Aneta Makowska
"Uniwersytet : stabilność i zmiana",
Maria Wójcicka, Warszawa 2010 :
[recenzja]
Pedagogika Szkoły Wyższej nr 2, 159-163
2011
Aneta Makowska
Uniwersytet Szczeciński
Maria Wójcicka
Uniwersytet. Stabilność i zmiana, Warszawa 2010, ss. 177
„Czy ukształtowany w kręgu XIX-wiecznych idei nowoczesny uni-wersytet europejski pozostaje – jak chcą jedni – »wieżą z kości słonio-wej«, czy też – jak twierdzą inni – podlega ustawicznym zmianom na skutek presji otoczenia”1. To pytanie, które otwiera książkę Uniwersytet.
Stabilność i zmiana autorstwa Marii Wójcickiej. Wpisuje się ona w coraz
silniej obecną debatę naukową, akademicką i publiczną nad uwarun-kowaniami kształtowania się tożsamości współczesnych uniwersytetów. Pytanie to pojawia się na tle dwóch zasadniczych, zdaniem Autorki, cech uniwersytetów jakimi są trwałość oraz adaptabilność. Wójcicka poświęca swoją uwagę relacji między nimi a wymaganiami globalnej rzeczywistości, czego odzwierciedleniem jest problem sformułowany w pytaniu: „czy obserwowane zmiany warunków i zasad funkcjonowania uniwersytetu ingerują w te konstytutywne cechy, które zapewniły mu trwałość, czy też są przejawem właściwej tej instytucji adaptabilności, dzięki czemu potrafią się dostosowywać do nowych oczekiwań bez uszczerbku dla własnej tożsamości?”2. Pole analiz, służące przybliżeniu
czytelników do odpowiedzi na powyższe pytanie, jest szeroko rozciągnię-te między takie zagadnienia jak: model uniwersyrozciągnię-tetu badawczego i przedsiębiorczego, etos i wartości pracy akademickiej, metody i narzę-dzia profesjonalizacji wykształcenia, europejski obszar szkolnictwa wyż-szego i Deklaracja Bolońska, dostępność kształcenia na różnych szcze-blach edukacji, państwo ewaluacyjne.
1 M. Wójcicka, Uniwersytet. Stabilność i zmiana, Centrum Badań Polityki Naukowej
i Szkolnictwa Wyższego Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2010, s. 7.
160 Aneta Makowska
W książce można wyróżnić dwie części. Pierwsza, złożona z pięciu rozdziałów, w których Autorka, odwołując się do wiedzy z różnych dzie-dzin nauki (m.in. filozofii, socjologii, zarządzania, ekonomii) oraz do-świadczeń brytyjskich, francuskich i niemieckich uniwersytetów, wska-zuje konsekwencje polityki edukacyjnej szkolnictwa wyższego skoncen-trowanej na urynkowieniu, profesjonalizacji kształcenia oraz ewaluacji. Druga część, zamknięta w ostatnim rozdziale, jest prezentacją wybra-nych wyników badań prowadzowybra-nych pod kierunkiem Elżbiety Firlit w ramach projektuWartości akademickie a jakość kształcenia i badań
naukowych. Relacje pomiędzy akademickim a proceduralnym podejściem do pracy akademickiej. Stanowi ona egzemplifikację wcześniejszych
roz-ważań Autorki, koncentrując się na ocenie wolnorynkowej rzeczywisto-ści akademickiej wystawionej przez pracowników uczelni wyższych.
Rozdział pierwszy poświęcony jest analizie dwóch modeli tetu. Autorka przedstawia założenia i zasady funkcjonowania uniwersy-tetu badawczego, opartego na tradycji akademickiej oraz uniwersyuniwersy-tetu przedsiębiorczego, odwołującego się do modelu biznesowego. Nie ogra-niczając się jedynie do zaprezentowania powyższych koncepcji, Maria Wójcicka rozważa szanse i zagrożenia wynikające z dążenia do utrzymania lub wprowadzenia jednego z modelów, w sposób szczególny skupiając się na nieadekwatności modelu biznesowego do realizacji za-dań instytucji badawczych. Stawia także pytania o warunki zmiany mo-delu uniwersytetu, które nie zagrożą ukształtowanej na przestrzeni wie-ków kulturze akademickiej. Ważna w tym rozdziale jest refleksja nad uniwersytetem nie pojmowanym w kategoriach konserwatyzmu i zmia-ny, ale ukazująca go jako instytucję będącą aktywnym podmiotem ini-cjującym rozwój najbliższego środowiska.
