 Por. GAA, Not. Arch. 763—4 lipca 1632. 64 E. A m b u r g e r , op. cit., s. 36 n. 63 GAA, Not. Arch. 669, nr 30; 670, nr 35.

69 GAA, Not. Arch. 1528, s. 193—194, 195—196, 206, 210—211, 211—212, 216—217, 217—218, 221—222; 1531, s. 87.

67 W r. 1629 zeizwolono na w yw óz 20 tys. ćw ierci tj. 1000 łasztów zboża K lenckow i, w r. 1630 zezw olenie na w yw óz takiej samej ilości uzyskał Cusaert. W r. 1630 żniw a w ypad ły w Rosji bardzo pom yślnie. W styczniu 1631 r. du M oulin zakupił w A rchangielsku 80 tys. ćw ierci, tj. 4 tys. łasztów , W inius ponad 100 tys. ćw ierci, tj. ponad 5 tys. łasztów zbo,ża. E. A m b u r g e r , op. cit., s. 73.

68 Por. np. GAA, Not. Arch. 1574, f. 556.

69 S tatek „De goudę A ppel“ z szyprem Jakubem V incentszoonem z A ckersloot, zafrachtow any 22 czerwca 1634 przez Chrystiana i Lam berta M assę. GAA, Not. Arch. 669, nr 30.

70 S tatek „De lan ge Barcq“ z szyprem Janem P ieterssen z M edem blick za­ frachtow any 27 czerwca 1644 przez Gabriela M arselis m łodszego; GAA, Not. Arch. 1528, s, 216—217.

71 Podróż była w praw dzie długa, ale nie o w ie le bardziej niebezpieczna niż na innych trasach. Św iadczy o tym w ysokość p rocentów pobieranych przy bod- m eriach na A rchangielsk — skala w aha się od 11 do 16%, a w ięc n ie odbiega od norm y. Por. GAA, Not. Arch. 763, 17 lipca 1632, 13 lipca 1633; Not. Arch. 1573, f. 339, 6 lipca 1645 oraz f. 372, 11 lipca 1646.

Z B O Ż E R O S Y J S K IE W A M S T E R D A M IE

6 2 a

od ch y len ia c d tego sc h em a tu . I ta k w la ta c h 1609 i 1617 sły sz y m y o s ta t ­ kach o b słu g u ją c y ch tra s ę A m ste rd a m — St. U vis — A rc h a n g ie lsk ■— A m ­ ste rd a m 72 W ro k u 1634 b rac ia H an s i M arcin W ev ersen fra c h tu ją s ta ­ te k n a p odróż H o lan d ia — S ztokholm — A rc h a n g ie lsk — A m ste rd a m 73. W lu ty m te g o sam ego ro k u k u p ie c a m ste rd a m sk i P e te r R ans zaw iera um ow ę z szy p rem M elchiorem v a n H oorn na podróż T exel — N o rw e­ gia — A rc h a n g ie lsk — A m ste rd a m 74. P o d o b n y k o n tra k t za w a rł w m a r ­ cu tego* ro k u Selio M arselis z sz y p re m Sicke R e y n d e rtsse n em z F ry z ji 7S. 13 czerw ca 1634 d w u k u pcó w a m ste rd a m sk ic h — P e te r v a n T e u len i Jo h a n n P e lle o rm i — wynajęło· s ta te k ,,B arca lo n g a “ (szyper H ector P eterszo on ) pojem ności ok. 220 łasztów , na podróż n a tra s ie A m ste r­ dam — A rc h a n g ie lsk — A m ste rd a m — W ło c h y 76. P o d o b n y k o n tra k t za w a rł tegoż d n ia k u p iec a m ste rd a m sk i E duard o de la C roix z L a m b e r­ tem P eterszo o nem , sz y p re m s ta tk u „St. M ichel“ (125 łasztów ) n a podróż n a tra s ie A m ste rd a m — A rc h a n g ie lsk — A m ste rd a m — W ło c h y 77. 4 czerw ca 1635 zn a n y k u p iec J a n T en sini w y n a ją ł s ta te k „St. J a k o b “ (długość 120 stóp), n a k tó ry m szy p rem b ył M e y n d ert M e y n d ertse n v a n K rc e re n , n a podróż A m ste rd a m — A rch an g ielsk — Ita lia — M arsy lia — H a m b u rg lu b A m ste rd a m 78. W ty ch o s ta tn ic h w y p a d k a c h chodziło za­ p ew n e o sto su n k o w o sz y b k ie p rze rz u ce n ie zboża ro sy jsk ieg o n a ry n k i w łoskie.

