Niezrealizowana koncepcja
osądzenia Wacława
Kostka-Biernackiego
Pamięć i Sprawiedliwość 4/2 (8), 397-412
N iezrealizow ana koncepcja
osądzenia
^Wacława Kostka^Biernackiego
W acław K ostek-Biernacki, członek Polskiej Partii Socjalistycznej, legionista, pu łk o w n ik W ojska Polskiego, w ojew oda n o w og ró dzk i i poleski, wreszcie k o m i sarz cywilny przy N aczelnym W odzu we w rześniu 1939 r., należał do tej grupy przedstaw icieli w ysokich elit politycznych II R zeczypospolitej, k tó ra p o za k o ń czeniu w ojny d ostała się w ręce kom unistycznego ap aratu represji. Była o n a re latyw nie nieliczna, jeśli wziąć p o d uw agę stanow iska od w ojew ody wzwyż. Przed po w ojennym i sądam i p ró cz K ostka-Biernackiego p o staw ion o jeszcze czterech w ojew odów , w tym K azim ierza Switalskiego, któ ry wcześniej p ełn ił funkcję p re m iera1. Bez w ątpienia jednak to w łaśnie były w ojew od a poleski ze w zględu na swoją biografię stanow ił szczególnie cenną „zdobycz” dla rządzących krajem k o m u n istó w 2. Już w okresie m iędzyw ojennym dla całej, choć w pierw szym rzędzie lew icow ej, opozycji antysanacyjnej był uosobieniem patologicznych m eto d rz ą dzenia krajem stosow anych przez ekipę pom ajow ą. B ezpośrednio w iązany ze sposobem , w jaki p o trak to w a n o po lity k ó w C entrolew u w w ojskow ym w ięzieniu w Brześciu nad Bugiem, któ reg o został m ianow any kilkutygodniow ym k o m en d an tem 3, a także z utw orzeniem i funkcjonow aniem tzw. m iejsca odoso bn ien ia w Berezie Kartuskiej, funkcjonariuszom pow ojennego ap a ratu represji n aty ch m iast w ydał się atrakcyjny w roli oskarżonego. Z apew n e zakładano, że postaw ie nie K ostka-Biernackiego p rzed sądem p o trak to w a n e zostanie z uznaniem naw et przez część środow isk sceptycznych w obec kom unistów .
Już w kw ietniu 1945 r., a w ięc na kilka miesięcy p rzed form alnym aresztow a niem byłego w ojew ody poleskiego, w łaśnie spraw a osądzenia tego człow ieka p o służyła E dw ardow i O chabow i w trakcie posiedzenia K om itetu C entraln eg o Pol skiej Partii Robotniczej do egzem plifikacji opinii o konieczności podjęcia „ofensyw y przeciw ko sanacji”4. N arzędzie praw ne, k tó re posłużyć m iało do owej „ofensyw y”, stw orzone zostało w styczniu 1946 r., kiedy to w ydano kuriozalny
1 Byli to : H e n ry k Józew ski, S tanisław Jareck i i S tanisław Tw ardo.
2 O k reślen ie to m o żn a trak to w a ć n iem al d o sło w n ie , p o n iew aż w k raju z nalazł się po dep o rtacji z R um unii, w k tórej sp ęd ził lata w ojny, b ęd ąc tam in te rn o w a n y p o 18 IX 1939 r.
3 F orm alnie p o zo staw ał cały czas d o w ó d c ą przem yskiego 38. p p (AP m .st. W arszawy, Sąd W oje w ó d zk i dla m .st. W arszaw y [dalej SW W ], IV 3K 4 0 5 /5 2 , t. 3, F o to k o p ia p rzed w o jen n y ch w o jsk o w y ch ak t p erso n aln y c h , k. 138).
4 P ro to ko ły posiedzeń sekretariatu K C PPR 1 9 4 5 -1 9 4 6 , red . A. K ochański, W arszaw a 2 0 0 1 , s. 28.
3 9 8
dekret o „odpow iedzialności za klęskę w rześniow ą i faszyzację życia p aństw o w e go ” przed 1 w rześnia 1939 r.5 Losy spraw y W acław a K ostka-Biernackiego były jednak zaskakująco zawiłe, bio rąc p o d uw agę oczywistość jego „w in ”.
W acław K ostek-Biernacki aresztow any został form alnie 9 listo pada 1945 r.6 W czerw cu 1946 r. M inisterstw o B ezpieczeństw a Publicznego przekazało sp ra w ę N ajw yższem u Trybunałow i N a ro d o w em u , instytucji pow ołanej do sądzenia zbrodniarzy hitlerow skich i ro zpatry w an ia spraw z d ek retu styczniow ego7. Po czątkow o zam ierzano skoncentrow ać się n a w ykazaniu odpow iedzialności Kost- ka-Biernackiego za w ydarzenia brzeskie i funkcjonow anie m iejsca odosobn ien ia w Berezie Kartuskiej (w edług pierw otnego założenia w spółoskarżonym i m ieli być dwaj szeregow i policjanci z załogi o b o zu 8), a dochodzenie „pow in no m ożli wie szeroko naśw ietlić cały kom pleks zagadnień” zw iązanych z tym i kw estiam i9. Prow adzący spraw ę nie przew idyw ali jakichś szczególnych p ro b lem ó w w trakcie przy gotow ań procesu byłego w ojew ody poleskiego. W edług założeń sfo rm u ło w anych w pierwszej dekadzie października ro zp raw a odbyć m iała się n a p rz eło mie listopada i g rudnia 1946 r. W yznaczony został naw et skład ławy sędziow skiej10. C harakterystyczne w ydaje się um ieszczenie procesu w „planie p ra cy ” N T N pom iędzy spraw am i R udolfa H össa - k o m en d an ta KL Auschw itz i L udw i ka Fischera - g u b ern ato ra dystryktu w arszaw skiego G eneralnego G u b e rn a to r stwa. Tym sam ym w jednym szeregu postaw ieni zostali nazistow scy zbrodniarze i osoba reprezentująca w ładze II R zeczypospoliej11.
Z ap la n o w an a ro z p raw a nie doszła jed n ak do skutku. Jeszcze w listopadzie 1946 r. p ro k u ra tu ra N T N p o in fo rm o w ała M inisterstw o Spraw iedliw ości, iż stan śledztw a nie um ożliw ia w niesienia aktu oskarżenia, ze w zględu na „znaczenie h i storyczne” procesu. Jednocześnie sform ułow ano p ostulat szczegółow ego p rze słu ch an ia K ostka w tak ich spraw ach jak Brześć, B ereza K artu sk a, tzw. najście oficerów na sejm z 31 października 1929 r., wreszcie jego pob yt w R um un ii12. W ypada zaznaczyć, że dw ie pierw sze - zasadnicze z p u n k tu w id ze n ia w ład z - kw estie były oczywiście p odejm ow ane w trakcie przesłu chań , jakim p o d d a n o
5 P io tr K ładoczny (Prawo ja k o narzędzie represji w Polsce L u d o w e j (1 9 4 4 -1 9 5 6 ), W arszaw a 2 0 0 4 , s. 186, 1 8 9 -1 9 0 ) stw ierd za, że w y m ien ian o tam k ateg o rie p rzestęp stw „n iezn an e w cześniej n aw et u staw o d aw stw u ra d ziec k iem u ” , przy czym zap ew n e celow o sfo rm u ło w a n ia d e k retu były niejasne i ogólnikow e.
6 To d ata przyjęcia do w ięzienia m o k o to w sk ieg o . W edług w łasnych zeznań w R um unii p o z b aw io n o go w o ln o ści już w io sn ą 1945 r. Dziś n iezn an e są jeszcze okoliczności p rz e tra n s p o rto w a n ia Kost- ka-B iernackiego do kraju.
7 AA N, P ro k u ra tu ra G e n era ln a [dalej PG ], 154, Pism o naczeln ik a W ydziału Śledczego M B P do p ro k u ra to ra N T N , 8 VI 19 4 6 r., k. 2 6 ; A. K ochański, Polska 1 9 4 4 -1 9 9 1 . In fo rm a to r h isto ry cz n y , W arszaw a 1 996, s. 125.
8 Ju ż w e w rześn iu 19 4 6 r. p ro w ad zą cy sp raw ę p ro k u ra to r p o sta n o w ił o o d d zielen iu ty ch spraw , p o n iew aż w jego opin ii m ia ł nie zachodzić zw iązek przyczynow y w aru n k u jąc y łączenie ich ze sp ra w ą K ostka-B iernackiego w św ietle d e k retu ze stycznia 1 9 4 6 r. (AAN, P G , 155, P o stan o w ien ie p r o k u ra to ra J. Skórzyńskiego, 12 IX 1 9 4 6 r., k. 2 8 4 -2 8 5 ).
9 A A N , P G , 1 5 4 , P ism o p ierw sze g o p r o k u r a to r a N T N do ap elac y jn eg o sędziego śledczego do sp raw szczególnego znaczenia, 13 VII 1 9 4 6 r., k. 28.
