Karol Badecki
Kiedy Piotr Ciekliński tłumaczył
"Potrójnego" z Plauta?
Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce
literatury polskiej 9/1/4, 482-484
N O T A T K I .
Kiedy Piotr Ciekliński tłum aczył „Potrójnego“ z Plauta?
W ed le J a n a W o l f r a m a (w p rzed m o w ie do p rz e d ru k u C ieklińskiego) C iekliński p is a ł p ra w d o p o d o b n ie „ P o tró jn e g o “ n a k ilk a n a śc ie la t p rzed ro k ie m 1597 (rokiem w ydania). T w ie r dzenie sw o je p o p ie ra W o lfra m d ow odam i, w y d o b y ty m i z tre ś c i dzieła, a w ię c : w zm ian k ą o ucieczce H e n ry k a W alezego (1574), o w y b o rz e S te fa n a B a to reg o (1575) i o w o jn ie z M oskw ą (1578).
J a n C z u b e k , w p rzed m o w ie do w y d an ia p rz eró b k i C ie k liń sk ie g o , sp rz e c iw ia się stan o w c zo tw ie rd z e n iu W o lfra m a , u trz y m u jąc , że a u to r „Z iem i w o ło sk iej“ p ra c o w a ł n a d „ P o tró jn y m “ w czasie m iędzy r. 1594 a 1596.
Oto jego s ło w a : „Z a ro k iem 1596 p rz e m aw iały b y d w ie o - ko licz n o śc i, n a p rz ó d ta , że w ró ciw szy z w y p raw y w o ło sk ie j (1595) m ia łb y p o e ta czas do tego z aję cia p o trz eb n y , n a stę p n ie zaś, że „ P o tró jn y “ w y szed ł w ro k u n a stęp n y m . D w a w iersze j e dnak d ed y k ac y i :
C hciałem i ja znak sw ojej zabaw y pielgrzymskiej P o ło ż y ć na tym groszu kuźni starorzym skiej
n a p ro w a d z a ją ra c z e j n a ro k 1594, w y raż en ie bow iem „ z a b a w a p ie lg rzy m sk a“ m o głoby m ieć trz y z n a c z en ia : 1. życie w ogóle, 2. n a u k i z a g ra n ic ą (co u C ieklińskiego n iep raw d o p o d o b n e), 3. p o selstw o do R zym u w r. 1594 o d b y te — i to trz e c ie w y d a je m i się n a jn a tu ra ln ie jsz e m . D odajm y, że w r. 1594 m iał C iek liń sk i la t 36, w r. 1596 zaś 38, b y ł ju ż w ięc m ężem d o jrzały m i do św iad c zo n y m , ja k im się n a m w „ P o tró jn y m “ p rz e d s ta w ia “ .
P . K o rn eli H e c k w resz cie tw ierd zi, że „ P o tró jn y “ m u s ia ł p o w sta ć n a ja k ie „k ilk a n a śc ie la t“ p rz e d w y d an ie m , a w ięc je sz c z e za p a n o w a n ia S te fa n a B ato reg o , ja k św ia d c z ą o tem , sk rz ę tn ie z e b ra n e p rzez p. H ecka, w zm ian k i i szczegóły h isto ry czn e, u k ry te
Notatki. 4 8 3
w sam y m u tw o rz e ; n ie m ógł też sta n o w c zo p ra c o w a ć C iekliński n a d sw o jem dziełem p rzed r. 1579 (jak tego chce W olfram ), bo b y ł za m łody.
C a łą tę k w esty ę ro zstrzy g n ie, po dziś dzień n ie z n a n a n a le życie, b ro s z u ra J a n a R ybińskiego, głośnego a u to ra „G ęśli ró żn o - ry m y c h “ , o tak im ty tu le : „W iersze żało b liw e / a przytym statecznie acz krotko opisujące żyw ot / y spraw y zacne / rychłozm órłego zn a m ienitego Panięcia / P â n â J a n â H rabię z O s t r o r o g ü / etc. k o r o η n e g o P o d c z a s z e g o Króla I. M. Starosty Stężyckiego etc. w T o ru n iu /. D rukow ał M elchior N eringk /Roku Bożego/ 1 5 8 3 .“ (w 4-ce, 10 k. nlb).
