ZADANIA RODZINY CHRZEŚCIJAŃSKIEJ
W NAUCZANIU ŚW JANA CHRYZOSTOMA
Problem małżeństwa 1 rodziny, zawsze aktualny we wszystkich epokach^, osiągnął szczególne znaczenie w chrześcijaństwie. I dziś
cieszy się wielkim zainteresowaniem jako centralne zagadnienie w nau- ozaniu kościelnym, dla którego podstawę obok źródeł biblijnych, sta
nowią źródła patrystyczne. Fundamentalne znaczenie ma tu List św. Pawła do Efezjan /5,32/. Małżeństwo traktuje on jako wielką tajem nicę w Chrystusie i Kościele, dając w zarysie pełną już teologię
małżeństwa jako Bożej Instytucji. Ten Pawłowy tekst stał alę przed miotem komentarzy w pismach Ojców Kościoła, m.in. u św. Jana Chry
zostoma, zwłaszcza w jego 20. homilii na List do Efezjan.
Jan Chryzostom z wielką precyzją przedstawia swoje myśli na temat małżeństwa i rodziny, często wybiegając daleko naprzód, głów
nie w najważniejszym temacie sakramentalnej miłości małżeńskiej, która powinna być realizowana według wzoru miłości Chrystusa i Koś
cioła.
W żaanym jednak spośród swoich bardzo licznych dzieł /ponad 300/ Chryzostom nie zajmuje się wyłącznie ani małżeństwem, ani ro
dziną. W różnych miejscach swoich kazań, często w pojedynczych sda-
niach, daje bogate niekiedy sformułowania na temat chrześcijańskiej rodziny.
Luźne wypowiedzi Chryzostoma o małżeństwie zebrał 1 opracować 2
w syntetycznej całości Kyrlakos Tsouros , Nie ma natomiast pełnego ścijań
opracowania n
Por. K.Tsouros, La dottrina sul matrlmonio ln San Glovaani Criso- stomo, "Aspernas" 21/1974/ 5: "Specialmente oggi, che il fenomeno della famlglia discorde e rlbelle, aggrava 1 mali di questa nostra travagliata societa, 11 pensiero del Crisostomo sul matrlmonio
e utilisslmo e di grandę necesslta". Tsouros, art.cyt., 5-46. Por.
milieux chretlens d*Antioche Chrysostome, "Lettres d'huma
J.Dumortier, Le mariage dans les et de Byzance d'apr$s saint Jean Ite" 6/1947/ 102-166.
1
202
-e iu św . Jana C hryzostom a. N i-e k tó r -e a sp -e k ty t -e g o z a g a d n i-e n ia z o s t a
ł y u w zg lęd n io n e p rzez P ię t r o R e n tln c k a w je g o p racy p o św ięco n ej
d u sz p a ste r stw u w A n t io c h ii w IV w ieku .
Przedm iotem te g o a r t y k u łu , k tó r y n a w ią zu je do rozprawy
B e n tin c k a , j e s t s y n t e t y c z n e p r z e d s t a w ie n ie nauki św .Jan a C hryzosto
aa o r o d z in ie c h r z e ś c i j a ń s k i e j , ze sz c z e g ó ln y m u w zg lęd n ien iem j e j
n a jw a ż n ie js z y c h zadań i p r a k ty czn eg o c e l u , j a k i p r z y ś w ie c a ł ho
m iliom A n tlo c h e ń c z y k a . A n a liz a i ocena tak b o g a te g o m a te r ia łu t r e ś
cio w eg o z w ypow iedzi Jana Chryzostom a mogłaby i powinna być uwzględ
n lo n a w sp e c ja ln y m , obszernym op racow an iu .
I s to tn y m i zadaniam i r o d z in y w edług nauki Chryzostom a są : p ro-
k r e a c j a i wychowanie d z i e c i o ra z wzajemna pomoc małżonków 1 p ozo
s t a ł y c h członków r o d z in y .
P r o k r e a o j a .
Rodzina j e s t źródłem ż y c i a . P rok reacja
n ie j e s t jedynym celem m a łżeń stw a , s ą bowiem m ałżeń stw a b e z d z ie tn e *
Bóg d a ł t e n c e l m ałżeństw u po g r z e c h u , k tó r y sp r o w a d z ił ś m ie r ć .
C h c ia ł dać p o c ie c h ę ś m ie r te ln ik o m , k tó r z y mogą ży ć w p ew ien sposób
w
sw o ic h d z i e c i a c h . P ragn ął t e ż w t e n sp osób utrzym ać przy ż y c iu
lu d z k o ś ć ^ . Bóg w ybrał wprawdzie m ałżeń stw o d la rozm nażania s i ę l u -
d z i , a l e mógłby wybrać ta k ż e in n ą d rogę . W obecnym p la n ie Bożym
c e l e
a łż e ń s tw a j e s t z r o d z e n ie potom stw a, jed n ak n ie z e sw ej n
a-t u r y , a l e z Bożego nakazu . M ałżeńsa-tw o w ię c a lb o ak a-t m a łżeń sk i ma
8
za c e l z r o d z e n ie potom stwa . P o ż ą d liw o ść n ie j e s t dana d l a g r z e
ch u , d la c u d z o łó stw a a lb o d la r o z p u s t y , l e c z d l
C l".
z r o d z e n ia d z i e
-P r o k r e a c ja n a s tę p u je w ta je m n ic y m i ł o ś c i m a łż e ń s k ie j /aydE-mrtę
)iu<7T^pLov/. J e ś l i żona i mąż p o z o s t a j ą ja k o d w o je, n ie rozm nażają
s i ę , j e ś l i n a to m ia st łą c z ą s i ę i s t a j ą s i ę jednym c i a ł e
n o c z e n ie j e s t p łod n e i u m o żliw ia p o w sta n ie nowego ż y c ia
10
ic h z je d
D zieck o
3
4
5
6
7
8
9
10
P .R e n tin c k , La cu ra p a s t o r a le in A n tio c h ia n e l IV s e c o l o , Roma
1 9 7 0 , 2 5 1 -2 8 0 .
In i l l u d : "Propter f o r n i c a t i o n e s tutorem" 1 ,3 , PG 5 1 ,2 1 3 .
In Joannem hom. 1 9 ,1 , PG 5 9 ,1 2 0 .
Jak w wypadku s tw o r z e n ia Adama i Ewy oraz a n io łó w .