10 Ib id em , O dpisy zaw ia d o m ień dla sędziów i ław n ik ó w (po słó w K R N ), listo p ad 19 4 6 r., k. 4 4 -4 7 .
11 Ib id em , N o ta tk a pierw szego p ro k u ra to ra N T N , 7 X 19 4 6 r., k. 79.
K ostka-Biernackiego pó ł roku wcześniej, w m arcu 1946 r.13 Rok 1947 upłynął p o d znakiem zm ian p ro k u rato ró w i p ro k u ratu r prow adzących śledztwo, a także m o n itó w pierw szego p ro k u rato ra N T N w kwestii w skazania daty procesu bądź inform ow ania go o przebiegu p ra c 14. W następnym rok u prow adząca śledztwo M aria G urow ska skoncentrow ała się na - najbardziej „n aturalnym ” z p u n k tu w i dzenia rządzących kom unistów - w ątku Berezy Kartuskiej. Taki kierunek śledztw a nie był przypadkow y także i z tego względu, że eksponow anie sprawy brzeskiej w zw iązku z zaostrzaniem kursu w polityce w ew nętrznej staw ało się dla w ładz niew ygodne15. Z eznania uzyskane w toku dotychczasow ych czynności wydały się zapew ne niewystarczające, we w rześniu 1948 r. n a konferencji z udziałem płk. Różańskiego i w icem inistra spraw iedliw ości Leona C hajna zapadła bow iem decy zja w strzym ania sprawy do 1 listopada „dla um ożliw ienia MB[P] dostarczenia dal szych m ateriałów dużej w agi”16. K łopoty piętrzyły się nadal, skoro w styczniu 1949 r. P ro k u ratu ra N T N zw róciła się do M inisterstw a Sprawiedliwości o „w ska zanie biegłego [...], który m ógłby naświetlić stronę polityczną spraw y”17.
W tym że ro k u pojaw iła się kolejna, niezrealizow ana koncepcja procesow a. W edług niej Kostek-Biernacki m iałby być sądzony w raz z w ięzionym i wówczas w Lublinie pracow nikam i przedw ojennego lubelskiego U rzędu Śledczego, o d p o w iedzialnym i za w alkę z ruchem kom unistycznym . P rzygotow ano naw et akt oskarżenia, którego treść wskazuje, iż p o w ró co n o do (zarzuconego wszak w roku 1946 r.) planu posadzenia n a jednej ławie oskarżonych obok Kostka-Biernackie go także kilku policjantów z załogi miejsca odosobnienia w Berezie K artuskiej18. Pom ysłodaw cy rozpraw y inform ow ali ówczesnego p od sekretarza stanu w M in i sterstw ie Sprawiedliwości, że „wszystkie trzy spraw y [Kostek-Biernacki m iał być oskarżany także w zw iązku z Brześciem] pow iązane są w spólną tezą: system rzą d ó w kapitalistycznyczno-faszystow skiej kliki sanacyjnej w epoce im perializm u i jego d o k try n y ”19. Taki proces z udziałem Kostka-Biernackiego się nie odbył. N a dal za niewystarczający uznano chyba m ateriał mający posłużyć za d ow ód jego przestępczej działalności. W yraźnie szukano m ożliw ości rozszerzenia oskarżenia. O d sierpnia do października przesłuchano bow iem kilku szeregowych legioni stów, niższych u rzędników Poleskiego U rzędu W ojew ódzkiego, wreszcie jednego
13 AP m .st. W arszawy, Sąd W ojew ódzki dla m .st. W arszawy, IV 3K 4 0 5 /5 2 , t. 1, P ro to k o ły p rz esłu c h ań z 2 2 , 2 3 , 2 5 i 28 III 19 4 6 r., k. 1 3 -2 4 .
14 AA N, P G , 1 5 4 , Pism o p ierw szego p ro k u ra to ra N T N , 23 IV 1 9 4 7 r., k. 115; ib id em , Pism o p ierw szego p ro k u ra to ra N T N d o p ro k u ra to ra Sądu O k ręg o w eg o w P oznaniu, 25 IV 1 9 4 7 r., k. 75;
ib id e m , Pism o p ierw szego p ro k u ra to ra N T N do p ro k u ra to ra Sądu O k ręg o w eg o w P oznaniu, 2 6 VII
1 9 4 7 r., k. 147; ib id em , Pism o pierw szego p ro k u ra to ra N T N do P ro k u ra tu ry Sądu O k ręg o w eg o w W arszaw ie, 21 X I 1 9 4 7 r., k. 159.
15 „N ależy jed n ak rozw ażyć, czy w o b ec zm ien io n eg o u k sz tałto w an ia naszego życia p o litycznego (ostatnie etap y działalności politycznej byłych w ię źn ió w brzeskich, Bagińskiego, Popiela i specyficz n a sytuacja dr. K iernika) ep izo d brzeski nie stałby się »gloryfikacją b o h a te ró w B rześcia«” (ibidem , N o ta tk a w sp raw ie W acław a K ostka-B iernackiego, 3 0 I 1948 r., k. 197).
16 Ib id em , N o ta tk a T. C y p rian a, 30 IX 1948 r., k. 2 4 6 .
17 Ibidem , Pism o pierw szego p ro k u ra to ra N T N do M inisterstw a Spraw iedliw ości, 5 I 1949 r., k. 271. 18 AA N, PG , 152, A kt o sk arże n ia p rzeciw k o W K ostkow i-B iernackiem u, W N a d o lsk iem u , M . W ło d arsk iem u , J. S tanisław skiem u, W K orczyńskiem u, F. K archow i, P K m iecikow i, W K rzew ickiem u i M . D urak iew iczo w i [m arzec 1949 r.], k. 1 -3 9 .
19 AA N, P G , 155, Pism o p .o . p ierw szego p ro k u ra to ra N T N T. C y p rian a, 2 4 III 1949 r., k. 1.
z polskich w ojennych uchodźców w R um unii20. N iesatysfakcjonujący m usiał być także efekt intensyw nego przesłuchiw ania w rok u 1948 byłych w ięźniów Berezy, skoro w m arcu 1950 r. przygotow ano p rojekt jednobrzm iącego pism a dla siedm iu regionalnych p ro k u ratu r apelacyjnych z prośbą o po no w n e przesłuchanie m iej scowych „bereziaków ”21. Sladem narodzin kolejnej niezrealizow anej koncepcji osądzenia Kostka-Biernackiego jest publikow any dokum ent.
O statecznie śledztw o sfinalizow ano d op iero w końcu października 1952 r., kiedy to p o sied m io le tn im okresie „tym czasow ego a re sz to w a n ia ” p rz ek azan o W acława Kostka-Biernackiego do dyspozycji Sądu W ojew ódzkiego dla m .st. War- szawy22. A trakcyjność p ro p a g an d o w a procesu postaci od lat tak jednoznacznie negaty w n ie kojarzonej o k azała się jed n ak w ątp liw a. P ro k u ra tu ra G e n eraln a w n io sła o utajn ien ie rozpraw y, „gdyż jaw ność p o stęp o w a n ia m ogłaby ujaw nić ok oliczno ści, k tó ry c h zach o w an ie w tajem nicy jest n iezb ęd n e ze w zględu n a śledztw o pro w ad zo n e przeciw innym oso b o m ”23. T rudno dziś ocenić, w jakim stopniu powyższe sform ułow anie było eufem izm em . Faktem pozostaje, że stan zdrow ia K ostka-Biernackiego p o siedm iu latach p ob ytu w w ięzieniu był fatalny, co p o tw ierdzają zarów no zachow ane diagnozy lekarzy w ięziennych, jak i relacje w spółtow arzyszy z cel, w tym doniesienia agenta24. Publiczny proces człow ieka w takim stopniu zniedołężniałego, a jednak - co w ykazała jego p ostaw a w tra k cie rozpraw y - niezłam anego psychicznie, niew ypierającego się swojej przeszło ści, a jednocześnie tw ard o odrzucającego staw iane oskarżenia jako zarzuty, był p ro p ag an d o w o absolutnie nie do w ykorzystania25.
O statecznie do procesu K ostka-Biernackiego doszło na w iosnę 1953 r. Były w ojew oda poleski n a ławie oskarżonych znalazł się ostatecznie sam. 14 [?] kw iet nia zapadł w yrok śm ierci um otyw ow any działalnością od m o m en tu objęcia p rze zeń stanow iska w ojew ody now ogródzkiego, a więc o d ro k u 1931 r. Tym samym spraw a trak to w an ia w ięźniów w tw ierdzy brzeskiej, k tó ra w latach czterdzie stych w ydaw ała się pew nym p u n k tem potencjalnego aktu oskarżenia, została cał kow icie po m in ięta w uzasadnieniu najwyższego w ym iaru karu. W yrok jednak nie został w ykonany. W odpow iedzi n a apelację złożoną przez o b ro nę Sąd N ajw yż szy zmniejszył karę do 10 lat pozbaw ienia w olności. C o jednak istotne, uznał za zasadną kwalifikację d o k o n an ą przez Sąd W ojew ódzki dla m .st. Warszawy. O ob-4 0 0 _____________________
20 AP m .st. W arszawy, SWW, IV 3K 4 0 5 /5 2 , t. 2, k. 1 1 7 -1 4 4 .
21 AA N, P G , 153, Pism o d o p ro k u ra tu r apelacyjnych w e W ro cław iu , Ł odzi, P oznaniu, Szczecinie, R zeszow ie, K ielcach, Bydgoszczy i K rakow ie, 7 III 19 5 0 r., k. 2 6 -2 8 .
22 AA N, PG , 157, Pism o w ic e p ro k u ra to ra P ro k u ra tu ry G eneralnej M . M a jstera do naczeln ik a W ię zienia W arszaw a I, 31 X 1952 r., k. 67.
23 Ib id em , Pism o zastępcy d y re k to ra D e p a rta m e n tu IV P ro k u ra tu ry G en eraln ej do p rezesa Sądu W ojew ódzkiego dla m .st. W arszawy, 3 IX 1952 r., k. 66.
24 D o k u m en ty opisujące pogarszający się sta n z d ro w ia K ostka-B iernackiego w trak cie d ziesięciolet niego p o b y tu w w ięzieniu m o k o to w sk im : AA N, PG , 154, O rzeczenie lekarskie o stan ie z d ro w ia, 19 X II 1 9 4 7 r., k. 1 6 9 -1 7 6 ; AA N, P G , 160, O rzeczen ie lekarskie o stan ie zd ro w ia, 16 VIII 1951 r., k. 4 ; A IP N , 0 1 2 2 2 /3 0 4 3 , M eld u n k i a g en ta ps. „ R o m an ” , lu ty -k w ie cie ń 1952 r., k. 1 0 7 -1 1 3 ; AAN, PG , 157, Pism o A nny Biernackiej do P ro k u ra tu ry G eneralnej PRL, 7 IV 1955 r., k. 105.
