Maciej Antecki, Tomasz Graff
Z dziejów bractwa różańcowego w
Wadowicach
Wadoviana : przegląd historyczno-kulturalny 7, 90-93
2002
Z dziejów bractw a różańcow ego
w W adow icach
D o ku m e n t, b ę d ą c y p rz e d m io te m n in ie jsze g o s tu d iu m z o s ta ł o d n a le z io n y w p rz e c h o w y w a n y c h w s z to k h o lm s k im R ik s a rk iv e t k s ię g a c h M e try k i K o ro n n e j p rz e z dr. W. K ra w czu ka , któ ry u d o s tę p n ił a u to ro m je g o ko pię . N ie z o s ta ł o n d o ty c h c z a s w ca łości w y d a n y d ru kie m . J e g o re g e s t z o s ta ł o p u b lik o w a n y w I to m ie S u m a riu s z a M e tryki K o ro n n e j z a w ie ra ją c y m s tre s z c z e n ia w s z y s tk ic h d o k u m e n tó w z n a jd u ją c y c h s ię w k s ię d ze w p is ó w T o m a sza Z a m o y s k ie g o 1. J a k ju ż w s p o m n ie liś m y z a b y te k te n je s t o b e c n ie p rz e c h o w y w a n y w R iksa rkive t w S z to k h o lm ie p o d s y g n a tu rą E 8 63 6. J e s t to w p is d o k s ią g M e try k i K o ro n n e j d o k u m e n tu w y s ta w io n e g o w 1 6 2 9 r. p rz e z Z y g m u n ta lii W a z ę , z a tw ie rd z a ją c e g o n a p ro ś b ę s ta ro s ty n o w o ta rs k ie g o i z a ra z e m w ó jta w a d o w ic k ie g o M ik o ła ja K o m o r o w s k ie g o n a d a n ie g ru n tu p o d b u d o w ę d o m u a lta rz y s ty b ra c tw a ró ż a ń c o w e g o p rz y k o ś c ie le fa m y m w W a d o w ic a c h . G ru n t te n s ta n o w ił w ła s n o ś ć w ó jto s tw a . N a d a n ie to n a s tą p iło n ie w c z e ś n ie j n iż w 1 6 1 6 r., g d y ż z te g o ro ku p o c h o d z i p ie rw s z y w p is d o k s ię g i b ra ctw a .
Ż a d e n z h is to ry k ó w b a d a ją c y c h p rz e s z ło ś ć W a d o w ic w ty m o k re s ie n ie p o w o łu je s ię n a to ź ró d ło . T y m c e n n ie js z a je s t je g o tre ś ć , g d y ż n ie c o d z ie ń z d a rz a s ię , a b y o d n a le z io n o n o w y d o k u m e n t d o ty c z ą c y d z ie jó w n a s z e g o m ia s ta w X V I) s tu le c iu . R z u c a o n ta k ż e n o w e św ia tło n a d z ie je p o b o ż n o ś c i tu te js z y c h m ie s z c z a n , ja k ró w n ie ż n a h isto rię ś c iś le z w ią z a n ą z n a js ta rs z y m w a d o w ic k im ko ś c io łe m .
