"Listy Zygmunta Krasińskiego do Delfiny Potockiej", Adam Żółtowski, [Poznań 1930] : [recenzja]

Aleksander Łucki

"Listy Zygmunta Krasińskiego do

Delfiny Potockiej", Adam Żółtowski,

[Poznań 1930] : [recenzja]

Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce

literatury polskiej 27/1/4, 535-540

I V . R E C E N Z J E . _{5 3 5} i w o b c y c h j ę z y k a c h : z w ł a s z c z a p o w ł o s k u ( d z ię k i g ł ó w n i e p r o f. M a v e r o w i) i p o a n g i e l s k u ( d z i ę k i g ł ó w n i e p r o f. N o y e s o w i) .

Wacław Borowy.

Adama Żółtowskiego,

in extenso m u s ia ł o b y d a ć 7 d o 8 t y s i ę c y

gentlema­

nowi t r a fi t e ż z a p e w n e d o p r z e k o n a n i a a r g u m e n t d r u g i, w y n i k a ­

w s p o s ó b c h o ć b y n a j z w i ę ź l e j s z y l i s t ó w o p u s z c z o n y c h , ic h l i c z b y , i c h d a t. W s z a k n i e j e s t r z e c z ą o b o j ę t n ą , k i e d y , w ś r ó d j a k i c h o k o ­ l i c z n o ś c i , p i s a ł i c h K r a s iń s k i n a j w ię c e j , a k i e d y m i lc z a ł z u p e ł n i e ; lu b j a k i e to k w e s t j e t a k b a r d z o g o p o c h ł a n ia ł y , ż e w r a c a ł d o n i c h w c a ły m s z e r e g u l i s t ó w i c o r a z i n a c z e j je r o z w i j a ł . W y d a w c a p o ­ m ija t e r ó ż n e „ r e d a k c j e “ — i s ł u s z n i e , a le n a l e ż a ł o c h o ć w p a r u s ł o w a c h z a z n a c z y ć ic h i s t n i e n i e . T a k s a m o u d e r z a z u p e ł n y b r a k s t r e s z c z a n i a p e w n y c h l i s t ó w , z z a c y t o w a n i e m n i e k t ó r y c h u s t ę p ó w c z y z d a ń : w s z a k n a p e w n o w n i e j e d n y m l i ś c i e , o b o j ę t n y m j a k o c a ło ś c i , z n a j d u j e s i ę j a k a ś ś w i e t n a m y ś l lu b j a k a ś w a ż n a s p r a w a p o r u s z o n a k r ó t k o — i m o ż n a je b y ło w t e n s p o s ó b o c a lić . Z a r z u t d r u g i i w a ż n i e j s z y — to ż e w y d a w c a n i e z a z n a c z y ł o p u s z c z e ń , s k r e ś l e ń p o c z y n i o n y c h p r z e z s i ę w t e k ś c i e w y b r a n y c h d o d r u k u l is t ó w . W p r a w d z i e z a p e w n i a o n , ż e z d a r z a ł o s i ę t o t y l k o w y j ą t k o w o i ż e u w a ż n y c z y t e l n i k z a u w a ż y „ d w a lu b w i ę c e j m y ś l ­ n i k ó w “ , k t ó r e o tern o s t r z e g a j ą , n i e s t e t y j e d n a k z a p e w n i e n i e t o j e s t , m ó w i ą c o g l ę d n i e , m o c n o n i e ś c i s ł e . W l is t a c h , k t ó r e m o ż e m y p o d t y m w z g l ę d e m z b a d a ć , o p u s z c z e ń j e s t d u ż o , i c o g o r z e j , n i e s ą o n e w c a l e z a z n a c z o n e . I w r e s z c i e z a r z u t t r z e c i. W y d a n e s ą t e l i s t y j a k o z u p e ł n i e d o t ą d n i e z n a n e i n ie u w a ż a ł w y d a w c a w c a l e z a s t o s o w n e o b j a ś n ić c z y t e ln ik a , ż e j e d n a k w i e l e z n i c h b y ło j u ż d a w n i e j d r u k o w a n y c h — i t o , j a k j e s z c z e u j r z y m y , w c o k o l w i e k in n e j n i e r a z p o s t a c i. M u ­ s i m y t u w i ę c w y r ę c z y ć w y d a w c ę i p r z y j r z e ć s i ę l is t o m w y d a n y m p r z e z j e g o p o p r z e d n i k ó w — o r a z p o r ó w n a ć j e z t o m e m o b e c n i e o g ł o s z o n y m ; r z u c i to n i e c o ś w i a t ł a n a s p o s ó b j e g o w y d a n i a , u m o ż ­ l iw i o w ą w y ż e j w s p o m n i a n ą k o n t r o l ę . J u ż w k i l k a m i e s i ę c y p o ś m ie r c i K r a s iń s k ie g o w y d a ł K [ o n s t a n t y ] G j a s z y ń s k i] „ W y j ą t k i z l i s t ó w Z y g m u n t a K r a s i ń s k i e g o “ 1 8 6 0 . J a k in f o r m u j e w p r z e d m o w i e z 4 . X I. 1 8 5 9 r ., p o d z i e l i ł c a ło ś ć n a c z t e r y g r u p y : 1) l i s t y d o n i e g o ( G a s z y ń s k i e g o ) ; 2 ) „ w y p i s y z i n ­ n e g o l i c z n i e j s z e g o z b i o r u “ : 3 ) „ n a d e s ła n e k o p j e k o r e s p o n d e n c y j z r ó ż n y c h ź r ó d e ł “ ; 4 ) l i s t y d o d z i e c i . W y d a w n i c t w o t o m u s ia ło m ie ć z r a z u l i c z n y c h c z y t e l n i k ó w , s k o r o j u ż p o r o k u p o j a w iło s i ę ( w 1 8 6 1 ) w n o w e m w y d a n i u , p ó ź n i e j j e d n a k z b i e g ie m l a t p o s z ł o w z u p e ł n e z a p o m n i e n i e . P o w ó d g ł ó w n y b y ł p e w n ie t e n , ż e o d r. 1 8 8 2 z a c z ę ł a w y c h o d z i ć z b i o r o w a k o r e s p o n d e n c j a K ra ­ s i ń s k i e g o , w k ilk u t o m a c h , w o p r a c o w a n i u K r a s z e w s k i e g o , i ż e w e w s t ę p i e w y d a w c a n a z w a ł ją n o w e m w y d a n i e m z b io r k u G a ­ s z y ń s k i e g o , n ie w s p o m n i a ł z a ś w c a l e , ż e w i e l u l i s t ó w s t a m t ą d w c a l e n i e p r z e d r u k o w a ł , a m i a n o w i c i e c a łe j g r u p y d r u g ie j i c z w a r ­ t e j. N ic w i ę c d z i w n e g o , ż e o d t ą d p r z e s t a n o d o „ W y j ą t k ó w “ z a g lą d a ć i z b i e g ie m c z a s u z a p o m n i a n o z u p e ł n i e o t y c h l i s t a c h K r a s iń s k ie g o , k t ó r e ta m j e d y n i e z o s t a ł y o g ł o s z o n e . D o p ie r o w 1 9 1 2 r. z a j ą ł s i ę n i e m i n i ż e j p o d p i s a n y 1)» a m i a _