25 AA N, P G , 157, N o ta tk a p ro k u ra to ra W D y m an ta , 16 IX 1955 r., k. 1 0 8 -1 0 9 ; AP m .st. W arsza wy, SWW, IV 3K 4 0 5 /5 2 , t. 4, P ro to k ó ł ro z p ra w y głów nej w sp raw ie W acław a K ostka-B iernackiego, 11 IV 1953 r., k. 3 9 - 5 0 , 69.
niżeniu w yrok u przesądzić m iał jedynie „podeszły w iek oskarżonego i zw iązany z nim zły stan zd ro w ia”26.
Prezentow any dokum ent znajduje się w w arszaw skich zbiorach Instytutu Pa mięci N arodow ej w jednostce o sygnaturze 0 1 2 2 2 /3 0 4 3 . Teczka ta zaw iera d o k u m enty dotyczące W acława K ostka-Biernackiego, jakie w yselekcjonow ano w M i n isterstw ie S praw W ew nętrznych w ro k u 1986. Poniżej o pu b lik o w an o trzecią w ersję „planu p ro cesu ” z 13 m arca 1952 r. Dwie p op rzedn ie, o p atrzo n e d o p i skiem „projekt”, datow ane są n a 29 stycznia i 6 lutego27. Pomysł był więc u d o skonalany i zapew ne konsultow any przez funkcjonariuszy M BP28. O ba „projek t y ” w przeciw ień stw ie do w ersji „ o state czn e j” zaw ierają p u n k t zaty tu ło w a n y „Zasadnicze czynności nieodzow ne w obecnej fazie śledztw a”29.
P ub lik o w an y d o k u m e n t, p ró c z tego że jest p rzy czyn kiem do b io g rafii W a cław a K ostka-B iernackiego, w ydaje się interesujący z kilku w zględów . Przede w szystkim ilustruje, jak daleko posunięty w swoim eklektyzm ie m ógł być m echa nizm „tw o rzen ia” ław oskarżonych w planow anych przez MBP procesach p o li tycznych. T rudno inaczej określić posłużenie się sw oistym kluczem geograficz nym , polegającym na w spólnym oskarżeniu w ojew ody poleskiego i w ojskow ych, k tó rzy in k ry m in o w an e czyny - służąc w p rz ed w o jen n y m O d d ziale II Sztabu G łów nego - p opełnić m ieli jakoby ak urat w Brześciu nad Bugiem, stolicy w oje w ó dztw a poleskiego. Prócz w spólnego m iejsca do ko nan ych „zb ro d n i” ludzi, k tó rzy m ieli zostać jednocześnie postaw ieni przed sądem , nie łączyło nic, co zresztą p o śre d n io przyznaw ali pom y sło d aw cy tak sk o n stru o w an e g o p ro cesu . A i tak w schem at ten nie w pasow yw ali się wszyscy potencjalnie oskarżeni, jak były w o jew oda stanisław ow ski - n o tabene w łączony do projek to w an ego procesu d o p ie ro w m arcu, czy oficer biorący udział w akcji dywersyjnej prow adzonej przez O ddział II Sztabu G łów nego na Z akarp aciu jesienią 1938 r.
Tak w yreżyserow ana spraw a m iała być okazją do dyskredytacji polskiego przedw ojennego w yw iadu, k tórego czołow i oficerow ie znajdow ali się poza zasię giem kom unistycznych w ładz. Stąd koncepcja w spólnego oskarżenia jedynego wyższego oficera - ppłk. Józefa Skrzydlew skiego i kilku niższych oficerów i
pra-26 AA N, Sąd N ajw yższy, 2 /1 4 5 1 4 , W y ro k Sądu N ajw yższego, 7 VIII 1953 r., k. 16.
27 A IP N , 0 1 2 2 2 /3 0 4 3 , k. 1 0 7 -1 1 3 . 4 Q J 28 D w ie pierw sze w ersje sygnow ane są nazw iskiem k p t. Ja n a Grzędy.
29 „1. p rz ep ra co w ać z K ostkiem -B iernackim zagadnienie zw iązane z jego d ziałalnością m ającą być u w y p u k lo n ą w p rocesie. 2. Rozw ażyć kw estię w łączen ia d o p ro cesu spraw y B rześcia. 3. P rzep raco w a ć zagadnienie dyw ersji antyczeskiej (dalsze p rz esłu ch an ia Skrzydlew skiego i podjęcie p o zo stały ch m ate ria łó w archiw alnych). 4. D o p ra co w ać zag ad n ien ie działalności dyw ersyjnej O [ddziału] VI w czasie w ojny m iędzy innym i p rzez p rz esłu ch an ie u sta lo n y ch w to k u śledztw a zarz u tó w [sic!], a w szczególności p o w o jn ie (U tnik, Tatar, N o w ick i). 5. P rzep raco w ać zagadnienie szpiegow sko-dy- w ersyjnej działalności p o d ejrzan y ch p o ich p o w ro c ie d o k raju. Rozw ażyć m ożliw ość w łączen ia do pow yższego p ro c esu p o d e jrz an y c h o a k tu a ln ą działalność szpiegow sko-dyw ersyjną n a rzecz w y w ia du USA, sk o m p leto w a ć m ate riały ilustrujące w z m o żo n ą działalność szpiegow sko-dyw ersyjną w y w ia d u am ery k ań sk ieg o p o uchw ale K ongresu USA. 7. W celu w yjaśnienia zag ad n ien ia sto so w an ia śro d k ó w „osłabiających w o lę ” jak i b o tu liz m u p rz ez S [am odzielny] R [eferat] I[nform acyjny], p rz e słuchać: a. D o b ro w o lsk ie g o , b. N ien ałto w sk ieg o , c. L echow icza, d. Soleckiego. U stalić i p rzesłuchać b[yłych] ofic[erów ] KOP, b[yłych] ofic[erów ] tw ierd z y Brześć, b[yłych] p ra co w n ik ó w SRI IX ” . P u n k t 7 znajduje się ty lk o w „ p ro jek cie ” lu to w y m . Tam p u n k ty 3., 4., 5. i 7. zostały o p a trz o n e o d ręcznym i ad n o tacjam i „ w y k o n an o ” , n a to m ias t p u n k t 6. ad n o ta cją „ n ie ” (AIPN, 0 1 2 2 2 /3 0 4 3 , k. 87).
cow ników kom ó rk i epidem iologicznej, k tórych ze Skrzydlew skim łączył jedynie fakt pracy w przedw ojennym O ddziale II Sztabu G łów nego. C o charakterystycz ne, pom ysłodaw cy procesu przeszli do p o rząd ku dziennego nad faktem p obytu Skrzydlew skiego w niew oli niem ieckiej, w której znalazł się po kam panii francu skiej, w zw iązku z czym nie m ożna było go oskarżyć o działalność polskiego w y w iadu n a terenie Wielkiej Brytanii, tak jak pozostałych ludzi obecnych na liście oskarżonych, a zw iązanych z O ddziałem II.
L ektura publikow anego doku m en tu sugeruje, jak w ażna dla MBP była k w e stia rozbu dow yw ania „w ykrytych” spisków. W ydaje się, że tak zaplanow ana ro z p raw a stanow iłaby kolejny, choć specyficzny „o dp rysk” procesu wyższych w oj skow ych lu d o w eg o W ojska Polskiego, tzw. g ru py T U N , sp ersonifik ow anej nazw iskam i Stanisław a Tatara, M arian a U tnika i Stanisław a N ow ickiego. O k re ślenie „procesy o d p ry sk o w e ” zarezerw o w an e jest dla spraw, jakie w zw iązku z ro zp raw ą przeciw T atarow i w ytoczono oficerom służby czynnej i rezerw y WP. Specyfika za p lan o w an eg o w p u b lik o w an y m d o k u m en cie p ro c esu p o leg ała n a tym , że sądzeni byliby ludzie, którzy po 1945 r., po pow ro cie do kraju, w w oj sku się nie znaleźli. C o w tym kontekście istotne, w p rezentow any m „planie p ro cesu” p rz y zn an o , że „w ysiłki”, k tó re m iały ujaw nić szpiegow ską działalno ść oskarżonych - „nie dały re z u lta tu ”.
Prezentow any poniżej „plan p ro c esu ” jest też w ym ow nym św iadectw em spoj rzenia n a D w udziestolecie. O soby byłych w ojew o dó w i ich od po w ied nio zap re zen tow ana działalność przed w rześniem 1939 r. m iały stanow ić tło oskarżenia. W trakcie rozpraw y p o d pręgierzem p o staw ion o by także politykę zagraniczną, pro w a d zo n ą przez Polskę zw łaszcza w latach trzydziestych. Proces daw ałby też okazję do sk om prom itow ania PPS, której czołow ych p olityk ów zaprezentow ano by jako policyjnych agentów.
A dnotacje i skreślenia, jakich d o k o n an o n a d okum encie, sugerują, że zrezy gnow ano z realizacji tak nakreślonego „p lan u ”. N ie sposób odpow iedzieć na py tan ie, co zad ecy d o w ało w tym w y p ad k u , choć zap ew n e nie bez w p ły w u była śm ierć w początkach m aja 1952 r. w m okoto w sk im w ięzieniu jednego z ew en tu alnych głów nych podsądnych - ppłk. Józefa Skrzydlew skiego. Spośród w ym ie n io n y ch n a liście w spólnego p ro cesu doczekały się o statecznie jedynie cztery osoby zw iązane z k o m órkam i Sam odzielnego R eferatu Technicznego (Jan G olba, 4 0 2 A lfons O stro w sk i, Ja n K obus i Ja n in a G ęb arsk a-M ierzw iń sk a). 19 X 1953 r.
w zw iązku z opisyw aną w publikow anym dokum encie działalnością zostały one skazane n a kary w ięzienia30.