P o n iż e j z a m ie s z c z a m y tre ś ć d o k u m e n tu w r a z z tłu m a c z e n ie m n a ję z y k p o ls k i o ra z k o m e n ta rz e m . T e k s t p o d a je m y w e d łu g w s k a z a ń In s tru k c ji w y d a w n ic z e j d la ź ró d e ł h is to ry c z n y c h o d X V I d o p o ło w y X IX w .2
Tekst łaciński
C o n firm a tio d o n a tio n is fu n d i c e rti p ro a e d ific a n d a d o m o a lta ris ta e s e u c a p e lla n o c o n fra te m ita t[is j ro s a rii B e a ta e M a ria e V irg in is e c c l[e s i]a e o p p id i W a d o w ic e
S ig is m u n d u s III D e i G ra [tia ] R e x P o lo n ia e e tc. S ig n ific a m u s p r[a e s e ]n tib u s e tc. Q u o d cu m G [e ]n [e r]o s u s c a p ita n e u s n o vo fo rie n sis, et a d v o c a tu s o p p id i n [o st]ri W a d o w ic e a d c a p [ita ]n e a tu m z a th o rie n [s is j p e rtin e n [te m ] fu n d u m c e rtu m h a e re d ita riu m in ter e c c le s ia m p a ro c h ia le m e x u n a e t b ra x a to riu m fa m a ti J o a n n is S z e lig a c iv is w a d o w i- ce n [sis], e x a lie n a p a rtib u s ia c e n te m p ro a e d ific a n d a [m ] d o m o a lta ris ta e s e u c a p e lla n o c o n fra te m ita tis S a n c tis s [im i] R o sa rii B e a tis s im a e V irg in is M a ria e in e a d e m e c c le s ia e fu n d a t[u m ] iu re a d vita li, u n a c u m o m n ib u s a ttin e n tiis co n c e s s is s e t, a c n o b is h u m ilim e n o m in e p ro v is o ru m e iu s d e m co n fra te m ita tis , s u p p lic a tu m e s se t, ut e a n d e m d o n a tio n e m a u c to rita te n fo s tjra re g ia a p p ro b a re , ra tifica re e t co n firm a re d ig n a re m u r. N o s ve ro iu sta h u ic s u p p lic a tio n i a n n u e n te p ré s e n ta s litte ra s in o m n ib u s e a ru m p u n ctis, c la u s u lis e t articu lis, q u a n tu m d e iu re su n t, a p p ro b a m u s e t c o n firm a m u s p r[a e s e n ]tib u s sc[rip t]is n [o st]rfls] d e c e m e n [te s ] e a n d e m ro b u r s u u m o b tin e re d e b e re , a c si h ic d e v e rb o ad
v e rb u m e a d o n a tio in serta e sset. In q u o ru m fid e m etc. D a tu m V arsa via e d ie V M e n sis Fe brua rii A n n o D [om i]ni M D C X X IX R e gn o r(u m ] n [o st]rorum P o lon ia e X LII S u e cia e X XX V .
S ig is m u n d u s R e x P e tru s Z e ro n s k y {opr. T. G raff)
Tłum aczenie
P o tw ie rd z e n ie n a d a n ia p e w n e g o g ru n tu n a b u d o w ę d o m u a lta rz y s ty c zyli k a p e la n a b ra c tw a ró ż a ń c a N a jś w ię ts z e j M a rii P a n n y k o ś c io ła m ia s ta W a d o w ic e .
Z y g m u n t III z ła s k i B o ż e j k ró l P o ls k i e tc .; z a ś w ia d c z a m y e tc . ż e g d y u ro d z o n y s ta r o s ta n o w o ta rs k i i w ó jt m ia s ta n a s z e g o W a d o w ic d o s ta r o s ty n a s z e g o Z a to rs k ie g o n a le ż ą c e g o p e w ie n rz e c z o n y g ru n t m ię d z y k o ś c io łe m p a r a fia ln y m z je d n e j, a b ro w a re m s ła w e tn e g o J a n a S z e lig i m ie s z c z a n in a w a d o w ic k ie g o z d ru g ie j s tro n y le ż ą c y n a b u d o w ę d o m u a lta r z y s ty a lb o k a p e la n a b ra c tw a ró ż a ń c a N a jś w ię ts z e j P a n n y M a rii w ty m ż e k o ś c ie le fu n d o w a n e g o n a p ra w ie d o ż y w o c ia w r a z z e w s z e l k im i p rz y n a le ż n o ś c ia m i u s tą p ił, m y p o d o b n ie , w im ie n iu p rz e ło ż o n e g o rz e c z o n e g o b ra c tw a b y liś m y p ro s z e n i, a b y ś m y w ła d z ą n a s z ą k ró le w s k ą n a d a n ie to z a tw ie r d z i li, p o tw ie rd z ili i ra ty fik o w a li. M y z a ś w y s łu c h a w s z y te j s łu s z n e j p ro ś b y z a tw ie r d z a m y i p o tw ie r d z a m y n in ie js z e p is m o w e w s z y s tk ic h je g o p u n k ta c h , k la u z u la c h i a rty k u ła c h o ile s ą z g o d n e z p ra w e m , p o s ta n a w ia ją c n in ie js z y m p is m e m , ż e to n a d a n ie m a m o c u rz ę d o w ą i a b y ta k z o s ta ło d o s ło w n ie w p is a n e [d o n in ie js z e j m e try k i]. N a d o w ó d c z e g o e tc . D a n w W a r s z a w ie d n ia 5 m ie s ią c a lu te g o ro k u P a ń s k ie g o 1 6 2 9 , p a n o w a ń n a s z y c h w P o ls c e 4 2 , w S z w e c ji 3 5.