In i l l u d : "P ropter f o r n i c a t i o n e s uxorem" i , 3 , PG 5 1 ,2 1 3 .
In e p is tu la m ad C o lo s s e n s e s hom. 1 2 ,4 , PG 6 2 , 3 8 5 .
In e p is tu la m ad E p h e slo s hom. 2 , 3 , PG 6 2 ,2 0 ; In e p is tu la m ad
G a la ta s 5 , 3 , PG 6 1 ,6 6 9 .
203
j e s t od r a z u n ie j a k o mostem m iędzy r o d z ic a m i, p on iew aż um acnia i c ł j e d n o ś ć . N ie s ą j u ż o n i d w o jg iem , a l e t r o j g ie m , a przy tym tw o rzą je d n o c l a ł o ^ . Bóg w y b ra ł t ę d r o g ę d l a u s ta n o w ie n ia m iło s n e j w ię ź : m ięd zy lu d ź m i* ^ .
D z i e c i s t a j ą s i ę upragnionym bogactw em . Młoda m ężatka p r a g - 13
n i e t e g o b o g a c tw a . Łęka s i ę b ard zo t r w a łe j n i e p ło d n o ś c i . D z i e c i
s ą w praw dzie p r z y c z y n ą w i e l u t r u d n o ś c i i udręk ż y c io w y c h , jed n ak
brak d z i e c i s tw a r z a j e s z c z e t r u d n i e j s z ą s y t u a c j ę i n i e ma n i c z e g o -
b a r d z ie j n ie z n o ś n e g o d la m ężczyzny i k o b ie t y n i ż brak potom stw a .
Oprócz lę k u p rzed b e z p ło d n o ś c ią , w s e r c e m ło d ej m ę ż a tk i w s t ę
p u je t e ż lę k p rzed z b y t lic z n y m potomstwem 15 U n ik a n ie d z i e c i
i s t o s o w a n ie m etody p r o c u r a t io a b o r tu s j e s t j u ż znane w IV w ie k u . C hryzostom wspom ina o t e j p r a k t y c e , s to s o w a n e j p r z e z t y c h , któ-rzy c h c ą p ozb yć s i ę d z ie c k a p o c z ę t e g o w c u d z o ł ó s t w i e . Jan p o t ę p ia to n a d u ż y c ie ja k o g r z e c h c i ę ż s z y od m o rd erstw a , bo ło n o m a tk i, k t ó r e j e s t źró d łem ż y c i a , z o s t a j e z a m ie n io n e na m ie j s c e ś m ie r c i
Z a d a n ie r o d z ic ó w wobec d z i e c i n ie o g r a n ic z a s i ę do samej t y ł ko p r o k r e a c j i , a l e trw a d a l e j w wychowaniu d z i e c i . N ie samo p ł o -
m ężczyzn ę o jcem , a l e t a k ż e d ob re w ych ow an ie. 16
d z e n ie d z i e c i c z y n i i
N ie r o d z e n ia d z i e c i c z y n i k o b i e t ę m atką, a l e d ob re w ychow anie 17
W y c h o w a n i e . R od zin a - " sz k o łą " domową. S z k o ła n i e
j e s t jed n a k c z y n n ik ie m d ecyd u jącym w w ych ow aniu . J e s t nim ś r o d o
-11 12 13 14 Tamże, PG 6 2 , 3 8 8 . In e p is t u la m I ad C o r in t h io s hom. 3 4 , 3 , PG 6 1 ,2 8 9 . De s a c e r d o t i o I I I 1 7 , PG 4 8 ,6 5 7 , POK 2 3 ,7 5 .
Ad Theodorum lapsum I I 5 , PG 4 7 ,3 1 4 , PSP 1 3 ,2 3 6 ; De Anna sermo 2 , 1 , PG 5 4 ,6 4 4 .
15 De v l r g i n l t a t e 5 7 , 4 , PG 4 8 , 5 7 7 - 5 7 9 , SCh 1 2 5 ,3 0 6 - 3 1 0
16 In e p is t u la m ad Romanos hom. 2 4 , 4 , PG
2 8 , 5 , PG 5 7 ,3 5 7 , tłu m . J .K r y s t y n i a c k i e w a n g e lii św. M ateu sza w 90 h o m ilia c h t . 1 - 3 / , t . 2 , 3 9 .
17 De Anna serm o 1 , 3 , PG 5 4 , 6 3 8 - 6 3 7 .
6 0 ,6 2 6 ; I n Matthaeum hom.
/J a n a C hryzostom a w ykład
204
w ls k o , w jak im d z ie c k o w z r a s t a , a m ia n o w ic ie : r o d z in a , s łu ż b a d o mowa i p r z y j a c i e l e . Opiekunem d z ie c k a , p rzed e w sz y stk im c h ło p c a , w d rod ze m iędzy domem i s z k o ł ą j e s t "pedagog". Od n ie g o w dużym
s t o p n iu z a l e ż y w ychow anie r e l i g i j n o - m o r a l n e d z i e c k a . N ie w o ln ik
j e s t p r z e c i e ż zaw sze n a j b l i ż e j d z ie c k a w s p e ł n i a n i u sw ej f u n k c j i . R o d zice p ow in n i s t a r a n n i e dokonywać wyboru p ed agoga d l a sw o ic h
d z i e c i , p on iew aż " n ie ma w a ż n i e j s z e j s z t u k i nad w ych ow an ie" , a wy chow anie "zajm uje s i ę k iero w n ictw em duchowym, k s z t a łc e n ie m um ysłu 1 u d o sk o n a len iem c h a r a k te r u m ło d z ie ń c a " ^ . D z ie c io m p o tr z e b a b i e g łe g o p ed a g o g a , k tó r y by u m iał p o k ie ro w a ć i c h rozw ojem w z a k r e s i e
Jan C hryzostom z a l e c a ro d zico m p o s y ła ć sw o je d z i e c i , na c n o t y i 9 .