9 W rozprawie „Zapomniana korespondencja Z Krasińskiego“ 1912. (Księga jubileuszowa Z. Krasińskiego, tom II).

I V . R E C E N Z JE _{5 3 7} n o w ic i e l is t a m i g r u p y d r u g ie j , k t ó r y c h a d r e s a t a G a s z y ń s k i n i e w y - n ie n ił, — i n a p o d s t a w i e r ó ż n y c h p o s z l a k i d o w o d ó w p o ś r e d n ic h w y k a z a ł , ż e o w e l i s t y ( w l i c z b i e 3 4 , n a s t u k i l k u n a s t u s t r o n ic a c h ) p i s a n e b y ł y d o D e l f in y P o t o c k ie j . O d k r y c ie t o n i e w y w o ł a ł o n a r a z ie z a i n t e r e s o w a n i a , a le g d y p o l a t a c h K a lle n b a c h d o t a r ł n o r ę ­ k o p i s ó w k o r e s p o n d e n c j i z D e lf in ą , m u s i a ł m i lc z ą c o u z n a ć j e g o p r a w d z i w o ś ć x). O b e c n ie o d n a j d u j e m y i s t o t n i e p r a w ie w s z y s t k i e o w e l is t y g r u p y d r u g ie j ( n a t u r a ln ie t y l k o z l a t 1 8 3 9 — 1 8 4 3 ,) w w y d a w ­ n i c t w i e Ż ó ł t o w s k ie g o , r o z r z u c o n e p o c a łe j p r / e s t r z e n i t o m u p i e i w - s z e g o . B r a k k ilk u z n ic h w y t ł u m a c z y ć b a r d z o ł a t w o , w s z a k Ż ó ł­ t o w s k i p o m in ą ł d w i e t r z e c i e l i s t ó w z t e g o o k r e s u . G o r z e j j e d n a k , ż e d o t y c h l i s t ó w z e z b io r u G a s z y ń s k i e g o , k t ó r y c h n i e m a w t o m i e z 1 9 3 0 r., n a l e ż ą w ł a ś n i e t a k ż e d w a , k t ó r e , j a k to w y k a z a ł e m w 1 9 1 2 r., z ł o ż y ł y s i ę n a z n a n ą „ k o r e s p o n d e n c j ę z P a le r m o “ , w y ­ d r u k o w a n ą w