(opr. M . A n te c k i)
K o m e n ta rz
P o c z ą tk i b ra c tw a ró ż a ń c o w e g o w W a d o w ic a c h s ię g a ją (ja k ju ż p is a liś m y w y ż e j) ro k u 1 6 1 6 . J e g o fu n d a to re m b y ł m ie s z c z a n in w a d o w ic k i J a k u b W ie rc z k o w ic z . W a rc h iw u m p a ra fia ln y m z a c h o w a ła s ię k s ię g a b ra c k a , d z ię k i k tó re j z n a m y z a ró w n o z a ło ż y c ie li, ja k i p ó ź n ie js z y c h c z ło n k ó w o r a z s k ła d w ła d z T o w a rz y s tw a . D o b ra c tw a n a le ż e li ta k m ie s z c z a n ie w a d o w ic c y , o k o lic z n a lu d n o ś ć , ja k i m ie js c o w a s z la c h ta , w ś r ó d k tó r e j b ra c tw o m ia ło lic z n y c h p r o te k to r ó w 3 . B u r z liw y ro z w ó j te j o rg a n iz a c ji z o s ta ł z a h a m o w a n y w o k re s ie w o jn y p ó łn o c n e j c z e g o d o w o d e m je s t fa k t, ż e w la ta c h 1 7 0 1 -1 7 0 8 n ie p ro w a d z o n o k s ię g i b ra c k ie j. J e j o d r o d z e n ie d a to w a ć m o ż n a d o p ie ro o d ro k u 1 7 3 4 , k ie d y to w p o c z e t b ra c tw a w s tą p iły 1 5 4 o s o b y. W X V III w ie k u b y ło o n o n a jc z ę ś c ie j p o łą c z o n e z a lta rią św . A n n y 4 . K re s je g o d z ia ła ln o ś c i p o ło ż y ły w ła d z e a u s tria c k ie p o I ro z b io rz e lik w id u ją c a lta rię i k o n fis k u ją c je j u p o s a ż e n ie 5 . O d r o d z iło s ię n a n o w o d o p ie ro p o d k o n ie c X IX w 6 .
A lta r ia to w ó w c z e s n y m p ra w ie k a n o n ic z n y m tz w . „b e n e fic ju m p ro s te ” , to je s t z w ią z a n e z fu n k c ja k o ś c ie ln ą ka p ła n a , le c z n ie z d u s z p a s te rs tw e m 7 , s a m z a ś a lta - rz y s ta to k a p ła n m a ją c y o b o w ią z e k o b s łu g i p e w n e g o o łta rz a z a w y n a g ro d z e n ie m z fu n d u s z u p rz e z n a c z o n e g o n a te n c e l o s o b n y m z a p is e m a lb o d a ro w iz n ą 8.