Dość często z podróżą d o A rch an g ielsk a łączono w y p ra w ę n a w ielo­ r y b y 79. I ta k np. 2 m a rc a 1635 dw u kupców a m ste rd a m sk ic h Sim on v a n der Does i Isb ra n d t Dobbes, zaw arło um ow ę z szy p rem D ouw e U p tres (statek „de G riff“ długości 128 stóp) n a połów w ieloryb ów i po­ d ró ż w okolice S p itsb erg en u , n a stę p n ie do N orw egii, a stą d do A rc h a n ­

gielska i A m ste rd a m u 80.

W iększość k o n tra k tó w fra c h to w y c h z a w iera n y ch n a podróż do· A r ­ ch an g ielsk a m ów i o z a ła d u n k u to w aró w w H olandii, w zm ian k i w y łącz­ nie o balaście są rza d sz e 81. H o len d rzy p rzyw ozili do· R osji su k n a , je d w a ­ bie, kosztow ności i ró żn e w y ro b y ze złota i sre b ra , nieco w y ro b ó w m e ­ talow ych, w reszcie w ina p o łu d n io w e 82. W śród to w aró w w yw ożonych s p o ty k a m y fu tra , sk ó ry , ju ch t, wosk, sm ołę, m iód, łój, k aw ior, drzew o

72 GAA, Not. Arch. 196, f. 4527; 150, f. 98v—99; 152, f. 5*. 73 GAA, Not. Arch. 641, f. 12— 12*.

74 GAA, Not. Arch. 669, nr 30, f. 62—63L

75 Trasa A m sterdam — Trondhjem — A rchangielsk — Am sterdam . GAA, Ńot. Arch. 669, nr 30, f. 11L

78 N eapol — M essyna — A ncona ltd. GAA. Not. Arch. 669, nr 30, 13 czerw ­ ca 1634.

77 Livorno i Neapol. GAA, Arch. 669, nr 30. 78 GAA, Not. Arch. 670, nr 34.

79 Por. na ten tem at S. H a r t, De eerste Nederlandse Tochten, a z daw niej­ szych W. C o n w a y M a r t i n , Early Dutch and English V oyages to S pitsbergen in the 17th Century , H akluyt S ociety II, Ser. X I, 1904 oraz D. S. v a n Z u i d e n,

N ieu w e bydrage, s. 266—268.

89 GAA, Not. Arch. 670, nr 34.

81 Por. GAA, Not. Arch. 863, f. 18T>, 215—218.

82 GAA, Not. Arch. 696, nr 85, 9 grudnia 1638 oraz nr 94, 3 grudnia 1641. D. S. v a n Z u id e n , N ieu w e bydrage, s. 268—269 oraz 275. Por. także E. Z w e i g , op. cit., s. 114 oraz K i r c h n e r , op. cit., s. 50.

opałow e, konopie, t r a n 83, p rze d e w szystkim jed n a k z b o ż e 84. Im p o rt zboża w ciągu k ilk u la t p rz y b ra ł ta k pow ażne ro zm iary , że już w 1636 r. R osja m oże być n azw an a sp ich lerzem zbożow ym H olandii.