30 U derza relaty w n ie n iska k a ra w o b e c „ stw ierd z o n y ch ” w in , co d o d a tk o w o zdaje się p o d w ażać oskarżenie. Sądzeni za d o k o n y w an ie m o rd e rs tw n a działaczach k o m u n isty czn y ch w ra m a ch p ró b z b ro n ią b ak terio lo g iczn ą otrzym ali następujące w yro k i: J a n G o lb a i A lfons O stro w sk i - 13 la t w ię zienia (zam ienione n a p o d sta w ie am nestii n a 8 lat i 8 m iesięcy), Ja n in a M ierzw iń sk a-G ęb arsk a - 7 lat w ięzien ia (zam ienione n a 4 lata i 8 m iesięcy), Ja n K obus - 4 lata w ięzienia (zam ienione n a 2 lata). O rzeczenie u z asad n io n o niskim i funkcjam i o sk arżo n y ch , ich p ro letaria ck im p o ch o d zen iem , w reszcie „chlubnym i w y n ik am i” w p racy już p o w o jn ie (AAN, PG , 2 1 /7 5 , W yrok Sądu W ojew ódz kiego dla m .st. W arszawy, 19 X 1953 r., k. 98).
1952 marzec 13, Warszawa - Plan procesu W acława Kostka-Biernackiego, S tan i sław a Jareckiego i grupy p ra cow ników Sam odzielnego Referatu Technicznego O d działu II Sztabu G łów nego
W arszawa, dnia 13 m arca 1952 Ściśle tajne! P lan procesu
K ostka-B iernackiegoa, Jareckiego Stanisław a1 i grupy p raco w n ik ó w S a m o dzielnego] R [eferatu] T [echnicznego] O ddziału II Sztabu G łów nego
I. Cel procesu
Proces Kostka-Biernackiego i innych m a w ykazać społeczeństw u polskiem u istotę polskiej odm iany faszyzmu - piłsudczyzny, jej m etody działania w dziedzi nie polityki w ew nętrznej i zagranicznej. O dpow ied nik iem faszystow skich m eto d bestialskiego rozpraw iania się z ruchem rew olucyjnym i antyfaszystowskim w ogó le w kraju, było w polityce zagranicznej w spółdziałanie z faszystowskim i N iem cami i anglo-am erykańskim im perializm em w przygotow aniu agresji przeciw ko ZSRR , stosow anie m eto d zbrodniczych w przygo tow aniach w ojennych, stan o w iących p rz estęp stw o przeciw ko ludzkości, o p ra co w an ie dla celów im p eriali stycznych p lan u w ojny b akteriolog icznej, w sp ó łu d ział w hitlerow skiej dyw ersji przeciw ko C zechosłow acji.
W okresie w ojny spadkobiercy piłsudczyzny przecho dzą całkow icie p o d k o m endę im perialistów anglosaskich. O dbu d o w an y ap arat O [ddziału] II, w tej licz bie i S[am odzielny] R[eferat] T[echniczny], przekazuje w yw iadow i angielskiem u inform acje z zakresu dośw iadczeń w dziedzinie w ojny bakteriologicznej, toksy kologicznej i innych śro d k ó w dywersji, szkoli kadry szpiegów i dyw ersantów zrzucanych na o kupow ane tereny Polski i ZSRR . C elem h am ow an ia w alki n a ro dow ow yzw oleńczej i p row adzenia dywersyjnej ro b o ty antyradzieckiej O ddział II jeszcze n a terenie Francji organizuje i wysyła ekipę swych oficerów do Japo nii w celu naw iązania w spółpracy w dziedzinie przy go tow ań do lu dobójstw a przy użyciu b ro n i bakteriologicznej.
Po zakończeniu działań w ojennych obóz londyński p o d p o rząd k o w an y im pe- 4 0 3 rialistom anglo-am erykańskim szkoli w dalszym ciągu dyw ersan tó w i szpiegów,
k tórych nasyła do ZSR R i krajów dem okracji ludow ej. Jed n y m z przykład ów jest pow iązanie uczestników spisku w od ro d zo n y m W [ojsku] P[olskim] ze szkołą szpiegow ską w Glasgow.
Jaw ne przyg otow ania im perializm u am erykańskiego do agresji znajdują swój wyraz we wzm ożonej aktywności ośrodków szpiegowsko-dywersyjnych n a terenie
a W szystkie na zw iska w oryginale w y ró żn io n e w ersalikam i.
1 Stanisław Jareck i (1 8 9 2 -1 9 5 5 ), w 1919 r. szef sztabu M ilicji L udow ej, n aczelnik W ydziału Bez p ieczeń stw a, w latach 1 9 3 5 -1 9 3 9 d y re k to r b iu ra inspekcyjnego M S W (Czy w iesz k to to je s t? U zu
p ełn ien ia i sp rostow ania, red. S. Ł oza, W arszaw a 1 9 3 9 , s. 119; K aw alerow ie Y irtu ti M ilita ri 1 7 9 2 - 1 9 4 5 , red . B. Polak, t. 2 , cz. 2 , K oszalin 1 9 9 3 , s. 80; K to b ył k im w D rugiej R zeczyp o sp o litej, red.
ZSR R i K rajów D em okracji Ludowej (uchw ała K ongresu USA o w yasygnow aniu 100 m ilionów d o laró w n a cele dyw ersyjno-szpiegow skie).
D la osiągnięcia zam ierzonego celu procesu n a ławie oskarżonych p ow inn i za siąść:
1. Kostek-Biernacki W acław 2. Jarecki Stanisław
3. Skrzydlew ski Józef2 4. G olba Ja n 3
5. O strow ski Alfons4 6. N adziakiew icz Ju lian 5 7. H a rtm a n A n to n i6 8. Kobus Ja n 7
9. M ierzw ińska-G ębarska Ja n in a 8
K ostek-Biernacki w szedł do historii Polski jako jeden z najbliższych w sp ó łp ra cow ników Piłsudskiego, któ ry odznaczając się w yjątkow ym sadyzm em , był naj ściślejszym w ykonaw cą reżim u sanacyjnego i Piłsudskiego osobiście w stosow a niu terrorystycznych m eto d rządzenia. Kostek jest tw ó rcą żand arm erii polow ej (Kostek-W ieszatiel), w ykonaw cą egzekucji w y ro k ó w lo tnych w ojskow ych sądów doraźnych, organizatorem m ordów siedleckich w 1920 r., w spółtw órcą i zwierzch nikiem Berezy Kartuskiej.
Jarecki Stanisław jest wybitnym członkiem mafii piłsudczykowskiej: peow iak, zapraw iony organizator i w ykonaw ca prow okatorsko-dyw ersyjnych m etod rozbi jania ruchu robotniczego od pierwszych lat istnienia II Rzeczypospolitej. Jest on k o lejno szefem Milicji Ludowej, kierow nikiem ekspozytury O[ddziału] II D o w ó d z twa] O[kręgu] Gen[eralnego] W arszawa w Białymstoku, szefem sekcji defensywy IV arm ii, szefem O [ddziału] II Białystok, II oficerem sztabu w N o w o g ró d k u , n a czelnikiem W ydziału B ezpieczeństw a U rzędu W ojew ódzkiego w N o w o g ró d k u , a następnie w Toruniu, inspektorem D epartam entu Politycznego w M [inisterstwie] S[praw] W ewn[ętrznych], a wreszcie w ojew odą Stanisławowa. Stwierdził, że zwal czanie ruchu rewolucyjnego było podstaw ow ą funkcją aparatu państw ow ego.
W łączenie do procesu K ostka i Jareckiego um ożliw i zilustrow anie te rro ry stycznych m eto d piłsudczyzny w zw alczaniu ru ch u rew olucyjnego i postępow
e-2 Jó z e f Skrzydlew ski (1 8 9 6 -1 9 5 e-2 ), p p łk dypl. WP, w ra m a ch akcji „Ł o m ” szef deleg atu ry O d d z ia łu II w B udapeszcie (Z. K ościański, Skrzyd lew ski J ó z e f [w:] S ło w n ik biograficzny p o w sta ń c ó w w iel
k o p o lskich , red. A. C zubiński, B. Polak, Poznań 2 0 0 2 , s. 332).
3 J a n G olba (1 8 9 8 -1 9 7 7 ), lekarz, k a p ita n WP, od 1934 r. re fe re n t d o sp raw w alki z epidem iam i w O d d ziale II Sztabu G łó w n e g o („K w artaln ik E p id em io lo g icz n y ” 1 9 7 8 , n r 2 , s. 2 6 6 - 2 6 7 ; Rys h i
sto ry c zn y słu żb sa n itarno-epidem iologicznych w Polsce, cz. 2 , W arszaw a 2 0 0 4 , s. 3 7 8 - 3 7 9 ; R. Ryb
ka, K. S tepan, A w a n se oficerskie w W ojsku P olskim 1 9 3 5 -1 9 3 9 , K rak ó w 2 0 0 3 , s. 322).
4 A lfons O stro w sk i (ur. 1905), w lata ch 1 9 3 0 -1 9 3 9 p ra co w n ik SRT O d d z iału II, areszto w an y 28 X I 1951 r. (AAN, PG , 2 1 /7 5 , k. 210).
5 Ju lia n N ad ziak iew icz (ur. 1 9 0 4 ), w latach 1 9 3 6 -1 9 3 9 w k o m ó rce chem icznej SRT O d d ziału II (AAN, P G , 2 1 /7 6 , k. 2 3 3 -2 4 2 ).
6 A ntoni H a rtm a n (ur. 1905), w latach 1 9 3 5 -1 9 3 9 w k o m ó rce chem icznej SRT O d działu II (ibidem). 7 J a n K obus (ur. 1 9 0 2 ), w lata ch 1 9 3 4 -1 9 3 9 k iero w n ik działu m echanicznego SRT O d d z iału II, areszto w an y 29 X I 1951 r. (AAN, PG , 2 1 /7 5 , k. 166).