p ew ien p r z y n a jm n ie j c z a s , do mnichów na w ychow anie r e l i g i j n e . P o-
2 0
d o b n ie t e ż Anna p o w ie r z y ła sw ego sy n a Sam uela Pana . A p el t e n j e d
nak n ie s p o t k a ł s i ę z powszechnym odzewe W p r z y g o to w a n iu do ż y c ia
21
o b y w a t e ls k ie g o k o n ie c z n a b y ła ta k ż e s z k o ł a . T ylk o n ie k t ó r z y m ło
d z ie ń c y c h o d z i l i do m nichów, ja k Jan C hryzostom i je g o p r z y j a c i e l e . B y li bowiem zd ecy d o w a n i p o ś w ię c ić s i ę na s łu ż b ę Bogu
C ały c i ę ż a r o d p o w ie d z ia ln o ś c i z a w ychow anie d z i e c i spoczyw a w ię c p rzed e w sz y stk im na r o d z i c a c h . Ś w ia d czą o tym c z ę s t e z a c h ę ty w h o m ilia c h C h ryzostom a, sk ie r o w a n e do w ie r n y c h 1 w zyw ające i c h do
s p e ł n i a n i a te g o o b o w ią zk u . K lasycznym te g o p rzyk ład em j e s t 27 h o - 22
m i l i a lu b e k lo g a o w ychow aniu d z i e c i . To b ard zo p ię k n a p r z e c i e ż
23
t r o s k a op iek ow ać s i ę sw oim i d z ie ć m i . Od sp o so b u w y p e łn ie n ia te g o
z a d a n ia z a l e ż y w ie lk a nagroda lu b c i ę ż k a k a r a , z b a w ie n ie a lb o p o t ę -18 t.3,18^1n e p l s t u S in k o /Ś w . Jan i na l i s t do 19 In Matthaeum hom. 5 9 , 7 , PG 5 8 ,5 8 4 , K r y s t y n ia c k i lam I ad Timotheum hom, 9 , 2 , PG 6 2 ,5 4 6 , tłu m . T Z ł o t o u s t y , H o m ilie na l i s t y p a s t e r s k i e św .P a w ła
F lle m o n a , Kraków 1 9 4 9 / 9 9 .
In Matthaeum hom. 3 5 , 4 , PG 5 7 ,4 1 1 ; 5 5 , 1 , PG 5 8 ,5 4 2 , K r y s ty n ia c k i t . 2 , 118 1 3 1 2 ; A d v ersu s J u d a eo s 2 , 2 , PG 4 8 , 8 6 0 ; In Genesim hom 4 , 2 , PG 5 4 , 5 9 6 . 20 A d y ersu s o p p u g n a to r e s v i t a e 3 6 8 ,3 8 3 ,3 5 1 ,3 8 0 . o n a s t l c a e I I I 1 2 , 2 0 , 3 , i 8 , PG 4 7 , 21 Ad Theodorum lapsum I I 1 , PG 4 7 , 3 0 9 , PSP 1 3 ,2 3 1 . 22 E c lo g a de l i b e r o r u a r t . c y t . , 4 6 . e d u c a t i o n e , PG 6 3 ,7 6 3 - 7 7 2 ; p o r . T souro 23 In e p ls t u la m I ad Timotheum hom. 9 , 2 , PG 6 2 ,5 4 6 , S in k o 9 9 .
205
pienie:
"Ojcowie, słuchajcie tego: wychowujcie swoich synów w karności: a wielką gorliwością upominajcie ich
w imię Pana" /Ef 6,4/2*.
Wychowanie dzieci przysługuje rodzicom z prawa naturalnego. Więzy krwi, uczucia i naturalna zależność dzieci dają rodzicom możność
przeprowadzenia dobrego wychowania od samego początku, od pierwszych 25
lat . Dlatego samo przekazanie życia i zrodzenie potomstwa nie wystarcza, żeby można było nazywać się rodzicami. Nie wystarcza
również naturalne uczucie. Potrzeba ustawicznej troski i ciągłej opieki nad dzieckiem. Na tym polega chrześcijańskie powołanie
ro-O A
dziców. Zaniedbanie tego zadania byłoby grzechem ciężkim . Ro
dzice są odpowiedzialni także za grzechy swoich dzieci. Otrzymają ciężką karę, podobnie jak najwyższy kapłan Heli, który był zbyt
27 pobłażliwy dla swoich synów
Ojciec jako głowa rodziny pierwszy ponosi ciężar odpowie dzialności za wychowanie.
"Jesteś nauczyciele domu. Tobie przede pouczać żonę 1 dzl
1 wychowawcą całego twojego kim Bóg polecił stale
Dlatego nakaz wychowania tylko częściowo odnosi 29
nieważ ona stale przebywa z dziećmi w domu .
lę do matki,
po-24
25
In principium Actorum hom. 4,3, PG 51, hom. 77,6, PG 58,709-710, Krystynlackl
"Vldua eligatur" 9, PG 51,329.
Adversus oppugnatores vltae monasticae III 4,ii, PG 47,354, 366: In eplstulam ad Tltum hom. 2,1, PG 62,672, Slnko 318.
100-101; t . 3,2 O 6;
In Matthaeum In illud:
26 Adwersus oppugnatores vitae monasticae III 3, PG 47,351 27 Adversus oppugnatore
359,385; In epistula< 99; In illud: "Yidua
vltae monasticae III 3,7,21, PG 47,352,
I ad Timotheum hom. 9,2, PG 62,546. Sitko eligatur" 8, PG 51,329.
28 In illud: "Yidua eligatur" 9, PG 51,329. 29 De Anna eermo 1,4, PG 54,638.
206
-T ro sk a o w ych ow an ie d z i e c i n i e j e s t ł a t w a . Wymaga u s t a w ic z n e go n a d zo ru i c z u j n o ś c i . D la t e g o n i e w y s t a r c z y z a p e w n ić d z ie c io m t y l ko C hleb i w s z y s t k o , co ma z nim z w ią z e k . N ie w y s t a r c z y t e ż d a ć im
o d p o w ie d n ie w y k s z t a ł c e n i e , aby r a d z i ł y s o b i e w ż y c i u . O bow iązkiem
c h r z e ś c i j a ń s k i c h r o d z ic ć w j e s t p r z e d e w s z y s tk im z a j ę c i a s i ę dobrym 30
wychowaniem m oralnym i r e l i g i j n y m s w o ic h d z i e c i .
C z ło w ie k z e sw ej n a tu r y n i e j e s t d o b r y . W ięc i m ło d z ie ż j e s t 31
b a r d z i e j s k ło n n a do z ł e g o n i ż do d o b r e g o . Sama z s i e b i e n ie j e s t z d o ln a d o j ś ć do c n o t y . D la t e g o t r z e b a z a c z y n a ć od sam ej m ło d o ś c i w y k o r z e n ia ć wady i z a s ie w a ć c n o t y , k ie d y d z i e c i s ą j e s z c z e w r a ż liw e
i p o d a tn e na wpływ wychowawczy . N ie w oln o z tym z w le k a ć . Nawet ma ł e d z i e c i t r z e b a p r z y z w y c z a ja ć od sam ego p o c z ą tk u do u n ik a n ia wad
i z a c h ę c a ć do s z l a c h e t n e g o p o s t ę p o w a n ia . Potem b ęd ą t o r o b i ć z p r z y z w y c z a j e n ia ^ ^ .