Dzienniku Narodowym w 1 8 4 2 r. A n i n a c h w i l ę n i e

4 W dziele „Towianizm na tle historycznem “ 1924(6).

ł) Gaszyński ogłosił te listy, jak i całą grupę II, z „w ypisów z innego zbioru“ ; ozy jednak on sam robił te w ypisy, czy też je otrzymał od k ogoś, niew iadom o. — Por. także interesujący artykuł L. Płoszew skiego: „Zagadka korespondencji z Palermo Z. K rasińskiego“, Ruch literacki 1929.

m a m y t y l k o „ w y j ą t k i “ i t o b a r d z o z n i e k s z t a łc o n e , g d y ż z a t a r t o t a m c e l o w o w s z e l k i e ś l a d y , d o k o g o t e l i s t y b y ł y p i s a n e , o p u ­ s z c z o n o w i ę c w s z y s t k i e a lu z j e , w y n u r z e n i a o s o b is t e i t. p. U k ła d t e ż u n i e g o z u p e ł n i e i n n y , d a t y l is t ó w , a n a w e t c z a s e m n a z w y m i e j s c o w o ś c i , z k t ó r y c h l i s t y m i a ły b y ć p is a n e , z m ie n i o n e . Z d a j ą c s o b i e j e d n a k s p r a w ę z p o z i o m u w y d a w n i c t w a G a s z y ń s k i e g o , z g ó r y p r z y p u s z c z a m y , ż e w e w s z y s t k i c h t y c h w y p a d k a c h s ł u s z n o ś ć j e s t p o s t r o n ie Ż ó ł t o w s k ie g o ( w n i e k t ó r y c h z r e s z t ą m o ż n a to o d r a z u s t w ie r d z i ć ) — i z r ó ż n ic w y ż e j z a z n a c z o n y c h , w o g ó l e z p o ­ r ó w n a n ia z e z b io r e m z 1 8 6 0 r ., n i e w y c i ą g n i e m y ż a d n y c h w n i o s ­ k ó w c o d o w y d a n i a z 1 9 3 0 r. D o t e g o c e l u p o s ł u ż ą n a m w y d a n i a p ó ź n i e j s z e . O p r ó c z b o ­ w i e m l is t ó w z 1 8 6 0 r ., k t ó r e b ą d ź c o b ą d ź w y s z ł y b e z im i e n n i e , o g ł a s z a n o i p ó ź n ie j k i l k a k r o t n ie j e s z c z e l i s t y d o D e lf in y — i to j u ż w y r a ź n i e j a k o l i s t y d o n ie j p i s a n e . I t a k — w r. 1 8 8 0 w y d r u ­

k o w a n o w

Kurjerze Poznańskim

Tygodniku Lu­

strowanym

Bibljotece

Warszawskiej

Przeglądu Polskiego

Ty­

godniku

9 List w K u rjerze P oznańskim , jako pochodzący z 1844 r., nie wcho­ dzi tu w rachubę.

-) Osoby, która mu je pow ierzyła, nie w ym ienia.

3) Urywki i cytaty z dalszych (1840 — 1841) uratowała rozprawa p. t. „Zygmunt Krasiński i Delfina Potocka“, ogłoszona przez tegoż Kam ińskiego jako wstęp do publikacji listów .

4) Dwa ostatnie z nich są także u G aszyńskiego, do tych dwóch mamy w ięc aż trzy teksty do dyspozycji

I V . R E C E N Z J E . _{5 3 9}

r z e c z z o d s t ę p a m i

a linea; w 1 9 3 0 j e s t ic h w o g ó l e d a le k o m n ie j ,

Tygodn. Ilu strow a n ym

0 Dla ilustracji powyższej charakterystyki — wystarczy zestaw ić na próbę oba teksty drobnego bodaj urywku z listu pierw szego:

(u Kamińskiego) Sobota, luty 1839, Roma

*)

Wczoraj o 12 w nocy byłem w Ko- lizeum , patrząc się na księżyc w y ­ m aw iałem mu zdradę. Czemu nie chciał wyjrzeć z za chmur ani razu, k ied yś chciała obaczyć, jak promienie jego w yglądają na wodach zatoki? Jaka ogromna cisza była wśród tych ruin, że m i się niejako dobrze dziać zaczęło, ale zaraz potem żle znów było. Znów brak się odczuwał.