8 Ja n in a M ierzw iń sk a-G ęb a rsk a (ur. 1 9 0 2 ), w lata ch 1 9 2 7 -1 9 3 9 p ra co w n ik SRT O d d z iału II, a reszto w an a 3 X II 1951 r. (ibidem , k. 127).
go ruch u antyfaszystow skiego, a w szczególności pozw oli n a uw ypuklenie spra wy Berezy K artuskiej, opartej n a w zorach hitlerow skich.
II. M eto d y rządzenia piłsudczyzny a) Brześć-Bereza
W procesie należy uw ypuklić m etody rządzenia piłsudczyzny na przykładzie działalności jednego z najbliższych w spółpraco w nikó w Piłsudskiego Kostka oraz Jareckiego. O m ów ienie nadanego B iernackiem u przezw iska Kostka W ieszatiela um ożliw i w ykazanie, że już u zarania działalności piłsudczyzny leżał dziki te rro r9.
Terrorystyczne m etody rządzenia piłsudczyzny znajdą w yraz rów nież przy om ów ieniu m o rd ó w dokon anych przez Kostka w Siedlcach w 1920 r.10 N a tym tle będzie m ożna ew entualnie wykazać, że zam ordo w an ie członków delegacji ra dzieckiego C zerw onego Krzyża, dok o n an e w 1918 r., pozostaje w ścisłym zw iąz ku z istotą piłsudczyzny11.
W łączenie do procesu K ostka p ociąga za so b ą konieczność o m ów ienia sp ra w y Brześcia (C entrolew ). Ta ostatn ia w ym aga jed n ak szczegółowego ro zp racow a nia z uw agi na niebezpieczeństw o p aso w a n ia w o d zó w z PPS n a „m ęczenników ” spraw y lu d o w ej12. Kostek jako w ojew oda poleski jest form alnie i faktycznie o d pow iedzialny za Berezę K artuską. Bereza jest jednym z najjaskraw szych przeja w ó w te rro ru faszystowskiego. Przy om aw ianiu Berezy należy dobitnie podkreślić, że był to tw ó r obcy duchow i n a ro d u polskiego, skopiow any przez faszystow skich w ładców Polski przedw rześniow ej ze w z o ró w kato w n i hitlerow skich. W tym kontekście będzie m ożna poruszyć wizyty k iero w nik ów ap aratu ucisku hitleryzm u i piłsudczyzny.
M ianow anie Kostka kom isarzem cywilnym na Polskę w chwili w ybuchu wojny niemiecko-polskiej wskazuje, że m etody „Wieszatiela”, tw órcy Berezy, m ają w dal szym ciągu być stosow ane naw et w okresie wojny z hitlerow skim i N iem cam i13.
O m ów ienie działalności Jareckiego w aparacie Bezpieczeństw a, szczególnie „cyw ilnego” um ożliw i ośw ietlenie - poza spraw ą Berezy - p row ok atorsk o-d y- wersyjnej m etody zw alczania K[om unistycznej] P[artii] P[olski], a zwłaszcza K[om unistycznej] P[artii] Z[achodniej] B[iałorusi] (patrz str. 4a).
____________________ 4 0 5
9 W acław K ostek-B iernacki od sie rp n ia do listo p a d a 1914 r. stał n a czele o d d zia łu ż an d arm erii z o r ganizow anej przy zg ru p o w an iu d o w o d zo n y m p rzez Piłsudskiego (J. G aul, N a ta jn y m froncie. D z ia
ła ln o ść in fo rm a c yjn o -w yw ia d o w c za po lskich organizacji niepodległościow ych w latach 1 9 1 4 -1 9 1 8 ,
W arszaw a 2 0 0 1 , s. 132).
10 W acław K ostek-B iernacki d o w o d z ił b a ta lio n e m zapasow ym 2 2 . p u łk u p iech o ty w S iedlcach w okresie 6 III 1 9 1 9 -1 5 VII 19 2 0 (AP m .st. W arszawy, SWW, IV3K , t. 3, F o to k o p ia frag m en tu m ię d zy w ojennych a k t p e rso n aln y c h W acław a K ostka-B iernackiego, k. 138).
11 C zło n k o w ie delegacji Rosyjskiego C z erw o n e g o Krzyża zginęli 2 I 1 9 1 9 r. In fo rm acje n a te m a t te go w y d arzen ia są sprzeczne (W M atersk i, Tarcza E uropy. S to su n k i polsko -so w ieckie 1 9 1 8 -1 9 3 9 , W arszaw a 1 9 9 4 , s. 2 8 -2 9 ).
12 W pierw szym „ p ro je k cie” przy tym fragm encie o d ręczn a ad n o tacja: „ M o żn a i należy u n ik n ąć p o ru szan ia tej sp ra w y ” (AIPN, 0 1 2 2 2 /3 0 3 4 , Plan p ro cesu K ostka-B iernackiego i gru p y p ra co w n ik ó w SRT O d d ziału II SG , 2 9 I 1952 r., k. 89).
13 W acław K ostek-B iernacki zo stał m ian o w an y p rzez Ignacego M ościckiego k o m isarzem cyw ilnym p rzy N aczeln y m W odzu 2 IX 1939 r.
4 0 6
bJarecki będąc inspektorem D epartam entu Politycznego M [inisterstwa] S[praw] W ewn[ętrznych] kontrolow ał i instruow ał pracę aparatu bezpieczeństw a na odcin ku zwalczania ruchu rewolucyjnego na terenie całego kraju. W szczególności in- spekcjonow ał tereny objęte w zm ożonym ruch em antyfaszystow skim (K obryń14, w ypadki chrzanow skie15). Ponadto - jak w ynika z zeznań Kostka - w czasie swojej inspekcji w Berezie próbow ał w erbow ać w śród odosobnionych konfidentów . Jako jeden z najbliższych w spółpracow ników Kaweckiego16 był w prow adzony w stan sieci konfidencjonalnej w ruchu robotniczym . Sam Jarecki w ym ienia znane m u kontakty konfidencjonalne Kaweckiego, między innym i Tomasza Arciszewskie- go17, Z ygm unta Z arem b ę18, Pużaka19, Kwapińskiego20. W okresie swego pobytu na W ęgrzech Jarecki był jednym z założycieli organizacji O bóz Polski Walczącej21, na czele której stanął Rydz-Smigły. Z ram ienia tej organizacji wyjechał w 1940 r. do kraju. A resztow any przez G estapo ujaw nił swoją działalność i został zw erbow any przez Szpilkera [właśc. Spilker]22 z zadaniem doprow adzenia do rozm ów pom ię dzy G estapo a grupą piłsudczykow ską w kraju (Lipiński W acław23, Piasecki J u lian24, H em pel25). Jarecki od w yzw olenia do m om entu aresztow ania ukryw ał się przed w ładzam i Bezp[ieczeństwa] p o d nazwiskiem M ichalski Stanisławb.
b) Sam odzielny R eferat Techniczny
Przy om aw ianiu działalności należy podkreślić p ro d u k o w an ie środ kó w dy w ersyjnych przeciw ko Z w iązkow i R adzieckiem u, przygotow anie do w ojny b ak teriologicznej czynione przez S[am odzielny] R[eferat] T[echniczny]. W punkcie
b-b W d o k u m en c ie tek st na „str. 4 a ”.
14 W nocy z 3 n a 4 VIII 1933 r. d oszło do zb ro jn eg o najścia kilkudziesięciu c h ło p ó w b iało ru sk ich n a p o ste ru n e k Policji Państw ow ej w N o w o sió łk a c h w pow iecie k o b ry ń sk im (P C ich o rack i, „Proce
sy k o b ry ń skie ” w 1933 roku. G eneza, przebieg, echa [w:] Studia z d zie jó w X I X i X X w ie k u , red.
T. K ulak, W ro cław 2 0 0 5 ).
15 Być m oże chodzi o zajścia z 19 3 0 r., kiedy to w w yn ik u starć z policją zginęła jed n a osoba (T.K. W roński, K lasa ro b o tn icza w okręgu ch rza n o w sko -ja w o rzn icko -o lku skim 1 9 4 5 -1 9 7 5 , W arsza w a 1 9 8 0 , s. 4 3 -4 4 ).
16 H e n ry k K aw ecki (1 8 8 6 -1 9 4 2 ), w ielo letn i p ra co w n ik M S W (zastępca naczelnika W ydziału Bez p ieczeństw a, naczelnik tegoż, p o d se k reta rz stan u w m in isterstw ie), se n a to r (Kto b ył k im .. ., s. 152).
17 T om asz A rciszew ski (1 8 7 7 -1 9 5 5 ), w D w udziesto leciu w ybitn y działacz PPS, w lata c h 1 9 2 9 -1 9 3 9 p rzew o d n iczący w arszaw skiego O k rę g o w eg o K om itetu R obotniczego.
18 Z y g m u n t Z are m b a (1 8 9 5 -1 9 6 7 ), w D w ud ziesto leciu czołow y działacz PPS, czło n ek jej C e n tra l nego K o m itetu W ykonaw czego, publicysta.
19 K azim ierz P użak (1 8 8 3 -1 9 5 0 ), w D w ud ziesto leciu czołow y działacz PPS, czło n ek jej R ady N a czelnej i sek retarz CKW
20 J a n K w apiński (1 8 8 5 -1 9 6 4 ), w D w ud ziesto leciu czołow y działacz PPS, w ielo letn i w ic e p rz ew o d niczący CKW
21 K onspiracyjna organizacja p iłsudczykow ska działająca w latach 1 9 4 2 -1 9 4 4 .
22 A lfred S pilker (1 9 0 8 -1 9 4 5 ? ), od m arca 1942 r. szef g estapow skiego re fe ra tu IV AS w G e n era l nym G u b e rn ato rstw ie (W B orodziej, Terror i p o lity k a , W arszaw a 1 9 8 5 , s. 33, 176, 22 9 ).