P o n iew a ż d z i e c i n ie s ą s k ło n n e z e sw ej s t r o n y do d o b r e g o ,
r o d z i c e w ię c p o w in n i n a k a za ć im w ła ś c iw e p o s t ę p o w a n ie , naw et wbrew i c h w o l i , a n i e k i e d y naw et s i ł ą , n p. p r z e z u s u n i ę c i e i c h od s t o ł u , w y m ie r z e n ie c h ł o s t y , z a w s t y d z e n ie i u ż y c i e in n y c h , p odob n ych s u r o
-35 ,
wych środków . N ie w y s t a r c z y je d n a k samo u d z i e l a n i e n ap om n ień . T r z e ba t a k ż e p o s t r a s z y ć d z i e c i z c a ł ą s u r o w o ś c ią , m ając na uwadze i c h
30
31
I n i l l u d : "Vidua e l i g a t u r " 7 , PG 5 1 ,3 2 7 ; A d v e r su s o p p u g n a to r e s
v i t a e m o n a s t ic a e I I I 5 , 8 , PG 4 7 , 3 5 7 , 3 6 3 ; I n e p is t u la m ad E p h e sio s hom. 2 1 , 2 , PG 6 2 ,1 5 1 ; I n e p is t u la m I ad Tim otheum nom. 1 4 , 1 , PG
6 2 ,5 7 2 , S in k o 1 4 2 - 1 4 3 .
I n G enesim hom. 5 9 , 1 , PG 5 4 ,5 1 5 ; p o r . m e p is t u la m I ad Timotheum hom. 9 , 2 , PG 6 2 , 5 4 6 , S in k o 9 9 . 32 A d v e r su s o p p u g n a to r e s v i t a e m o n a s t ic a e I I I 6 , PG 4 7 , 3 5 8 . 33 Tamże I I I 4 , 1 8 , PG 4 7 , 3 5 6 , 3 7 9 ; In e p is t u la m ad E p h e s io s ho 2 1 , 1 , PG 6 2 ,1 5 0 . 34 I n e p is t u la m I ad T l I n Joannom hom. 3 , 1 , 2 1 , 1 , PG 6 2 , 149; I n S in k o 3 1 8 . otheum ho PG 5 9 ,3 7 ; e p is t u la m . 9 , 2 , PG 6 2 ,5 4 6 , S in k o 99; I n e p is t u la m ad E p h e s io s hom. ad T itum hom. 2 , 1 , PG 6 2 ,6 7 2 , 35 Ad populum A n tioch en u m ho 7 , 3 , PG 4 9 , 9 4 .
207
-poprawę 36 Chryzostom zach ęca jednak rodziców przy tym do umiaru
w w ym ierzaniu k a r: d zie ck o powinno bać s ię kary f i z y c z n e j , a le nie wolno n ią p o słu giw ać s ię zb yt c z ę s t o , ty lk o wtedy je d y n ie , j e ś l i
to j e s t bezw zględnie konieczne 37
Je s z c z e w ażniejszym środkiem wychowawczym od upominania i k a r ce n ia j e s t dobry p rzyk ład ro d zicó w . J e ś l i r o d z ic e ż y ją w tr z e ź w o ś c i
i p o stę p u ją s z la c h e t n i e , d z i e c i mogą naśladować ic h p rzy k ła d : "k ied y 38
korzeń j e s t dobry, r o z w ija ją s ię tak że g a łą z k i"
S z c z e g ó ln ą uwagę zwraca Chryzostom na cnotę c z y s t o ś c i 39 Troska o n ią j e s t p otrzebna ju ż w tedy, k ied y d z i e c i są je s z c z e m ałe. Trzeba* trzym ać j e z d a la od k ażd ej z e p s u te j m oralnie osoby, zw ła szcza
powstrzymywać od t e a t r u ^ . N ie ma wady b a r d z ie j p o c ią g a ją c e j d la mło d z ie ż y ja k n ie c z y s t o ś ć , a d la przekonania młodych i namówienia ic h
do cn oty c z y s t o ś c i n ie ma Innego b a r d z ie j skutecznego środka n iż 4 i
g ro że n ie im karą p ie k ła .
Wychowanie d ziew czą t j e s t szczególnym zadaniem m a tk i, k tó ra j e s t zawsze b lis k o c ó r k i w domu i powinna j ą wychować swoją skrom n o ś c ią , unikaniem każdego zbytku i p rzesad n ej m ię k k o ści, trzym anie j e j w domu:
"M a tk i, p r z y g o t u jc ie dobrze swoje có rk i do ż y c ia w m ałżeństw ie! Troska o to j e s t d la was ła tw a .
C z u w a jc ie , aby pozostaw ały w domu. Przede w s z y s t kim zaś wychowujcie je w p o b o żn o ści, żeby b y ły
s z la c h e tn e 1 g a r d z iły p ien iąd zem , aby nie t r o s z c z y ły s ię z b y tn io o p ie lę g n a c ję swej urody i o s t r o j e . Tak przygotowane w yd a jcie je za mąż"42.
36 In i l l u d 3 5 ,4 , PG
"Habente e lig a t u r e p ls tu la i
I s a i a e : "Ego Dominus" 6 , PG 5 6 ,1 5 1 ; In Matthaeum hom 5 7 ,4 1 1 , K r y s ty n ia c k i t . 2 , 118; v e r b ls A p o s t o li:
eundem S p ir ltu m " 2 ,6 , PG 5 1 ,2 8 6 ; In i l l u d : "Vldua 8 , PG 5 1 ,3 2 9 ; In Genesim hom. 5 9 ,5 , PG 5 4 ,5 1 9 ; In ad Phllemonem hom. 3 ,2 , PG 6 2 ,7 1 8 . 37 In i l l u d : "Vldua e l i g a t u r " 10, PG 51,330 38 In e p istu la m I ad Tlmotheum Adversua oppugnatores v lt a e i l l u d : "Vidua e l i g a t u r " 10, hom. 2 1 ,2 , PG 6 2 ,1 5 1 . hom. 9 ,2 , PG 6 2 ,5 4 8 , Slnko 99; m onastlcae I I I 4 , PG 4 7 ,3 5 6 ; In
PG 5 1 ,3 3 0 ; In ep istu lam ad Ep h esios 39 De Anna sermo
PG 5 4 ,5 1 7 ; In Sinko 99.