N a k o ń c u ty c h p ie ń elegijnych, za m ie śc ił R ybiński w ie r szo w an y n a grobek, z ta k ą d a tą śm ierci O stro ro g a u spodu :
„U m órł w prâw ey W ierze y pokućie zâ grzechy sw e, Roku Bożego 1582. 27. d n i â L u t e g o . T egoż dn ia zâ nim się w ez b ra ła Pani M ałżonka iego, koło szostey godźiny po iego skonaniu, etc.“ (toż sam o p rz e d te m po ła cin ie).
Otóż w „ P o tró jn y m “ z r. 1597 m am y, m iędzy w ierszy k am i p o le c a ją cy m i, je d e n 10-cio w iersz o w y : „Do P la u ta “ , p ió ra J a n a O stro ro g a, p odczaszego k o ro n n eg o , a w ięc tego, k tó reg o zgon o p iew a ł R ybiński w „ W ierszach ż a ło b liw y c h “ .
W e d łu g d o n ie sie n ia R ybińskiego, u m a rł O stroróg 27 lutego 1582 r., a w ięc, p isząc sw ój w iersz p o lecający , gdzieś p rze d ro k ie m 1582, m u sia ł znać, choćby z ręk o p isu , p rz e ró b k ę C iekliń skiego, czyli, że C iekliński p ra c o w a ł, a m oże w y g o to w ał n a w e t sw ego „P o tró jn e g o “ w czasie p rz e d ro k iem 1582.
Mógł w ięc liczyć w ted y tłu m a c z „T rin u m m a “ 2 3 -ci lu b 24-ty ro k życia (skoro rodzi się w r. 1 558); w tym czasie, ja k w iem y, b y ł ju ż n a d w o rze k an clerza, w c h a ra k te rz e p isarza. T u m ógł p o z n a ć J. O stro ro g a, S zczęsnego (Feliksa) H e rb u rta , S zym onow i- cza, A ndrzeja Sredzińskiego, Z am oyskiego ; m oże n a w e t ten o sta tn i n a m ó w ił go do p rz e k ła d a n ia P la u ta .
D laczegóż ta k długo z w lek ał C iekliński z w y d an iem goto w ego d z ie ła ?
P rzy czy n iły się zap e w n e do tego n ag łe i w ielkiego z n a c z e n ia w ypadki w d zie jach R zeczypospolitej, k tó re nie p o z w a la ły m u n a ro zp o czę cie d ru k u . Z ra z u zajm u je się ele k c y ą Z ygm unta III (1587), p o te m to w a rz y sz y Z am o jsk iem u n a R uś (1590), dalej b ie rz e czynny u d z ia ł w sejm ie in k w izy cy jn y m (1592), później jedzie do W ło ch (1594), w reszcie po p o w ro c ie do P olski, u d a je się znów z Z am oyskim n a w y p ra w ę w o ło sk ą (1595). D opiero od r. 1596, baw i dłużej w k ra ju i w ted y z a p e w n e, o c h ło n ą w sz y z p o selstw i funkcyi p o lity czn y ch , zn ach o d zi tro c h ę w olnego czasu , p o p ra w ia i p rze g ląd a p rz e k ła d , b y go d a ć w p ie rw sz y c h m ie sią c a c h 1597 r. do d ru k u . W te d y te ż za p e w n e pisze d ed y k acy ę M ikołajow i F irlejo w i, w o jew o d zie k ra k o w sk ie m u , k tó ra , ja k to ju ż w y k azał Czubek, n o si n a so b ie ślad y w sp o m n ień p o se lstw a do R zym u.