23 W acław L ipiński (1 8 9 6 -1 9 4 9 ), w s p ó ło rg a n iza to r i czołow y działacz piłsudczykow skiej org a n iza cji konspiracyjnej K o n w en t O rganizacji N iep o d leg ło ścio w y ch (A.K. K u n ert, S ło w n ik biograficzny
konspiracji w arszaw skiej 1 9 3 9 -1 9 4 4 , t. 2 , W arszaw a 1 9 8 7 , s. 119).
24 Ju lia n Piasecki (1 8 9 6 -1 9 4 4 ), w lata c h 1 9 4 2 -1 9 4 4 o rg a n iz ato r i p rzy w ó d ca O b o zu Polski W al czącej (H . Sieński, P p łk Julian Piasecki, „B iuletyn Inform acyjny AK” 2 0 0 4 , n r 12).
25 Z y g m u n t H e m p el (1 8 9 4 -1 9 4 4 ), w sp ó ło rg a n iza to r (w raz z W acław em L ipińskim ) p iłsu d czy k o w skiej organizacji konspiracyjnej K O N (A.K. K u n ert, S ło w n ik biograficzny..., s. 65).
tym należy wyjaśnić, że w ram ach przygoto w ań i prakty ki ludobójstw a, p rzestęp stw a przeciw ludzkości, zorganizow ano na teren ie tw ierdzy Brześć tzw. stację d o św iadczalną, gdzie w y p ró b o w y w an o skuteczność działania w ytw arzanej przez S[am odzielny] R[eferat] T[echniczny] b ro n i bakteriologicznej n a aresztow anych kom unistach. Jed n y m z najjaskraw szych przy kładó w bestialskich m eto d działa n ia piłsudczyzny w ro zpraw ianiu się z KPP jest spraw a stosow ania przez „dw ój k ę ” toksyny botulizm ow ej na w ięźniach i osobach, k tórych „d w ó jka” chciała się pozbyć - likw idując ich w ten sposób.
W ydobycie w toku przew o d u sądow ego n a św iatło dzienne tych zbro dn i i p o w iązania ich z system em piłsudczyzny będzie jednym z zasadniczych celów p o wyższego procesu.
W ybór tw ierdzy Brześć n a miejsce tzw. stacji dośw iadczalnej nie było przy padkiem - w ojew odą poleskim był Kostek-Biernacki.
O m ów ić konferencję z przedstaw icielam i japońskiego O [ddziału] II dla w y m iany dośw iadczeń z zakresu przygo tow ań do w ojny bakteriologicznej.
O drębnym działem pracy S[amodzielnego] R[eferatu] T[echnicznego] była p ro dukcja i stosowanie n a aresztow anych kom unistach przez jednostki O[ddziału] II, K[orpusu] O [chrony] P[ogranicza] i defensywy „zastrzyków Krzewińskiego”26.
Z e szczególną m ocą uw ypuklić, że te zbrodnicze prak tyk i były dokonyw ane p o d bezpośredn im nad zo rem najwyższych czynników centrali O [ddziału] II (Peł czyński)27, E nglicht28, M eyer [właśc. M ayer]29, Sm oliński [właśc. Sm oleński]30, Skrzydlewski, G an o 31).
c) Z dziedziny polityki zagranicznej piłsudczyzny
W punkcie tym należy uw ypuklić p odporządk ow an ie interesów Polski an ty ra dzieckiej polityce im perializm u anglo-am erykańskiego realizowanej podów czas rękam i hitlerow ców , w spółdziałanie piłsudczyzny z w rogiem Polski - hitlerow ski mi N iem cam i w rozbiorze Czechosłow acji (Zaolzie), storpedow anie przez rząd sanacyjny zainicjow anego przez ZSRR antyhitlerow skiego Paktu W schodniego.
U w ypuklić spraw ę dywersji prow adzonej przez E kspozyturę [nr 2] O d d z ia łu] II n a U krainie Z akarpackiej, oraz wysłanie ekipy dw ójkarzy ze Skrzydlew skim n a czele do Węgier, celem udzielenia pom ocy technicznej i fachowej faszy stow skim W ęgrom H orth y eg o w ich napaści n a C zechosłow ację.
____________________ 4 0 7
26 L ud w ik K rzew iński (1 8 9 8 -? ), w lata ch 1 9 3 3 -1 9 3 9 k iero w n ik d ziału lek arsk ieg o SRT (AIPN, 0 1 2 2 2 /3 0 4 3 , N ie d a to w a n a n o ta tk a in fo rm acy jn a dotycząca Tadeusza Pełczyńskiego, I. H arsk ieg o i L udw ika K rzew ińskiego, k. 65).
27 T adeusz Pełczyński ( 1 8 9 2 - 1 9 8 5 ) , w la ta c h 1 9 3 5 - 1 9 3 9 szef O d d z ia łu II S ztabu G łó w n e g o (T. K ryska-K arski, S. Ż u rak o w sk i, G enerałow ie Polski N iep o d leg łej, W arszaw a 1 9 9 1 , s. 144). 28 Jó z e f E nglicht (1 8 9 1 -1 9 5 4 ) - o d m arca d o w rz eśn ia 1939 r. zastępca szefa O d d z ia łu II Sztabu G łó w n eg o (po raz drugi) (Zbiór d o k u m e n tó w p p łk. E d m u n d a C haraszkiew icza, o p rac., w stęp i p rz y pisy A. G rzyw acz, M . K w iecień, G. M azur, K rak ó w 2 0 0 0 , s. 68).
29 S tefan M ay er (1 8 9 5 -? ), w 1938 r. szef W ydziału II [w yw iadow czego] O d d z iału II S ztabu G łó w neg o (K. B adziak, G. M atw iejew , P Sam uś, „P ow stanie” na Z a o lziu w 19 3 8 r. Polska akcja specjal
na w św ietle d o k u m e n tó w O d d zia łu II S zta b u G łó w n eg o W P, W arszaw a 1 997, s. 179).
30 M a rian Sm oleński (1 8 9 4 -1 9 7 8 ), od lu te g o do w rześn ia 1939 r. szef O d d z iału II S ztabu G łó w n e go (Z biór d o k u m e n tó w ..., s. 78).
31 S ta n isła w G a n o ( 1 8 9 5 - 1 9 6 8 ) , n a ró ż n y c h s ta n o w isk a c h w O d d z ia le II w la ta c h 1 9 2 8 - 1 9 3 3 i 1 9 3 5 - 1 9 3 7 (ib id e m , s. 131).
d) D ziałalność S[am odzielnego] R[eferatu] T [echnicznego] n a em igracji
D o tej grupy zagadnień należą: o d b u d o w a ap aratu S[am odzielnego] R e f e r a tu] T [echnicznego] w Paryżu, w ysłanie przez O [ddział] II grupy „dw ó jkarzy” do Jap o n ii do naw iązania w spółpracy z japońskim O [ddziałem ] II w dziedzinie przy gotow ań do w ojny bakteriologicznej, zorganizow anie na terenie L ondynu i G las gow, pow iązanie z O [ddziałem ] VI32 i po d p o rząd k o w an ie w yw iadow i angielskie m u szkół szpiegow sko-dyw ersyjnych dla pro w ad zen ia dywersji n a o kupow anych teren ach ZSR R i Polski (z uw zględnieniem grupy trucicielskiej K orw ina - sp ra w a Paciorka), przekazyw anie w yw iadow i angielskiem u dośw iadczeń i w iad o m o ści z zakresu środków dyw ersyjnych i przy go tow ań do w ojny bakteriologicznej (elaboraty G olby i H artm ana).
e) O kres po w yzw oleniu
W tym punkcie należy om ów ić pow iązanie oskarżonych z grupą Tatara, dla której sporządzali różnego rodzaju skrytki i udzielali pom ocy przy w ysyłaniu d o laró w n a ro b o tę dyw ersyjno-szpiegow ską do kraju. U w zględnić pracę działu gra ficznego szkoły szpiegowskiej w Glasgow, k tó ry form alnie został w cielony do an gielskich o rganów w yw iadow czych, w yrabiał fałszywe d o ku m en ty i przepustki krajów dem okracji ludow ej.
W ysiłki w k ierunku ujaw nienia ew entualnej szpiegowskiej ro b o ty oskarżo nych po pow rocie do kraju nie dały rezultatu.
III. M a te ria ł d o w o d o w y
D ziałalność K ostka-Biernackiego ośw ietlają częściowo zeznania oskarżonego, zeznania w spółoskarżonego Jareckiego, św iadków i liczne m ateriały archiw alne. C ałokształt zebranego m ateriału po tw ierd za tezę oskarżenia, iż K ostek jest u o so bieniem faszystowskich m eto d rządzenia piłsudczyzny, polityki te rro ru w obec mas ludow ych, a przede w szystkim KPP, ucisku naro d o w eg o i pacyfikacji n a te ren ach Z achodniej Białorusi, agresywnej polityki w obec ZSRR.