B ra c tw o to w y ro s ło z tra d y c ji p ó ź n o ś re d n io w ie c z n e j d e v o tio m o d e rn a , k tó re j p o c z ą tk i s ię g a ją X IV w ie k u . T ra d y c ję tę c e c h o w a ł z w ro t ku g łę b o k im p rz e ż y c io m re lig
ij-n y m o c ie ra ją c y m s ię ij-n ie k ie d y o h e re z ję . J e d ij-n y m z p rz e ja w ó w te j ij-n o w e j p o b o ż ij-n o ś c i s ta ła s ię m o d litw a ró ż a ń c o w a . J u ż w ó w c z a s p o w s ta w a ć z a c z ę ły p ie rw s z e b ra c tw a 9 . Ich ro z w ó j p rz y p a d a n a w ie k X V II, p rz y n o s z ą c y n o w ą fa lę p o p u la rn o ś c i ku ltu m a ry j n e g o , k tó ry w P o ls c e b y ł s z c z e g ó ln ie s iln y 10. O p is a w s z y s ta n rz e c z y w d o k u m e n c ie , p rz e jd ź m y te r a z d o o m ó w ie n ia w y s tę p u ją c y c h w n im o s ó b . 1 .W y s ta w c ą d o k u m e n tu je s t k ró l Z y g m u n t III W a z a p a n u ją c y w la ta ch 1 5 8 7 -1 6 3 2 . 2 . W y m ie n io n y w d o k u m e n c ie s ta r o s ta n o w o ta r s k i i w ó jt W a d o w ic to M ik o ła j K o m o ro w s k i z K o m o ro w a h e rb u K o rc z a k . Ż y ł o n w la ta c h 1 5 7 8 -1 6 3 3 i n a le ż a ł do n a js ły n n ie js z y c h w a rc h o łó w s w o je j e p o k i. B ył o n ta k ż e d z ie d z ic e m Ż y w c a . W 1 60 9 r. p ro w a d z ił tzw . w o jn ę k ę c k ą o s ta ro s tw o Z a to rskie , a w trz y la ta p ó ź n ie j g ro z ił M ik o ła jo w i Z e b rz y d o w s k ie m u z b u rz e n ie m k a p lic k a lw a ry js k ic h . W ie c z n ie z a d łu ż o n y z a s ta w ia ł s re b ra ko ś c ie ln e , a n a w e t d zw o n y, w y p ę d z a ł k s ię ż y z p a ra fii w s w y m s ta ro s tw ie n o w o ta r s k im . A r e s z to w a n y z a fa łs z o w a n ie m o n e ty z b ie g ł z w ię z ie n ia i n a k a z a ł w c e lu z a ta rc ia ś la d ó w p o z a b ija ć p ra c u ją c y c h n a je g o u s łu g a c h m in ce rzy. W 1 6 2 4 r. z a s ta w ił s w o je d z ie d z ic z n e d o b ra ż y w ie c k ie ż o n ie Z y g m u n ta III, k ró lo w e j K o n s ta n c ji, z a c o o trz y m a ł w s p o m n ia n e ju ż s ta ro s tw o n o w o ta rs k ie . S p ra w a ta w y w o ła ła p ro te s ty sz la c h ty , p o n ie w a ż c z ło n k o m ro d z in y k ró le w s k ie j n ie b y ło w o ln o b e z z g o d y S e jm u n a b y w a ć d ó b r z ie m s k ic h . K o m o r o w s k i o p r ó c z s ta r o s tw a n o w o ta r s k ie g o p o s ia d a ł ta k ż e w ró ż n y c h o k re s a c h s w e g o ż y c ia s ta ro s tw a b a rw a łd z k ie , o ś w ię c im s k ie i ra b s z - ty ń s k ie , ty tu ło w a ł s ię ta k ż e h ra b ią n a L ip to w ie i O ra w ie 11. B y ł ró w n ie ż d z ie d z ic z n y m w ó jte m W a d o w ic . U m a rł w s w o ic h p o s ia d ło ś c ia c h w ó jto w s k ic h od je g o im ie n ia n o s z ą c y c h n a z w ę M ik o ła j, ja k tw ie rd z ił K o m o n ie c k i, „m iz e rn ie le c z p o b o ż n ie ” 12.
3. J a n S z e lig a z w a n y ró w n ie ż P ra s o łe m b ył p iw o w a re m 13 i ja k o ra jc a m ie js k i z a li c z a ł s ię n ie w ą tp liw ie d o elity ó w c z e s n y c h W a d o w ic . Z w ią z a n y b y ł ró w n ie ż z b ra ctw e m ró ż a ń c o w y m , w k tó ry m b y ł p o d p rz e o re m w 1 6 3 0 ro ku . B ra ł ż y w y u d z ia ł w g ło ś n e j w la ta c h trz y d z ie s ty c h X V II w . s p ra w ie ra jcy W ie rc z k a , w te d y te ż z o s ta ł m ia n o w a n y ra jc ą (w W a d o w ic a c h ra jco w ie m ia n o w a n i b yli p rz e z sta ro s tę Z a to rs k ie g o )14.