1 ,6 i 2 ,6 , PG 54,642 i 652; In Genesim hom. 5 9 ,3 , ep istu lam I ad Timotheum hom. 9 ,2 , PG 6 2 ,5 4 6 ,
40 41
De in a n i g l o r i a et puerorum ed u catio n e 56, SCh 188,154, PSP 13,175 Tamże 76, SCh 188,178, PSP 1 3 ,1 8 1 .
208
-Oprócz w ychow ania m o ra ln eg o , r o d z i c e s ą r ó w n ie ż o d p o w ie d z la l-43
n i za p ie r w s z e p o u c z e n ie sw o ic h d z i e c i w z a k r e s i e r e l i g i i . Także
z tym wychowaniem t r z e b a z a c z y n a ć od l a t n a jm ło d sz y c h * * . N a le ż y e z c z e g ó l n i e z a t r o s z c z y ć s i ę o w ychow anie b i b l i j n e d z i e c i , p o u c z a ć j e o P i ś m ie ś w .* 3 . T rzeba p r z e d s ta w ić d z ie c io m h i s t o r i ę b i b l i j n ą t a k , aby
t e m aleń stw a mogły j ą z r o z u m ie ć . T rzeb a p o w ta rza ć t e same o p o w ia -AR
d a n ia ,ż e b y d z i e c i mogły n a u czy ć s i ę ic h na p am ięć . O pow iadania t e
t r z e b a d o b ie r a ć r o z t r o p n i e , d o s to s o w u ją c j e do o g r a n ic z o n y c h m o ż li w o ś c i poznaw czych d z ie c k a . C hryzostom np. p r o p o n u je , aby z a c z y n a ć
mówić o p ie M e d z ie c io m w w ieku o k . 5 l a t , j e s z c z e p ó ź n i e j , w wieku 47
o k . 10 la ty można o p o w ie d z ie ć h i s t o r i ę p o to p u , Sodomy i E g ip tu .
W tym samym c z a s i e n a le ż y p r z y z w y c z a ja ć d z i e c i do p rak tyk r e l i -
48
g i j n y c h , np. do p o s tu we śro d y i p i ą t k i . R o d z ic e p o k a z u ją d z ie c io m ,
ja k s i ę r o b i znak k r z y ż a i n a k a zu ją im mówić p ie r w s z e m o d litw y .
49 ś p ie w a j ą t e ż razem swoim d z ie c io m psalm y w domu i p ie ś n i r e l i g i j n e
R o d z ic e mają t e ż obow iązek t o w a r z y s z e n ia d z ie c io m do k o ś c i o ł a , ta k ż e w te d y , k ie d y n ie w yk a zu ją one z b y t w i e l k i e j c h ę c i , aby s i ę tam udać,
42 In e p is t u la m I ad Tlmotheum hom. 9 , 2 , PG 6 2 , 5 4 7 ; p o r . Q uales
ducendae s i n t u x o r e s 3 , 9 , PG 5 2 ,2 3 9 ; In e p is t u la m ad C o lo s s e n s e s hom. 1 0 ,5 , PG 6 2 ,3 7 4 ; De s a c e r d o t i o I , 2 , PG 4 8 ,6 2 5 , POK 2 3 , 4 . 43 I n e p is t u la m I ad Timotheum hom. 9 , 2 , PG 6 2 ,5 6 4 , S in k o 9 9 . 44 De ln a n l g l o r i a e t PSP 1 3 , 1 6 3 -1 6 4 . puerorum e d u c a t lo n e 1 8 , SCh 1 8 8 ,1 0 0 - 1 0 2 , 45 De Anna serm o PSP 1 3 , 1 6 9 . 3 , 4 , PG 5 4 , 6 5 8 ; De l n a n l g l o r i a 3 9 , SCh 1 8 8 ,1 3 0 , 46 De in a n i g l o r i a 3 9 , SCh 1 8 8 ,1 3 0 , PSP 1 3 ,1 7 1 . 47 Tamże 5 2 , SCh 1 8 8 ,1 5 0 , SCh 1 3 ,1 7 2 . 48 Tamże 2 2 , SCh 1 8 8 ,1 0 8 , PSP 1 3 ,1 6 5 . In e p is t u la m I ad C o r in t h lo s hom. 1 2 ,7 , PG 6 1 ,1 0 6 ; ad C o lo s s e n s e s hom. 9 , 2 , PG 6 2 ,3 6 3 . In e p is tu la m 49 e *
209
-czasem t r z e b a j e p rzym u sić do t e g o , aby w t e n sp o sćb w ytw orzyć
, 50
p r z y z w y c z a je n ie
W z a j e m n a
p o m o c
m a ł ż o n k ć w .
N ie o g r a
n ic z a s i ę ona t y lk o do c n o ty c z y s t o ś c i , a l e u w zg lęd n ia t e ż c a łe ż y -
m a łż e ń s k le . C złow iek j e s t z n atu ry s ła b y i o g r a n ic z o n y . M
ałżeń-c i e m<
stw o j e s t po t o , aby je d n a s t r o n a mogła u z u p e łn ia ć b ra k i d r u g ie j
s t r o n y S * . M ałżonkowie pomagają s o b ie w zajem nie p r z e z z n o s z e n ie c i ę
żarów d r u g ie j s t r o n y , aby w sp óln e p o ż y c ie m a łż e ń sk ie u c z y n ić m o ż li
wym do z n o s z e n ia w s z y s t k ic h p r z e c iw n o ś c i^ ^ .