W rozdziale drugim Wójcicka podejmuje kwestię etosu akademic-kiego i miejsca tradycyjnych wartości i norm uniwersyteckich w warun-kach wolnego rynku. Czerpiąc z koncepcji Roberta K. Mertona, wskazu-je na takie wartości jak uniwersalizm, wspólnotowość i komunalizm, bezinteresowność oraz zorganizowany sceptycyzm, które trudno pogo-dzić z funkcjonowaniem opartym na zasadach wolnego rynku. Autorka prowokuje czytelnika do stawiania pytań o to, jak ważny jest etos aka-demicki i gdzie przebiega granica, od której jesteśmy gotowi/zmuszani z niego rezygnować.
Kolejny rozdział książki jest poświęcony zjawisku zbliżania się kul-tury akademickiej do kulkul-tury wolnego rynku, a niekiedy zawłaszczania tej pierwszej przez drugą. W rozdziale tym Autorka dokonuje studium porównawczego systemów kształcenia wyższego w Niemczech, Francji i Wielkiej Brytanii. Ujawnia bezpośrednie i pośrednie, a także jawne i ukryte przyczyny powstania kształcenia zawodowego na poziomie szkół wyższych oraz ich konsekwencje. Innym, analizowanym w tej części narzędziem dostosowywania kształcenia uniwersyteckiego do potrzeb wolnego rynku jest Deklaracja Bolońska oraz, wyrosły na jej gruncie, europejski obszar szkolnictwa wyższego. Rozdział zamykają rozważania na temat projektowanych i realizowanych w europejskim systemie szkolnictwa wyższego zmian i faktycznej adekwatności tego systemu do potrzeb i wyzwań współczesnego świata.
Czwarty rozdział monografii przybliża czytelnikowi stan realizacji zasady równego dostępu do edukacji w Polsce i innych, wybranych kra-jach europejskich. Autorka ukazuje nowe czynniki różnicujące dostęp do kształcenia wyższego, które w Polsce nasiliły się po rozpoczętej w
la-tach dziewięćdziesiątych reformie szkolnictwa. Pierwszym z nich jest wpisane w reguły wolnego rynku rozliczanie z jakości kształcenia, które powoduje rywalizację o „dobrych uczniów”, czyli tych, którzy za-pewnią szkole osiąganie wysokich miejsc w rankingach. Autorka nie pomija także takich czynników różnicujących ścieżki edukacyjne, jak pochodzenie oraz kapitał kulturowy rodzin uczniów. Pomimo inkluzywej polityki oświatowej, Maria Wójcicka przytacza wyniki badań, które wskazują, że te zmienne wciąż warunkują wybór profilu szkół ponad-gimnazjalnych. Konsekwencją tych zjawisk jest nierzadkie „dopasowy-wanie” programów oraz treści kształcenia na poziomie umasowionych studiów wyższych do skonstruowanej na niższych szczeblach edukacji mozaiki różnych oczekiwań i możliwości studentów. Oparte jest ono na obniżaniu standardów kształcenia oraz zaniechaniu studiów nad za-gadnieniami o charakterze podstawowym i ogólnym.
„Państwo ewaluacyjne” to pojęcie, które pojawiło się wraz z przej-ściem od tradycyjnej formy nadzoru państwa nad uniwersytetem (opar-tej na bezpośredniej kontroli pracy uniwersytetu) do kontroli nad wyni-kami, jakie osiąga. Jest to jednocześnie tytuł piątego rozdziału w książ-ce Uniwersytet. Stabilność i zmiana. Autorka prześledziła tu,
zapocząt-162 Aneta Makowska
kowany w latach osiemdziesiątych, proces powstawania zewnętrznych systemów zapewniania jakości kształcenia w Stanach Zjednoczonych i kilku krajach europejskich, w tym w Polsce. Proces formowania się instytucji oraz narzędzi mających zapewnić jakość kształcenia, inspiro-wany umasowieniem kształcenia oraz niechęcią państw narodowych do zwiększania nakładów finansowych na sektor szkolnictwa wyższego, ostatecznie został sprowadzony do powstawania agend kontrolujących uczelnie co do standardów kształcenia. Tym samym doszło do zredefi-niowania pojęcia jakości, które w tradycyjnym uniwersytecie było syno-nimem słowa doskonałość, a w rzeczywistości wolnorynkowej jest utoż-samiane ze spełnianiem minimalnych wymagań.