S p ra w ą s to su n k u im p o rtu do e k sp o rtu rosyjskiego· zajm ow ał się dla XV I w. A. A ttm a n , k tó ry też w y su n ą ł tezę o do d atn im dla R osji b ila n ­ sie h a n d lu arch an g ielsk ieg o 85. W y d a je się że tezy jeg o m ożna p rzy ją ć tak że d la X V II w. Warto- n a to m ia st pośw ięcić nieco uw ag i form om o rg a ­ n izacy jn y m h a n d lu h o len derskieg o z A rch ang ielskiem , zw łaszcza, że b y ­ ły one w p ew n y m sto p n iu odpow ied nikiem fo rm p rz y ję ty c h n a d B ał­ ty k iem . M im o że w k o n tra k ta c h frach to w y ch w y stę p u je zw y k le jeden, rzad ziej dw u k u p có w -arm ato ró w , k ry ła się za n im i zw ykle spółka zło­ żona z 7— 10 osób, k tó re w zależności o d w ielkości posiadanego u d ziału i w płaconego k a p ita łu u czestn iczy ły w o b ro ta c h i zysku. W im ien iu sp ó łek n a te re n ie A rc h a n g ie lsk a i in n y ch m ia st R osji d z ia łali upow aż­ nien i przez nie fa k to rz y 86. Z w y k le p o siad ali on i ta k ż e pew ien, m n ie jsz y od re s z ty członków , ud ział i w p e w n y m sto p n iu u czestniczyli w zyskach. Prócz teg o p o b ierali oczyw iście za sw e usługi o d d zieln e w y n a g ro d z e ­ nie 87. Liczba fa k to ró w h o len d e rsk ic h szybko w R osji w z ra sta ła , zw ła­

83 G AA, Not. Arch. 641, f. 3H —32; 669, nr 30, 30 m aja, 7, 9, 12, 16, 19, 21 czerw ca 1634; 669, nr 31, f. 27—28; 670, nr 34, 18 m aja 1635; 670, nr 35, 27 czerw ­ ca 1635; 761, f. 308—308v; 1527, f. 87—88; 1528, f. 210.

84 G łów nie żyto, por. G AA, Not. Arch. 640, f. 30—30L 103^— 104; 641, f.12—12*, 37—37v; 669, nr 30, f. 11*, 7, 9, 14, 16, 17, 19, 21; 634, nr 31, f. 23*—24*, 27—28, 80—80*; 670, nr 35, 9 lipca 1635; 863, f. 182*, 183—184. Są jednak także· w zm ianki 0 p szenicy ·— GAA, Not. Arch. 669, nr 31, f. 23v—24v oraz 863, f. 183—184; o jęcz­ m ieniu GAA, Not. A rch.669, nr 30, 30 m aja 1634, f. l l v; 670, nr 35, 27 czerw ca 1635; sporo o siem ien iu lnianym GAA, Not. Arch. 669, nr 30, 30 m aja, 1 czerw ca 1634; 669, nr 31, f. 23v—24v, 80—80v; 670, n r 34, 18 m aja, 27 czerwca 1635; 763, 25 listo ­ pada 1633; 1528, s. 221—222, 210—211.

85 A. A t t m a n , Den ry sk a m arkn aden i 1500-talets baltiska politik 1558—

1595, Lund 1944. P ostaw ił on tezę, iż w handlu rosyjskim m.in. archangielskim ,

tego okre-su przewaga eksportu nad im portem w yn osiła 30—40°/o i była w yró w ­ nyw ana przez napływ kruszców szlachetnych. Podobne· poglądy na tem at handlu holenderskiego i angielskiego z krajam i nadbałtyckim i rozw inął E. A. C h r i ­ s t e n s e n , Dutch Trade to the Baltic about 1600, Copenhagen 1941. Por. tak że Ch. W i l s o n , Treasure and Trade Balances: The Mercantilist Problem, EcHR 1949, nr 1, s. 153 n. K w estion ow ał te oceny E. F. H e k s c h e r, Öresundtull-

rä kenskaper na och d er a s behandling, „[Svensk] H istorisk Tidskrift“, 1942, s. 174,

godząc się jednak z ich utrzym aniem dla handlu m orskiego.