M ałżonkowie pow inni pomagać s o b ie s z c z e g ó l n i e w d ą ż e n iu do
d o s k o n a ło ś c i. Ic h w spólny dom p o w in ien być " p a le s tr ą " c n ó t , " szk o
łą " u ś w ię c e n ia , d o s k o n a ło ś c i ro d zicó w 1 z b a w ie n ia c a ł e j r o d z in y . Żo
na 1 mąż mają s i ę z a c h ę c a ć w zajem nie do d o s k o n a le n ia ż y c ia c h r z e ś c l -
53
j a ń s k ie g o i praktykow ania c n ó t
. Mąż ja k o głow a żon y, ma obow iązek
p ou czać sw oją żonę w sprawach o d n o szą cy ch s i ę do d o s k o n a ło ś c i c h r z e ś
c i j a ń s k i e j i o sp o so b a ch p rak tyk ow an ia c n ó t . W inien to r o b ić z w ła s z -
c z a w pierw szym o k r e s ie m a łżeń stw a , k ie d y młoda żona ma j e s z c z e dużo
szacunku d la męża 1 j e s t b a r d z ie j w r a ż liw a na je g o upom nienia^^. Ca
ł ą h o m ilię 20 na l i s t do E f e z j a n , k t ó r a z a w ie r a podobne rady d la
m ęża, o k r e ś l a j ą n ie k t ó r z y u c z e n i ja k o " e ln g a n z e s G esetzb u ch d er
te te
c h r i s t l i c h e n Ehe"
. J e ś l i mąż j e s t pogodny, ma p o c z u c ie humoru,
a p rzy tym j e s t skrom ny, t o żona o d n o si z te g o duże k o r z y ś c i , ta k ż e
d z ie c k o
. W t e n sam sp o sć b żona może pomagać swemu mężowi do w z r o stu
57
w nim cn o ty swoim słowem 1 przykładem
. K iedy m ałżonkow ie ta k p o u c z a
-50
51
52
53
54
In l l l u d : "Si e s u r i e r i t in im ic u s
I n Joannom hom. 1 9 ,1 PG 5 9 ,1 2 0 .
I n Genesim hom. 3 8 ,1 , PG 5 3 ,3 5 0 .
In Joannom hom. 4 7 , 5 , PG 5 9 .2 7 0 ;
3 , PG 5 1 ,1 7 6 .
P or. T so u r o s, a r t . o y t
I n e p is tu la m I I ad T h e s s a lo n ic e n s e s bonu 5 , 5 ,
su s Ju d aeos 2 , 3 , PG 4 8 ,8 6 0 ; In Matthaeum hom.
K r y s ty n la c k i t . 2 , 5 5 ; In e p is tu la m ad E p h esio
1 4 6 .
PG 6 2 ,4 9 9 ; A d ver-
3 0 ,5 , PG 5 7 ,3 6 8 ,
hom. 2 0 ,8 , PG 6 2 ,
* ł 5
55
P o r . M .V lll e r , K .R ahner, A s z e s e und M ystik In der Y E t e r z e it ,
F r e ib u r g 1939, 284 n s t . ja k o " e in g a n z e s G esetzb u ch d e r c h r i s t l i
ch en Ehe".
56
In e p is tu la m I I ad T e s s a l o n ic e n s e s ho
57
In Joannom hom. 6 1 ,3 , PG 5 9 ,3 4 0 .
210
-j ą s i ę wza-jem nie 1 p r z e b a c z a -ją s o b i e , tw orzy s i ę r o d z in a naprawdę
c h r z ę ś c ij a ń s k
ś m ie r c iS S .
i t a k i e w s p ó łż y o ie w m i ł o ś c i może trw ać nawet po
Mąż j e s t głow ą r o d z in y i g ło w ą ta k ż e żo n y , k t ó r a w inna mu
59
j e s t p o słu s z e ń stw o i u l e g ł o ś ć
. T aki p orząd ek j e s t zadany c z ło w ie
kowi p r z e z Stw órcę w o p a r c iu o r ó ż n ic ę za ch o d zą cą m iędzy m ężczyz
ną i k o b ie t ą , n ie tak je d n a k , jakoby k o b ie t a b y ła z n atu ry n iż s z a ;
Mąż
Nie
w olno mu p o lic z k o w a ć a lb o m a ltr e to w a ć sw o je j żo n y , bo g ło w a , k tó r a
t r a k t u j e c i a ł o z p ogard ą, r o b i ź l e ta k ż e s o b ie sa m ej. W yższość męża
powinna w yrażać s i ę w s z c z e r e j m i ł o ś c i
do żony
. R e la c ja między
mężem 1 żoną n ie j e s t r e l a c j ą m iędzy panem i n ie w o ln ic ą . Żona j e s t
to w a rzy szk ą ż y c ia swego m ęża, powinna b yć mu p o s łu s z n a i u l e g ł a
n ie z e s t r a c h u , l e c z d o b r o w o ln ie , w sp o só b w o ln y , z w ła sn eg o wybo-
61
ru i z m i ł o ś c i ą
.
R óżnica p ł c i n ie powinna być powodem do dumy z e s tr o n y m
ężczyz-powodem
a s o b ie w ła ś
ciw e fu n k c j e , z g o d n ie z naturalnym porządkiem u stalon ym p rzez Stwór
c ę . P o d z i e l i ł on t e fu n k c je t a k , ż e m ężczyzna p r a c u je poza domem
i zajm uje s i ę sprawami p u b lic z n y m i, p od czas gdy żona zajm u je s i ę
sprawami domowymi
. K o b ie ta n ie może zajmować s i ę a d m in is tr a c ją
spraw p u b lic z n y c h . Równie ważna p r z e c ie ż j e s t j e j fu n k c ja w domu,
63
w którym n ie może j e j z a s t ą p i ć m ężczyzna
. W t e n sp o só b żona
1 mąż mają obow iązek pomagać s o b ie w zajem nie i jed n o drugiem u s ł u
-6A
ży ć swoim i z d o ln o ś c ia m i
.
W tym u z u p e łn ia n iu s i ę m ałżonkow ie mogą żyć w z g o d z ie ,
a wtedy pogodna a tm o sfe r a w domu b ę d z ie u c ie c z k ą i portem p ok oju ,
źródłem w s z e lk ie g o d ob ra. Jan Chryzostom ta k o p i s u j e p ięk n o ż y c ia
m a łż e ń sk ie g o :
"W domu n ie c h p an u je 1 um acnia s i ę p o k ó j. Żona
n ie c h b ę d z ie oddana swemu m ężow i, a mąż n ie c h
58
59
60
61
62
63
64
In e p is tu la m ad E p h e sio s hom. 2 0 ,5 , PG 6 2 ,1 4 1 .
In Genesim hom. 8 , 4 , PG 5 3 ,7 3 .
In e p is tu la m ad E p h e sio s hom. 2 0 ,4 , PG 6 2 ,1 4 0 .
In e p is tu la m ad E p h e sio s hom. 2 0 ,2 , PG 6 2 ,1 3 7 .
E p i s t o ł a 1 70, PG 5 2 , 7 0 9 -7 1 0 .