W drugiej części książki, a tym samym w ostatnim rozdziale, M. Wójcicka przedstawia wyniki badań, które przybliżają czytelnikom opinie pracowników nauki na temat zderzenia się dwóch koncepcji uni-wersytetu, szczególnie jego wolnorynkowych konsekwencji. W rozdziale tym odnajdujemy poglądy doktorów, doktorów habilitowanych oraz pro-fesorów skupionych wokół różnych dziedzin nauki (humanistycznych, ekonomicznych i technicznych). Dotyczą one takich zagadnień jak: umasowienie kształcenia, etos akademicki oraz procedury i narzędzia zapewniania jakości kształcenia w uczelniach wyższych. Trudno tu od-naleźć jednoznaczne, zdecydowanie dominujące lub wspólne stanowisko przedstawicieli nauki, nawet tych reprezentujących tę samą dziedzinę, dotyczące najważniejszych spraw uniwersytetu. Opinie te odzwierciedla-ją rozdarcie uczelni wyższych między ukształtowaną na przestrzeni wie-ków tradycją i etosem a wymaganiami globalnej rzeczywistości. Pozosta-je Pozosta-jednak pytanie, czy taka (spójna) wizja Pozosta-jest potrzebna Czy może nie-ustanna debata i wielość poglądów motywuje do rozwoju uniwersytetu? Diagnoza stawiana w książce jest niejednoznaczna. Dostrzegamy przy-wiązanie i ogromną wartość uniwersytetu opartego na tradycji, jedno-cześnie nie mogąc wyrzec się zmian motywowanych potrzebami współ-czesności.
W książce trudno odnaleźć syntetyczne, sumujące zakończenie podjętych rozważań. Myślę, że wpisuje się to w sam charakter tematu podjętego przez Marię Wójcicką. Trudno o spójne, konsekwentne i ak-ceptowane przez wszystkich zainteresowanych wyobrażenie uniwersyte-tu. Tożsamość współczesnego uniwersytetu, aby nie pozostała
niesta-bilnym, rozmytym, nieokreślonym tworem, rozdartym między tradycją a nowoczesnością, wymaga pogłębionej refleksji nad jego aktualnym stanem, nad jego przeszłością i przyszłością. Dzięki książce Uniwersytet.
Stabilność i zmiana możemy ten wgląd uzyskać. Wójcicka, dokonując
syntezy różnych stanowisk i badań, odwołując się do źródeł zjawisk, które budują aktualny stan uniwersytetu, poddając analizie politykę oświatową i ekonomiczną w jej postulatywnej oraz faktycznej formie, zmusza czytelnika do zastanowienia się nad własną wizją uniwersytetu, a także zabrania głosu w dyskusji nad jego kształtem.
Książka, ze względu na szeroko zakreślone pole problematyczne, może stać się ciekawą lekturą dla wszystkich uczestników rzeczywisto-ści akademickiej. Kim oni są? Jak podkreśla Wójcicka, to nie tylko pra-cownicy naukowo-dydaktyczni, ale i osoby zaangażowane w tworzenie uniwersytetów, jak pracownicy administracyjni, menadżerowie średnie-go szczebla, pracownicy bibliotek, środowiska biznesowe i szeroko poję-ty management. Myślę, że książka może zainteresować także studen-tów, którzy tworzą ważne ogniwo w projektowaniu celów i zadań uni-wersytetu. Autorka koncentruje swoje rozważania na rozpoznaniu wa-runków i zasad funkcjonowania współczesnego uniwersytetu, odcho-dząc tym samym od bezpośredniego prezentowania konkretnych roz-wiązań czy projektowania postulatywnych modeli. Niemniej jednak pod wpływem lektury tej książki do mnie, jako czytelniczki, nieustannie po-wraca pytanie o trzecią drogę. Drogę, na której uniwersytet nie będzie zmuszony do zerwania z tradycją naukową i etosem akademickim, dro-gę wolną od wtłoczenia go w tryby zglobalizowanego rynku a jednocześ-nie taką, która odpowie na potrzeby współczesności.