86 System ten rozpow szechniony był już w X V I w . W latach 1593—95 prze­ b yw ali w Rosji jako faktorzy M elchior dei Moucheron, V incent Bouninck, Low is Verbeke, D aniel van N ufteln i Jan Bruyn (D. S. v a n Z u i d e n , N ieu w e bydrage, s. 259—260, dalej Jan van de W alie, reprezentujący firm ę G illisa H ofm ana 1 Johanneis M artenszoon Mool reprezentujący spółkę założoną w A m sterdam ie przez sw ego ojca (B. R a p t s c h i n s k y , Ùit de geschiedenis, s. 58 i 65). W po­ czątkach XVII w . faktorem firm y de V ogelaer był w R osji Georg Everhard K ’enck ( t a m ż e , s. 65). Obok n iego w podobnym charakterzei działali Dirck Ja­ cobszoon van Theyłingen, N icolaes van Bruseghem , Hans van der Voort i Samuel Bernard (D. S. v a n Z u i d e n , Bydrage, s. 9 oraz tenże N ieu w e bydrage, s. 266).

87 21 k w ietnia 1633 Jan de V ogelaer przyjął na służbę Jacoba van de Water pow ierzając mu prow adzenie in teresów w A rchangielsku i całej Rosji. Kontrakt zaw arto na 4 lata. W ynagrodzenie m iało w yn osić — prócz utrzym ania — 150 rubli za p ierw szy rok oraz po 250 rubli za lata następne. Poza tym agent m iał prawo uczestniczyć w transakcjach patrona (z udziałem 1000 rubli lub 1000 fu n ­ tów), w zbroniono mu natom iast przyłączać się do innych spółek. K oszta podróży do A rchangielska (w pierw szym roku faktor m iał powrócić na zim ę do A m ster­ damu) obciążały patrona. (GAA, Not. Arch. 640, f. 92—93). W m aju 1635 r. Jan dei V ogelaer ze w spólnik iem (nie w ym ien iony im iennie) zaw arł na 6 la t kontrakt

ZB O Ż E R O S Y J S K IE W A M S T E R D A M IE

szcza iw la ta c h 1628— 29 i później. W ty m czasie w y jechało tu ta k ż e i osiedliło- się obok P e te ra M arselis ta k ż e w ielu in n y c h zn an y ch k u p ­ ców h o len d ersk ich. K olonia n id e rla n d z k a , zw łaszcza w A rc h a n g ie lsk u i M oskw ie, szybko w z ra sta ła . W ro k u 1628 z o k azji w y d a n ia u k azu c a r ­ skiego zab ran iająceg o obcym — „A nglikom , D uńczykom , H olendrom , N id erlan d czy k o m i A m ste rd a m c z y k o m “ — nie p o siad ający m sp e c ja l­ nych listó w ca rsk ich p row adzić h an d e l poza A rch an g ielsk iem , okazało się, iż je s t tu ju ż 23 kup có w z N iderlan d ów , p o siad ający ch ta k ie zezw o­ len ia. W ro k u 1630 w A rch an g ielsk u obok zupełn ie po jedy nczy ch A n gli­ ków działało już 100 k u p có w n id e rla n d z k ic h 88.