Q uales ducendae s l n t m o r e s 3 , 4 , PG 5 1 ,2 3 1 .
In e p l s t u l a I ad C o r ln t h io s hom. 3 4 , 4 , PG 6 1 ,2 9 2
211
ma możliwość ucieczki w swojej żonie od spraw zewnętrznych 1 niepokojów, jak do portu, gdzie
może znaleźć pociechę w każdym kłopocie. Na to dana mu jest żona do pomocy, aby rozradowany jej za
chętą, był zdolny oprzeć się wszelkiemu złu, które musi znosić. I dlatego, kiedy żona jest cnotliwa
i spokojna, nie tylko umacnia swego męża swoim to warzystwem, lecz jest mu pożyteczna w wielu innych
sprawach. Robi wszystko dogodnym 1 łatwym dla niego. Nie pozwala, żeby martwił się zewnętrznymi trud
nościami albo tymi, które powstają każdego dnia w domu. Dlatego, jak dobry zarządca, zamienia
swoją mądrością każdy niepokój ducha w pogodę 1 przynosi pociechę swoją wielką roztropnością. Ci, którzy żyją tak zjednoczeni ze sobą, nie od czuwają ciężaru trudności. Dlatego, kiedy panuje taka zgoda i pokój, kiedy Istnieje więź miłości
między żoną i mężem, wszystko obróci się na dobro, a oni sami nie będą narażeni na zasadzkę, bo oto
czeni są Jakby murem mocnym i nie do zdobycia, tj. zgodą według woli B o ż e j "65.
Pokój i zgodę między żoną 1 mężem trzeba więcej cenić niż RA
wszystko inne . Miłość małżeńska nie jest tylko zewnętrzna. Taka
miłość oparta jedynie na pięknie zewnętrznym, nie trwa dłużej niż jeden miesiąc albo najdłużej jeden rok. Polega ona przede wszyst kim na wspólnocie żyoia, na zjednoczeniu duchowym, w którym żona
i mąż mają naprawdę jednego ducha 1 są jednym ciałem . Zgodnie
z naturalnym porządkiem mężczyzna i kobieta są stworzeni wzajemnie iebie i żadna inna relacja między nimi nie jest tak fundamen-
&8
. Dlatego Jan Chryzostom zachęca małżonków do dla
talna i konieczna
stawiania wyżej miłości małżeńskiej nad każdą inną przyjaźń, do stawiania wyżej towarzystwa żony nad przebywanie razem z przyja
ciółmi. Zamiast szukać rozrywki w teatrze, niech mąż szuka szczęś- 69
oia w domu, w towarzystwie żony .
R o d z i n a a ł y K o ś c i ł e m: f) oLx(cx. y&p
70
żout }n,xp(%, - domus enim est parva Bcclesla . Chryzostom
powtarza często to zdanie małżonko Ojciec pełni w domu funkcję
65 66 67 68 In In In In Genesim hom. 38,7, PG 53,360.
epistulam I ad Corlnthlos hom. 19,1 PG 61,153 Genslm hom. 45,2, PG 54,416.
epistulam ad Bphesios hom. 20,1 PG 62,135.
69 Tamże, 20,6, Krystynlaokl 63,147. In epistulam ad T im otheum PG 62,143; t.2, 142; In Mathaeum hom. 37,7, PG 57,428,
In epistulam ad bphesios hom. 20,8, PG
ad Ephesios hom. 20,6, PG 62,143; In epistulam I
hom. 1 0 , 2 , PG 6 2 , 5 4 9 , S i n k o 1 0 5 .
212
-b isk u p a w t r o s c e o w s z y s t k ic h sw o ic h domowników. O j c ie c r o d z in y , p od ob n ie ja k b is k u p , ma ob ow iązek p o u c z a n ia sw o ic h domowników
o Bogu. W iele r a z y z a c h ę c a C hryzostom m ężczyzn do o p u s z c z a n ia k o ś c i o ł a i udawania s i ę b e z p o ś r e d n io z a r a z do domu, w c e l u z a p o z n a n ia z t r e ś c i ą k a z a n ia s w o je j ż o n y , d z i e c i i s ł u ż b y . Dom s t a j e s i ę w te dy naprawdę k o ś c io łe m . R ozlan a j e s t w nim ła s k a Ducha ś w i ę t e g o . Pa
71 n u je w nim pokój i zgod a
P ie r w sz ą t r o s k ą małżonków powinno być u m o ż liw ia n ie w zro stu . w p o b o ż n o śc i słow em i p rzyk ład em o r a z s tw a r z a n ie w domu a tm o sfe r y
72
o tw a r te j na sprawy Boże . D z ie c i n a to m ia s t powinny c z c i ć rod ziców
p r z e z o d w d z ię c z a n ie s i ę im za t r o s k i i k ł o p o t y , k t ó r e r o d z i c e p o - 73
dejm ują d la n ic h . K iedy w sz y sc y ż y j ą ta k z g o d n ie z nauką Bożą
1 s ą z j e d n o c z e n i w ę z łe l ł o ś c i i w zajem nej s ł u ż b y , C h ry stu s j e s t
w tak im domu obecny razem z chórem a n io łó w , 1 w t e n sp o só b dom
p r z e k s z t a ł c a s i ę w a ł y k o ś c i ó ł ? ^ .
Dom s t a j e s i ę ta k ż e k o ś c io łe m , k ie d y c z y t a s i ę w nim i rozwa ża Pismo św. L ek tu ra B i b l i i j e s t duchowym s to łe m w domu, aby karm ić
ż y c i e prowadzone w ed łu g Ducha 75 P o d cza s le k t u r y h i s t o r i i b i b l i j n e j
można p o d z iw ia ć i c h c i e ć n a śla d o w a ć ż y c i e ś w ię t y c h a p o s to łó w oraz z a p r o s ić do swego domu i p r z y j ą ć w g o ś c in ę ś w ię t y c h , nawet samego Pana?6 .
Oprócz le k t u r y Pism a św . t r z e b a t a k ż e w s p ó ln ie s i ę m o d lić . G dzie k i l k u j e s t zgrom adzonych na m o d litw ie i ś p ie w a n iu psalm ów,
77
można nazwać t o zg ro m a d zen ie naprawdę K o śc io łe m . C hryzostom z a
l e c a m o d litw ę i ś p ie w a n ie psalmów z w ła s z c z a p rzy s t o l e , p rzed i po o b i e d z i e . P sa lm o d ia j e s t obroną p r z e c iw k o zasadzkom d i a b ł a i um ożll
78
w ia o b e c n o ść C h r y stu sa t a k , ż e dom s t a j e s i ę k o ś c io łe m .