4 . P rz e ło ż o n y m b ra c tw a b y ł w m o m e n c ie w y s ta w ia n ia d o k u m e n tu J a k u b W ie r- c z e k (W ie rc z k o w ic z ), ró w n ie ż ra jc a w a d o w ic k i. J u ż w 1 6 1 8 r. w n ió s ł o n w im ie n iu b ra c tw a s k a rg ę n a p ro b o s z c z a M ik o ła ja S u c h o d o ls k ie g o , ż e w c z a s ie o rg a n iz o w a n y c h p r z e z k o la to r ó w u ro c z y s to ś c i w k o ś c ie le p le b a n n ie p o z w a la n a p ro c e s je z N a jś w ię ts z y m S a k ra m e n te m , m im o że b ra c tw o m ia ło d o te g o p ra w o 15. W ro ku 1 63 0 d o s z ło n a ry n k u d o p y s k ó w k i m ię d z y ż o n ą rz e ź n ik a K rz y s z to fa M a re s z a a ż o n ą ra jcy W a le n te g o W ie rc z k o w ic z a , s y n a J a k u b a . S p ra w a ta ro z w in ę ła s ię n a s tę p n ie w w ie lką a fe rę , w k tó rą z a a n g a ż o w a n a z o s ta ła c a ła ra d a m iejska , w ó jt i sta ro s ta Z a to rski16.
5 . K a p e la n e m b ra c tw a ró ż a ń c o w e g o i b e n e fic je n te m d o k u m e n tu b y ł w z m ia n k o w a n y w L ib e r p re s b y te ro ru m e t m e m o ra b iliu m p a ro c h ia e W a d o w ic e n s is J a n L a n c - k o ro ń s k i, n ie m a ją c y n a jp ra w d o p o d o b n ie j n ic w s p ó ln e g o z fa m ilią m a g n a c k ą te g o ż n a z w is k a . B y ł o n k a p e la n e m w la ta c h 1 6 1 8 -1 6 3 6 17. 6. P io tr Ź e ro ń s k i a lb o Ż e ro m s k i h. P o b ó g , k tó ry d o k u m e n t s p is a ł, b y ł w ó w c z a s s e k re ta rz e m k ró le w s k im . W y s tę p u je ró w n ie ż ja k o c z e ś n ik i k u c h m is trz k ró le w s k i, a ta k ż e s ta ro s ta b y d g o s k i18. W a rto d o d a ć , ż e w ty m o k re s ie s ta r o s tą Z a to rs k im b y ł P a w e ł L e ś n io w o ls k i, któ ry w 1 6 2 5 r. w y d a ł z a k a z s p rz e d a ż y n ie r u c h o m o ś c i m ie js k ic h s z la c h c ie . Z a k a z te n
z o s ta ł ro z c ią g n ię ty n a o b s z a r c a łe g o k ra ju n a m o c y k o n s ty tu c ji s e jm u k o ro n a c y jn e g o W ła d y s ła w a IV z 1 6 3 3 r 19. N a z a k o ń c z e n ie w a rto d o d a ć , ż e b e z w ą tp ie n ia d o k u m e n t p rz e z n a s o p u b lik o w a n y d o s ta rc z a k ilk u n o w y c h in fo rm a c ji d o ty c z ą c y c h n a s z e g o m ia s ta , a s a m fa k t je g o n ie s p o d z ie w a n e g o u ja w n ie n ia p o w in ie n b y ć z a c h ę tą d la h is to r y k ó w z ie m i w a d o w ic k ie j, a b y n ie u s ta w a li w p o s z u k iw a n iu n ie z n a n y c h d o ty c h c z a s ź ró d e ł. M a c ie j A n t e c k i je s t p r a c o w n ik ie m n a u k o w y m B ib lio te k i J a g ie llo ń s k ie j T o m a s z G r a ff j e s t h is to r y k ie m m e d ie w is tą . S p o r a d y c z n ie z a jm u je s ię ta k ż e d z ie ja m i ro d z in n y c h W a d o w ic . O b e c n ie je s t d o k to ra n te m w Z a k ła d z ie H is to rii P o w s z e c h n e j Ś r e d n io w ie c z n e j U n iw e rs y te tu J a g ie llo ń s k ie g o P rz y p is y
' W . K ra w c z u k , S u m a riu s z M e tryki K o ro n n e j. K s ię g a w p is ó w p o d k a n c le rz e g o T o m a s z a Z a m o y s k ie g o z lat 1 6 2 8 -1 6 3 5 , K ra k ó w 1999.
2 In s tru k c ja w y d a w n ic z a d la ź ró d e ł h is to ry c z n y c h od X V I d o p o ło w y X IX w ., W ro c ła w - W a rs z a w a 1953.