W w y n ik u ro zw o ju h a n d lu i żeglugi n a tra s ie A m ste rd a m — A rc h a n ­ gielsk (w połow ie X V II iw. ro czn ie k u r s u je tu 50— 60 sta tk ó w 89) n a s tą ­ piło w d u ż e j m ie rze u n iez a le ż n ien ie H olandii od do staw zn ad B ał­ ty k u 90, a tak ż e znaczna o bn iżk a cen zboża n a a m ste rd a m sk im ry n k u . J u ż w ko ń cu g ru d n ia 1633 r. m oscovische rogge s p rz e d a je się tu po 84 złote g u ld en y za łaszt. 5 i 9 w rześnia 1634 Selio M arselis sp rz e d a je ład u n e k zboża rosy jskieg o po 92 i 95 złotych guldenó w za łaszt. Tego sam ego dnia N iclaes R uts sp rzed ał kupcom a m ste rd a m sk im A driaenow i W illem sen, B ru y n o w i A ris i G oykenow i Snoeck zboże ro sy jsk ie po 90 złotych g u ld en ó w łaszt 91. W dwa dni p otem zaku pili od niego 25 łasz­ tó w rosyjsk ieg o zboża, lecz już po 95 złotych g u ldenó w k u p cy H ieron im H esters i P e te r v a n W estsaenen. J a n T ensini sp rz e d a ł sw ój ład u n e k 5 i 13 w rześn ia w d w u p a rtia c h dw udziestopięciołasztow ych po 93 i 95 złotych guldenów . W arto p odkreślić, iż tra n s a k c je te dok on y w ane by ły p rze d p rzy by ciem flo ty z A rch an g ielsk a; w razie k a ta s tro fy lub jakiegoś w y p a d k u a k t k u p n a —sp rz e d a ż y m iał być rozw iązany bez jak ich ś k o n ­ sek w en cji dla o b u s t r o n 92. W lata ch n a stę p n y c h cena zboża na ry n k u

z drugim agen tem Robertem Engelgrae-ffem. Podjął się on w służbie V ogelaera i jego w spólnik ów rokrocznie jeździć do Rosji. Koszta podróży i utrzymania obciążały pracodaw ców , nadto ustalono pen sję na pierw sze dwa lata 200 carolus

guldens za n astęp n e dw a lata po· 300, za 5 i 6 rok po 400 carolus guldens. W trze­

cim roku służby faktor będzie m ógł w łączyć się do handlu z kapitałem 500 rubli. Od nikogo obcego n ie w olno mu przyjm ować żadnych poleceń. (GAA, Not. Arch. 641, f 136— 136?).

88 W lutym 1634 r. następują jakieś rozrachunki m iędzy Sam uelem H ooft- man a A drianem Harmans, dotyczące in teresów rosyjskich, które Sam uel pro­ w ad ził jako faktor (GAA, Not. Arch. 641, f. 1—2) 20 czerwca 163-5. Johannes H oynck kupiec am sterdam ski sporządza przed w yjazdem do Rosji testam ent GAA, Not. Arch. 856). Wraz z Jozuem Rendorpem ma on reprezentow ać kupca am sterdam skiego Geraloa della Croix. (GAA, Not. Arch. 669, nr 30 um owa z 17 czerwca 1634 r.). W r. 1635 w A rchangielsku działają holen derscy agenci Tomas ze Sw aen i Corneli-s Trip w im ieniu Jerzego Eberharde Kle-ncka, Jakuba T en- nise-n van Straelen, P etera Trip i Rey-mo-nta de Smidt. (GAA, Not. Arch. _ 670, nr 34, 23 m aja 1635). B. R a p t s c h i n s k y , Uit de geschiedenis, s. 63; J. E. E l i a s , op. cit., s. 26—27.

80 H. B r u g m a n s , Opkomst, s. 116. H. C. D i f e r e e -podaje nieco skrom niej­ sza liczby: 20—30 statk ów rocznie, H. C. D i f e r e e , De Geschiedenis v a n den ne-

derlandschen Handel, 1905, s. 375.

90 P olityka rosyjska św iadom ie zdążała do ściągnięcia H olendrów do A rchan­ gielska. 12 lutego 1649 P aulus Pels p isał z Gdańska: Men fracht in der Mu s k a w

op alle m iddelen om aile v r e e m d e en buytenla ntsche dooplieden va n daer te ve r s e tte n ende te doen residiren naer Archangell ande Colmogrodt. A llg. R ijksar-

chie-f Haag, St. Gen. 6579/314. Por. tak że list z 26 m arca tego roku (tamże, nr 317). 91 GAA, Not. Arch. 668, nr 29, f. 75; 669, nr 31, f. 164?—166?, 175—175?, 181?— 182?, 195v—196v.

92 GAA, Not. Arch. 669, nr 31, f. 166?, 193?— 194.