484 N otatki.
T ak w ięc p rz e le ż a ł „ P o tró jn y “ C ieklińskiego ja k ie 15 lub 16 (a m oże i w ię c e j) la t w rę k o p isie i w y szed ł d o p ie ro w r. 1597. W y d a n ie z r. 1597 je st z c a łą p e w n o śc ią w y d a n ie m p ierw szem i nie m am y w c a le p o w o d u d o m y ślać się ja k ie jś w cześniejszej, dziś n a m n iezn an ej edycyi, ja k tego chce W o lfram .
L w ów . K arol Badecki.
Źródło „Nadobnej Pasqualiny“ kwestyą otwartą.
W „ H is to ry i lite ra tu ry p o lsk ie j“ R o m a n a P iła ta czy tam y (t. III, s. 99, p rzy p isek ) :
Piłat był „ p i e r w s z y m , który d oszedł do w niosku, iż poe" m at T w ardow skiego jest naśladow nictw em D y a n y M o n t e m a y - o r a ; w iedział o tem już około r. 1888, w każdym zaś razie p rzed r. 1892, w którym do p o d o b n e g o rezultatu d oszedł prof. dr. P o- r ę b o w i c z w sw oich poszukiw aniach nad źródłam i „ ro m a n su artystycznego, który rozw inął się w XVII w .“ (p o r. S p ra w o zd an ia z posiedzeń Akadem ii U m iejętności w K rakow ie. R. 1892. K raków , 1893, s. 3 7 ) . . . O bszerniej om ów ił źró d ło N a d o b n e j P a s q u a - l i n у rów nież W ę c k o w s k i Stanisław (D ie rom anischen Einflüsse in der p olnischen L itteratur. P osen, 1901, s. 66— 69). W ynik stu- dyów P o ręb o w ic za i W ęckow skiego przeszedł do historyi literatury naszej; źró d ło N a d o b n e j P a s q u a l i n y podaje A leksander B r ü c k n e r (D zieje literatury p o lsk iej w zarysie. T. I. W arszaw a, 1903, s. 317, w yd. drugie T. I. W arszaw a, 1908, s. 320). S p o ty kamy je w kom pilacyi dra H enryka В i e g e l e i s e n a (Ilustrow ane dzieje literatury polskiej. T. IV. W iedeń, 1905, s. 42). P e w n i k ó w n a u k o w y c h w tym w zględzie nie uznaje dr. Stanisław T urow ski w swem studyum o T w ardow skim (p o r. s. 110, 119, 120 o d b itk i).“
A w „ K sią ż c e “ (Rok IX. W a rsz a w a , 1909, s. 479) p isze prof. B rü c k n e r w re c e n z y i m ojej k siążki o „ T w a rd o w sk im “ : „n ie p o s ta r a ł się a u to r za jrzeć n a w e t do „ D ian ei“ M ontem ayora t. j. do ź ró d ła (scil. „ P a s q u a lin y “) !“
C hodzi m i z a te m o to, a b y p o p ie rw sz e : ro z e b ra ć, co je s t p e w n i k i e m n a u k o w y m w sp ra w ie źró d ła „N adobnej P a s
q u a lin y “ , p o w tó re z a ś : ja k ie są w tym względzie h i p o t e z y i ja k a ty c h h ip o tez je s t w arto ść.
I. P o n ie w a ż P iła t m a ch ro n o lo g iczn e p ie rw sz eń stw o s tw ie r d zenia w p ły w ó w „ D ian y “ M o n te m ay o ra n a „N ad o b n ą P a s ą u a l i n ę “ , p rz e to jego ro z u m o w a n ie p rzy to czę.
P o d o b i e ń s t w o o b u u tw o ró w p o leg a w o g ó l e n a w z g lę d a c h n a stę p u ją c y c h (1. c., s. 110— 112):
1. fizyognom ie sp o k re w n io n y c h osób ; 2. zasad n iczy m o ty w : u leczen ie c i e r p i e ń , p o c h o d z ą c y c h z n ieszczęśliw ej m iło ś c i, w św ią ty n i m itologicznej bogini za p o śre d n ic tw e m w ieszczki i z a