Działalność Jareckiego ośw ietlają zeznania oskarżonego, zeznania świadków, p rz ed e w szystkim D o m in ik a P io trk o w sk ie g o , oraz m ateria ły arch iw aln e. Ju ż w obecnej fazie pracy śledczej Jarecki w yłania się jako w spółodpow iedzialny za Berezę organizator i w ykonaw ca prow okatorsko-dyw ersyjnych m eto d rozbijania ruchu rew olucyjnego. Pełniejsze ośw ietlenie jego działalności n a odcinku zw alcza nia ruchu robotniczego w ym aga dalszej pracy śledczej. Zagadnienie dywersji an- tyczeskiej naśw ietlają zeznania złożone przez Skrzydlewskiego i m ateriały archi w alne b[yłego] O [ddziału] II Sztabu G łów nego. Z m ateriału tego w ynika, że akcja dyw ersyjna „Łom ” była w yrazem w spółdziałania rząd ów sanacyjnych z h itlero w skimi N iem cam i w ich agresywnej polityce. B ezpośrednim rezultatem tej akcji m iało być uzyskanie wspólnej granicy polsko-węgierskiej poprzez dopom ożenie W ęgrom w zbrojnym zajęciu U krainy Zakarpackiej. W świetle posiadanych orygi nalnych dok u m en tó w O ddziału II akcja „Ł om ” obejm uje następujące okresy:
1) przygotow aw czy - organizacja o śro d k a O.B. (oddziały bojow e) Rozłucz do dn ia 20 X 1938;
32 K o m ó rk a Sztabu N aczeln eg o W odza o d p o w ie d zialn a za k o n tak ty z krajem (A. P epłoński, W yw ia d
2) organizacja i przepro w adzenie działań dyw ersyjnych n a Rusi Z akarpackiej przy pom ocy O [ddziałów ] B[ojowych] z Rozłucza i od działów partyzanckich d o raźnie m obilizow anych przy pom ocy Z w iązku Strzeleckiego, Federacji Z w iąz kó w O b ro ń c ó w O jczyzny33 i innych faszystow skich organizacji p aram ilitarnych. Bazą w ypad ow ą dla tych oddziałów był obóz w Rozłuczu, d o w ó dcą od d zia łów bojow ych - tzw. w atah - kpt. M ielczarski Ja n 34, d o w ód cą odd ziałów p a rty zanckich był m jr N o w o żen iu k 35, całością dow od ził m jr A nkiersztain [właśc. An- k erstein ]36 ps. „Ł om ”. Z dniem 4 X 1938 r. przystąp ion o do organizow ania sam odzielnych kom panii partyzanckich każda w sile do 100 ludzi, których zada niem było przejść na tere n Rusi Z akarpackiej, w celu spotkania pow stańczych od działów w ęgierskich działających od p o łu dn ia. We Lw ow ie został stw orzony sztab dla kierow ania całokształtem akcji dywersyjnej na Rusi Z akarpackiej, na je go czele stał m jr A nkiersztain. Tam rów nież został stw orzony zakonspirow any k o m itet polityczny, w skład k tórego weszli prezesi wszystkich zw iązków półw oj- skow ych i na bazie tych organizacji o p arto rekrutację uczestników akcji dyw er syjnej. O gólny stan uczestników akcji „Ł om ” w ynosił 5 0 0 ludzi. O ryginalne spraw ozdanie mjr. A nkiersztaina podaje w yniki akcji „Ł om ” jak następuje: znisz czono, w zględnie uszkodzono jeden m ost kolejowy, 12 m o stó w szosowych, jed n ą zaporę w o d n ą, jedną centralę telefoniczną i jeden b u d yn ek poczty, p rzerw a n o to r kolejowy, 2 7 tras telefonicznych i linię w ysokiego napięcia. Z ad a n o straty w ludziach: 23 zabitych, 15 rannych, 20 jeńców u p ro w ad zo n o na teren w łasny37. Jed e n z posiadanych d o k u m en tó w E kspozytury II O [ddziału] II zaleca stosow a nie te rro ru indyw idualnego, zabrania natom iast stosow ania te rro ru w stosunku do osób stojących n a w ysokich stanow iskach politycznych i w ojskow ych. Swo istą form ą dywersji stosow aną podczas trw an ia akcji „Ł om ” było k olpo rto w an ie prow okacyjnych u lotek w języku ukraińskim , czeskim i w ęgierskim . U lotki te w yk onan o w d ru k a rn i S[am odzielnego] R [eferatu] T[echnicznego] O [ddziału] II Sztabu G łów nego w ilości 15 000 sztuk o tekście dostarczanym przez M SZ. W y k onaniem u lotek kierow ał inż. Frankow ski M ieczysław 38. U lotki zostały ro zk o l p o rto w a n e n a Rusi Podkarpackiej w październiku 1938 r. K oncepcja u lo tki jest tego rodzaju, że sugeruje w ydanie jej przez organizację filorosyjską celem w yw o łania dywersji, n ad to k o lp o rto w an o u lotk i w d uchu U O N c n a terenie R um unii.
Rozw iązanie grupy w R ozłuczu nastąpiło w dniach 2 8 -3 0 XI [19]38.
N a p o d staw ie p o siad an y c h d o k u m e n tó w O d d z ia łu II d ziałalno ść Skrzy- 4 0 9 dlew skiego Jó ze fa w akcji dyw ersyjnej przeciw ko C zechosłow acji p rzed staw ia
c P ow in n o być: O U N .
33 P ow in n o być: Federacji P olskich Z w iązk ó w O b ro ń c ó w Ojczyzny.
34 Ja n M ielczarski (1 8 9 8 -1 9 7 4 ), w lata ch trzydziestych k iero w n ik re fe ra tu w E kspozyturze n r 2 O d d z iału II S ztabu G łó w n e g o (Zbiór d o k u m e n t ó w . , s. 92).
35 Ja n N o w o ż e n iu k (1 8 9 7 -1 9 3 9 ), w trak cie akcji „ Ł o m ” d o w ó d c a jednej z p o d g ru p (ibidem , s. 99).
36 Feliks A n k erstein (1 8 9 7 -1 9 5 5 ? ), d o w ó d c a akcji „Ł o m ” , ró w n o cześn ie zastęp ca szefa E ksp o zy tu ry n r 2 O d d z iału II Sztabu G łó w n e g o (ibidem , s. 91).
37 S p raw o zd an ia mjr. Feliksa A n k erstein a [w:] P Sam uś, K. B adziak, G. M atw iejew , A kcja „ Ł o m ”.
Polskie d ziałania dyw ersy jn e na R u si Z akarpackiej w św ietle d o k u m e n tó w O d d zia łu II S zta b u G łó w nego W P, W arszaw a 1 9 9 8 , s. 2 5 7 - 2 6 1 , 2 6 3 -2 7 4 .
38 M ieczysław F rąckiew icz (1 9 0 0 -? ), cyw ilny p ra co w n ik E kspozytury n r 2 (Z biór d o k u m e n t ó w . , s. 95).
się następująco: w październiku 1938 r. do B udapesztu w yjechała ekipa „dwój- k arzy ” skierow ana przez Ekspozyturę II z rozkazu szefa Sztabu G eneralnego0 Sta- chiew icza39 i Szefa O [ddziału] II Pełczyńskiego dla udzielania pom ocy W ęgrom w ich robocie dywersyjnej n a terenie Rusi Z akarpackiej. W skład tej ekipy w c h o dzili Skrzydlew ski jako kierow nik i specjalista w robocie dywersyjnej, „R ado sław ” M azurkiew icz40 - specjalista z zakresu działalności partyzanckiej oraz mjr D ąbrow ski W łodzim ierz41, inż. Frankow ski Mieczysław. Z e strony W ęgier akcją tą kierow ali: były w icem inister spraw w ew n[ętrznych] Kozm a42 i Szef O d d z ia łu] V w ęgierskiego Szt[abu] G en[eralnego] płk H o m lak [właśc. H o m lo k]43. Po m oc polskiego O [ddziału] II udzielana węgierskiej dw ójce polegała p o n ad to na dostarczeniu W ęgrom w yproduko w anych przez S[am odzielny] R[eferat] T[ech- niczny] środków dywersyjnych.
Skrzydlew ski, k tó ry nie p rzyzn aw ał się dotychczas, że był k iero w n ik iem eki py n a W ęgrzech - o statn io p o tw ierd z ił to. Jego zezn ania złożo ne w spraw ie d y w ersji antyczeskiej w zasadzie p o k ry w ają się z p osiad an y m i m ateria ła m i arch i w alnym i.
Z agadnienie S[am odzielnego] R [eferatu] T[echnicznego] ośw ietlają zeznania podejrzanych oraz zeznania świadków: Raca, Juchniew icza44, Jordanów ny, Woj- tuckiej, Baroszewicz-M aliszewskiej i M arata45.
S[am odzielny] R[eferat] T[echniczny] dzielił się na kilka działów, z k tó rych na szczególne podkreślenie zasługują działy bakteriologiczny, tzw. lekarski, chem icz ny i mechaniczny.
Dział bakteriologiczny p ro d u k o w a ł trucizny i bak terie cho ro bo tw órcze, k tó rych działanie w ram ach przygoto w ań do zbrod ni ludobójstw a w y próbow yw ano na aresztow anych przez S[am odzielny] R[[eferat] I[nform acyjny] kom unistach.
M ateriał dow odow y w postaci zeznań oskarżonych, św iadków i dow od ów rzeczow ych jaskraw o odsłaniają zbrodnię „dw ójki” uśm iercania aresztow anych kom unistów toksyną botulizm ow ą - po uprzednim po dd aw aniu ich działaniu naj rozm aitszych bakterii chorobotw órczych w specjalnie do tego celu zbudow anej „stacji dośw iadczalnej” w tw ierdzy Brześć. M o rdo w anie przez „dw ójkę” k om u ni stów m iało p o n ad to miejsce poza Brześciem. „Stacja dośw iadczalna” składała się
d P o w in n o być: G łów nego.
39 W acław Stachiew icz (1 8 9 4 -1 9 7 3 ), w lata ch 1 9 3 5 -1 9 3 9 szef S ztabu G łó w n eg o (T. K ryska-K ar- ski, S. Z u rak o w sk i, G enerałow ie..., s. 62).
40 J a n M azu rk iew icz „ R ad o sła w ” (1 8 9 6 -1 9 8 8 ), w trak cie akcji „Ł o m ” przedstaw iciel E kspozytury n r 2 n a W ęgrzech (Z biór d o k u m e n tó w ..., s. 99).
41 W łodzim ierz D ąbrow ski (1 8 9 6 -1 9 6 2 ), w latach 1 9 3 8 -1 9 3 9 kiero w n ik S am odzielnego R eferatu In form acyjnego przy D ow ództw ie O k ręg u K orpusu III i zastępca szefa E kspozytury n r 2 (ibidem , s. 41).