*) K ro p k am i tem i ozn aczam y p o czątek listu , w y d ru k o w a n y u K am ińskiego, a pom i­ n ię ty u Żółtow skiego

(u Żółtow skiego) Sobota, 1839, Roma. Wczoraj o 12-ej byłem w Koli- zeum patrzeć się na księżyc. — Wy­ m aw iałem mu zdradę, czemu nie chciał wyjrzeć z za chmur ani razu, kiedyś chciała obaczyć, jak prom ie­ nie jego w yglądają na w odach za­ toki. Taka ogromna cisza była wśród tych ruin, że mi się niejako dobrze dziać zaczęło, ale zaraz potem źle znów było. Znów brak się odezwał.

s t y l i s t y c z n y c h , p o c h o d z ą c y c h z d a j e s i ę s t ą d , ż e A d a m K r a s iń s k i w p r o ­ w a d z a ł m i lc z ą c o d r o b n e p o p r a w k i d o t e k s t u p r z e z s i ę o g ł a s z a n e g o J)· Z d w ó c h l i s t ó w w y d r u k o w a n y c h p r z e z T a r n o w s k i e g o w 1 9 1 2 r ., p i e r w s z y , z 2 4 i 2 5 l ip c a 1 8 4 1 , j e s t u Ż ó ł t o w s k ie g o , z r ó ż n ic a m i m n ie j w i ę c e j t a k ie m i s a m e m i ja k l i s t y z 1 9 0 3 (m . i n . w t e k ś c i e z 1 9 1 2 n a z y w a s i ę D e lf in a D i d y s z , w 1 9 3 0 D ia l y ) , n a t o m i a s t d r u ­ g i e g o lis t u , z 1 8 i 1 9 l u t e g o 1 8 4 2 , n ie m a w c a l e (z 1 8 . II j e s t k r ó t k i d o d a t e k d o lis t u z 1 7 . II, a le to c o in n e g o ) . N a z a k o ń c z e n i e — d w ie u w a g i. P i e r w s z a , b e z r o b i e n ia z n i e j z a r z u t u , ż e i p o w y d a n i u Ż ó ł t o w s k ie g o b ę d z i e m y m i e l i k o r e s p o n ­ d e n c j ę K r a s iń s k ie g o z D e lf in ą n a d a l r o z r z u c o n ą , i ż e w i e lu l i s t ó w t a m p o m i n i ę t y c h b ę d z i e m y m u s ie l i s z u k a ć c z y t o u G a s z y ń s k i e g o , c z y w

Tygodniku Ilustrowanym z 1 8 9 8 i 1 8 9 9 , c z y w

Przeglądzie

Polskim z 1 9 1 2 r. D r u g a

Aleksander Łucki.

Irena Drozdowicz - Jurgielewiczowa

W b a d a n ia c h n a d t w ó r c z o ś c i ą a u t o r a „ P o p i o ł ó w “ o c e n ę s t r o n y

9 Dla przykładu podaję wykaz w ażniejszych różnic w liście z 20. VII 1841 (w wyd. z 1930 = str. 138 od „K upiłem ...“ — str. 134 do „...znów Ci doniosę“ ; stronice i w iersze niżej podane odnoszą się do w yd. z 1930):

Str 138, w. 7 od dołu: prosto — w 1903 brak tego wyrazu; w. 4 od dołu: za członek — 1903: za część; str. 139, w. 9 od dołu: w w ielu punk; tach — 1903 brak; str. 140, w. 2: zagasnąć — 1903: zgasnąć; w. 6: podczas obserwacji — 1903: podczas tej obserwacji; w. 8: nad głow ą tych — 1903 brak: tych ; w. 14: w szędzie w ięc — 1 9 0 i brak: w ięc; w. 18: ogniwka — 1903: ogniska; w. 11 cd dołu: ustępuje — 1903: ustaje; str. 141, w. 6: jego i życiem — 1903: jego życiem w. 17: bycia — 1903 życia; w. 21 : ni — 1903 n ie; w. 2 od dołu: w iedzy — 1903: w iedzy o tem , str. 142, w. 14 od dołu: dalszym życia postępem — 1903: dalszem życiem , p ostęp em ; w. 7 od dołu: D uchowną — 1903 D uchową; w. 2 od dołu: zarw ane — 1903 zerwane.

W liście z 5. II 1842 najw ażniejsze odm ianki: str. 356, w. 5: nie sko­ nała — 1903: niedoskonała; w. 7 od dołu: w szystk ie — 1903 brak; w. 17 od dołu: doceniąc — 1903 dość ceniąc; str. 358, w . 5: całego — 1903 całą; w . 12 kapucynadę 1903 kapuecinadę; w. 14: Idei — 1903: Idei, to się tyczy urzędników.