3 L ib e r R o s a ria n u s (b e z p a g in a c ji) z n a jd u je s ię w a rc h iw u m p a ra fia ln y m p rz y ko ś c ie le fa rn ym p o d w e z w a n ie m O fia ro w a n ia NMP.
Z. N oga, Z d z ie jó w W a d o w ic w X V II-X V III w ie k u (d o c z a s u I ro z b io ru P o lski w ro ku 1 7 72), [w :] W a d o w ic e . S tu d ia z d z ie jó w m ia s ta [red.:] A . N o w a k o w s k i, W a d o w ic e 1997, s. 7 8 -8 0 . 5 A. N o w a k o w s k i, Z d z ie jó w m ia s ta i p a ra fii W a d o w ic e , K ra k ó w 19 8 5 , s. 35; por. te ż: R .A . G a
j-c za k, W a d o w ij-c e : m ia s to ro d z in n e J a n a P a w ła II, W a rs z a w a 1986, s. 12 7 -1 2 8 . 6 W a rc h iw u m n a js ta rs z e j p a ra fii w a d o w ic k ie j z n a jd u je s ię k s ię g a b ra c tw a ró ż a ń c o w e g o z o k re
su p ro b o s tw a k s ię d z a Z a ją c a . W a k c ie p o w s ta n ia b ra c tw a nie m a je d n a k ż a d n y c h o d n ie s ie ń d o h isto rii. 7 A. N o w a k o w s k i, op. c it., s. 35. 8 P o d rę c z n a E n c y k lo p e d ia K o śc ie ln a , t. 1-2, W a rs z a w a 1904, s. 148. 9 Z o b . np.: J . H u iz in g a , J e s ie ń Ś re d n io w ie c z a , W a rs z a w a 1996, s. 1 8 4 i nn. 10 K. G ó rs k i, Z a ry s d u c h o w o ś c i w P o lsce , s. 2 0 3 i nn.
" A . P rz y b o ś , K o m o ro w s k i M iko ła j, P S B , t. X III, s. 4 2 6 -4 2 7 .
,2 A. K o m o n ie c k i, C h ro n o g ra fia a lb o D z ie jo p is Ż yw ie c k i, [w y d .] S. G ro d ziski, I. D w o rn icka , Ż y w ie c 19 8 7 , s. 164.
13 Z o b . d o k u m e n t z 16 3 2 r. z n a jd u ją c y s ię (b e z p a g in a c ji) [w :] V o lu m e n d o c u m e n to ru m E c c le s ia e ..., k tó ry m ó w i o d a ro w iź n ie o g ro d u i d o m u d la a lta rz y s ty św . A n n y p rz y ko ś c ie le w a d o w ic k im , d o k o n a n e j p rz e z M ik o ła ja K o m o ro w s k ie g o je s z c z e w 1621 r., a p o tw ie rd z o n e j p rze z k ró la Z y g m u n ta III w 16 2 6 r. J e s t w nim w y m ie n io n a sło d o w n ia J a n a S ze lig i ja k o o b s z a r g ra n ic z n y w s to s u n k u d o d a ro w a n y c h g ru n tó w . P e łn y te k s t te g o d o k u m e n tu z a m ie s z c z o n y je s t w ty m n u m e rz e „W a d o v ia n ” .
14 Z. N o g a , o p . cit., s .7 9 ; T. K lim a , W a d o w ic e , W a d o w ic e 1908, s. 2 0 -2 3 . 15 Z. N o g a , o p . cit., s.78.
,s C a ła s p ra w a je s t n a d e r s k o m p lik o w a n a , J a k u b W ie rc z e k p o s ia d a ł b o w ie m s y n a - ró w n ie ż J a k u b a . W e d łu g Z. N ogi (op. cit., s. 7 8 -7 9 ) b y ła to je d n a i ta s a m a o s o b a . Z ko le i T. K lim a, o p .cit., s. 1 9 -22, ro z d z ie la o b u J a ku b ó w .
17 L ib e r p re s b y te ro ru m et m e m o ra b iliu m p a ro c h ia e W a d o w ic e n s is , n r 19.
16 U rz ę d n ic y c e n tra ln i i n a d w o rn i P o lski X IV -X V III w ie k u . S pisy, [re d .] A . G ą s io ro w s k i, K ó rn ik 1992, s. 2 1 8 .