42 M ik ló s K ozm a (1 8 8 4 -1 9 4 1 ), m in ister sp raw w e w n ę trz n y c h w gabinecie G. G ö m b ö sa, w ro k u 1938 szef w ęgierskiego ra d ia , k ie ro w ał p o litycznym i p ro p a g an d o w y m asp ek tem w ęgierskiej akcji dyw ersyjnej n a Rusi Z ak arp ack iej (M . K oźm iński, Polska i Węgry p rzed drugą w o jn ą św ia to w ą . Paź
d ziern ik 1 9 3 8 -w rzesie ń 1 9 3 9 , W rocław 1 9 7 0 , s. 112; Z b ió r d o k u m e n t ó w . , s. 111).
43 S an d o r H o m lo k w 1938 r. p e łn ił funkcję op isan ą w d o k u m en cie, d o w o d z ił w ęgierskim i działa niam i dyw ersyjnym i n a Rusi Z ak a rp ack iej. W polskiej h isto rio g rafii jako „p łk d y p l.” , „gen. b ry g .” W ów czesnych polsk ich d o k u m e n ta c h jak o p p łk (Akcja „ Ł o m ”. , s. 9 3 , 110; M . K oźm iński, Polska
i W ęgry..., s. 112; Z b ió r d o k u m e n t ó w . , s. 111).
44 K azim ierz Ju ch n iew ic z (ur. 1 9 0 1 ), p ra co w n ik SRT O d d z iału II (AAN, PG , 2 1 /7 5 , k. 25 2 ).
z aresztu, kom ory do zakażania i w anny do traw ienia kw asam i zw łok zam o rd o w anych. W dziale bakteriologicznym pracow ali G olba, O strow ski i M ierzw ińska. Z b rodnicze praktyki dokonyw ane m iędzy innym i przez G olbę i O strow skie go odbyw ały się na polecenie i za w iedzą płk. Pełczyńskiego, płk. C iastonia46, ppłk. Skrzydlew skiego.
N a d zagadnieniem przygotow ania zbrodn i ludobójstw a S[am odzielny] R[efe- rat] T[echniczny] w spółpracow ał ściśle z W ojsk[owym] Inst[ytutem ] Prze ciw gazow ym ] i C [entrum ] W [yszkolenia] San[itarnego]. C en trala O [ddziału] II p o w o łała specjalny k om itet, który m iędzy innym i rozpracow yw ał zagadnienie użycia bakterii chorobotw ó rczych w pociskach artyleryjskich (fotokopia p ro to kó łu posiedzenia K om itetu).
W 1935 Pełczyński zlecił G olbie odbycie konferencji z przedstaw icielam i „dw ójki” japońskiej dla w ym iany dośw iadczeń i w iadom ości z zakresu p rz y g o to w ań do w ojny bakteriologicznej.
Dział tzw. lekarski, któ reg o kierow nikiem był m jr Krzewiński, p ro d u k o w ał i stosow ał środki toksyczne do w alki z rew olucyjnym ruchem w Polsce (K rzew iń ski przebyw a obecnie w USA). D o takich środ ków należą m .in. zastrzyki, których działanie p o w o d o w ało stan odrętw ienia, osłabiało w olę i tą d ro g ą „dw ójka” w y m uszała u aresztow anych kom unistów , w obec k tóry ch stosow ano te zastrzyki, żądane zeznania.
W dziale chemicznym pracow ali Nadziakiewicz i H artm an. Dział ten p ro d u k o w ał oprócz środków technicznych do prow adzenia szpiegostwa rów nież środki dy wersyjne przeznaczone do użycia na terenie ZSRR w postaci statuetek Lenina w y pełnionych m ateriałem wybuchowym , guzików i dystynkcji radzieckich, łańcuchów do uszkadzania linii wysokiego napięcia, różnego rodzaju zapalników do wysadza nia pociągów i obiektów, a ponadto dla dręczenia aresztowanych kom unistów - produkow ano specjalne „pędzle do golenia” i „rękaw ice” naelektryzowane.
Dział m echaniczny, w który m pracow ał Kobus Jan , zajm ow ał się technicznym w ykonaniem środków dyw ersyjno-szpiegow skich oraz zm on to w ał urządzenia om aw ianej p o p rzed n io „stacji dośw iadczalnej” tw ierdzy Brześć.
D o zagadnienia działalności S[am odzielnego] R [eferatu] T[echnicznego] na em igracji posiadam y zeznania Golby, H a rtm a n a i Kobusa, oraz pozostałych p o dejrzanych i świadków.
Po ew akuacji S[am odzielnego] R [eferatu] T[echnicznego] do Francji, n a pole- 4 1 1 cenie ów czesnego szefa S[am odzielnego] R [eferatu] T[echnicznego] płk. G ano
- przy stąpiono do odbudow y aparatu S[am odzielnego] R [eferatu] T e c h n ic z n e go]. O d bu d o w an y aparat S[am odzielnego] R [eferatu] T [echnicznego] rozpoczął swą działalność przez w ysłanie do Jap o n ii w g ru dn iu 1939 ekipy „dw ójkarzy” do w spółpracy z japońskim O [ddziałem ] II w zakresie przy go tow ań do w ojny b ak teriologicznej, a p o n ad to po kapitulacji Francji przystąpił w spólnie z O d d z ia łem] VI do zorganizow ania n a terenie Anglii szkół szpiegow sko-dyw ersyjnych. Szkolono tam szpiegów i dyw ersantów do w alki z ruchem naro do w o w y zw o leń czym na teren ach Polski i Z w iązku R adzieckiego. Szkoły te m iały specjalny dział „R osja”, któ ry zaznajam iał k u rsa n tó w z geografią, w aru n k am i gospodarczym i,
politycznym i i uczył języka rosyjskiego. Szkoły te zostały utw o rzo n e w p o ro z u m ieniu z w yw iadem angielskim i działały p o d jego n ad zo rem (płk Perkins)47. S porządzane n a polecenie płk. G ano przez G olbę i H a rtm a n a elaboraty z zakre su w ojny bakteriologicznej i toksykologicznych śro dkó w dywersji oraz innych środkó w szpiegow sko-dyw ersyjnych zostały przetłum aczo ne n a język angielski i przekazane w yw iadow i angielskiem u.
Szkoły szpiegow sko-dyw ersyjne nie zaniechały swej działalności rów nież po w yzw oleniu Polski. O [ddział] II i O [ddział] VI przerzucały do kraju swych szpie gów, w yposażonych w różnego rodzaju skrytki, w y pro d u k o w an e w w arsztatach m echanicznych istniejących przy w ym ienionych szkołach. W arsztaty te p ro d u k o w ały rów nież specjalne puszki, w k tórych przekazyw ano dolary dla T atara do o r ganizow ania ro b o ty dyw ersyjno-szpiegow skiej w kraju, a n ad to w yrabiano wszelkiego rodzaju falsyfikaty wszelkiego rodzaju d o k u m en tó w i przepustek, w szczególności czeskich, na użytek ro b o ty szpiegow sko-dyw ersyjnej.
Św iadkam i w niniejszym procesie b ęd ą p o zo stali p raco w n icy S a m o d z ie l nego] R [eferatu] T [ech n iczn eg o ], a m ianow icie: R ac, Ju ch n iew icz, J o rd a n o w a i W ojtucka, aresztow any były p raco w nik W ojsk[owego] Inst[ytutu] P[rzeciw]ga- zow[ego] M arat i szereg innych św iadków zarów n o z w olności, jak i z w ięzienia. P onadto św iadkiem będzie Szechter B ronisław a, n a której w łaśnie stosow ano za strzyki Krzywińskiego [właśc. Krzewińskiego].
O dnośnie samego S[amodzielnego] R[eferatu] T[echnicznego] zeznania św iad ków w zasadzie nie wzbogaciły m ateriału uzyskanego od oskarżonych za w yjąt kiem U tnika i N ow ickiego, którzy zeznali, że szkoła szpiegowska w G lasgow szko liła o fice ró w w yw iadu, k tó ry c h O d d z ia ł II N acz[elnego] W odza k iero w ał na Bliski W schód, Bałkany, do pań stw E uropy Środkow ej i do p aństw skandynaw skich, gdzie współdziałając z w yw iadem angielskim, prow adzili w yw iad przeciwko Zw iązkow i Radzieckiem u. N ow icki zeznał p on ad to , że w 1946 r. Tatar Stanisław inspekcjonow ał szkołę szpiegowską w Glasgow celem w ytypow ania i w erbow ania kandydatów do pracy konspiracyjnej w odrodzonym W [ojsku] P[olskim].
Przesłuchani N ienałtow ski Stanisław i Pajor W itold zeznali, że w S a m o d z ie l nym] R[eferacie] I[nform acyjnym ] D [ow ództw a] O [kręgu] K[opusu] I przy p rze słuchaniach aresztow anych kom u n istó w stosow ano m aszynki elektryczne, tzw. „kant m aszynki”, i naelektryzow ane „rękaw ice”, w ytw arzane w Sam odzielnym 4 1 2 R eferacie Technicznym . P onadto Pajor p o d ał w ypadek z 1936 r. lub 1937 r. w y
skoczenia oknem z S[am odzielnego] R [eferatu] I[nform acyjnego] przy ul. M a r szałkowskiej aresztow anej kobiety - kom unistki, k tó ra była przesłuchiw ana przy użyciu tych środków .
za zg[odność] S.E. Sporządził:
3 egz. (-) Bień kpt.
Ź ródło: A IP N , 0 1 2 2 2 /3 0 4 3 , k. 6 7 -8 0 , kopia, m ps.
47 P ra w d o p o d o b n ie c h o d z iło o p o r./p p łk . H .B . P erk in sa, szefa polsk iej sekcji Special O p e ra tio n Executive.