71 72 73 74 75 In Geneslm hom. 6 , 2 , PG 5 4 ,6 0 7 . In Matthaeum hom. 7 7 , 6 , PG 5 8 ,7 0 9 , K r y s t y n ia c k i t . 3 , 2 0 6 -2 0 7 . In Joannem hom. 8 5 ,2 PG 5 9 ,4 6 2 .
In Genesim serm o 7 , 5 , PG 5 4 ,6 1 6 ; 8 , 2 , PG 5 4 ,6 2 0 ; I n Matthaeum hom. 4 8 , 7 , PG 5 8 ,4 9 5 , K r y s t y n ia c k i t . 2 , 2 4 3 .
In Genesim hom. 6 , 6 , PG 5 3 ,6 1 ; 1 0 , 8 , PG 5 3 ,9 0 ; In Joannem hom 3 2 , 3 , PG 5 9 ,1 8 6 . 76 In e p is t u la m ad Romanos ho 3 0 , 4 , PG 6 0 ,6 6 5 . 77 E i p o s i t i o n e s l n Ps 4 1 , 2 , PG 5 3 ,1 5 8 ; I n A o ta a p o s to lo r u ] 2 6 , 4 , PG 6 0 ,2 0 3 . ho 78 E jc p o s itio n e s i n Ps 4 1 , 2 , PG 5 5 ,1 5 7 ; I n e p is t u la m ad Romano
213
Religijne ozdabianie domów prywatnych w starożytnym chrześci jaństwie pozostawia wiele do życzenia z punktu widzenia artystycz nego, jak zauważa Chryzostom. Podłogi wielkich pałaców zdobią jesz cze mitologiczne motywy, czasem nawet nieprzyzwoite. Z drugiej stro
ny napisy chrześcijańskie znajdują się także na drzwiach i oknach prywatnych domów. Chryzostom wspomina o praktyoe malowania znaku
krzyża jako symbolu zwycięstw a ścianach i oknach domu79 ale mi tu na myśli przedstawianie ukrzyżowanego Chrystusa.
Miłość w rodzinie nie ogranicza się tylko do domowników, ale odnosi się także do Innych, przede wszystkim do służby, która
mieszka w domu. Chryzostom nie występuje przeciwko zniesieniu in stytucji niewolnictwa, chociaż stwierdza, że Kościół nie robi róż nicy między niewolnikami i wolnymi, i że także niewolnicy powoła ni są do zbawienia^. Jeden raz piętnuje bogaczy, którzy każą so bie towarzyszyć orszakowi służby, 1 oświadcza, że wystarczyłaby
81
jedna do dwóch albo trzech osób . Zachęca panów do traktowania po 82
ludzku swojej służby i do nie przebierania miary w karaniu . Pan
ma obowiązek pouczać szczególnie w zakresie nauki chrześcijańskiej swoją służbę tak, jakby należący do niej byli jego własnymi dzieć-mtS3.
Nie tylko służba, ale wszyscy, także sąsiedzi, mają odnieść korzyść z dobrej rodziny chrześcijańskiej. Taka rodzina wywiera
pozytywny wpływ na inne rodziny w swoim środowisku. Zgoda w domu
jest niejako miłym zapachem, którym mogą się cieszyć wszyscy: sąsle dzl, przyjaciele, krewni i znajomi, bo w przeciwnym razie wszystko
84
się wali i upada . Ten aspostolskl aspekt rodziny staje się
jesz-ho 24,3, PG 60,626; De Anna sermo 2,5, PG 54,650. 79
80
Matthaeum
In epistulam ad Philemonem ho epistulam I ad Corinthios hom
1,1, PG 62,705, Sinko 369; In 19,4, PG 61,156.
81 In epistulam I ad Corinthios hom. 40,5, PG 61,353.
82 I epistulam ad Ephesios ho
83 Tamże, hom. 22,2, PG 62,158;
10,1, PG 62,367;In epistulam PG 62,499.
In epistulam ad Ephesios hom 149.
. 15,3, PG 62,109.
In epistulam ad Colossenses hom. II ad Thessalonicenses hom. 5,5,
20,1, PG 62,136; 20,9, PG 62, 84
214
-cze bardziej oczywisty, jeśli dom jest otwarty dla biednych i podróż nych, gdzie kwitnie gościnność, jak dom Pryski i Akwill /Hz 16,3-5/:
"Ci byli tak uczciwi i cnotliwi, że uczynili kościół ze
swego domu, bo nawracali wszystkich na wiarę i otwierali dom dla wszystkich podróżnych. Św. Paweł nie nazywa
kościołem każdego zwykłego domu, ale tylko ten, w którym zakorzeniła się pobożność razem z wielką bojaźnlą
Bożą"85.
Rodzinny dom, który stał się prawdziwym małym kościołem,
z prawem gościnności dla biednych i pielgrzymów, podróżnych i wędrow ców, prześladowanych za prawdę i swe przekonania, wypędzanych nawet
A
z własnej ojczyzny , stale goszczący Chrystusa doznającego w lu dziach bezinteresownej pomocy i solidarności, to prawdziwy dom Bo
ży na ziemi.
Rodzina chrześcijańska, ze swymi istotnymi zadaniami, przed stawionymi w nauczaniu św.Jana Chryzostoma, 1 dziś może budzić nie tylko szczególne zainteresowanie, ale i zachwyt, skoro przez rodzi nę prowadzi droga do postępu ludzkości.
Ks. Henryk Wójtowicz - Lublin
DE O F F IC IIS FAMILIAE CHRISTIANAE IN DOCTRINA S.JO A N N IS CHRYSOSTOMI /Argumenturn/
Auctor huius particulae de familia Christiana in doctrina
sancti Ioannis Chrisostomi breviter vult scribere et imprimis respo- nsum ąuaestioni dare, ąuomodo illa officia sua implere debeat. Ma-
ximl momenti in familia Christiana habentur haec: et prolis procrea- tio et liberorum educatio et adiutorium mutuum ab omnibus ferendum. Familia Christiana fons vitae, schola domestica, palaestra omnium
virtutum, locus, ubi sancti fiunt, in sermonibus Ioannis saepe no-
minatur. Domus christianorum, quae parva ecclesia etiam a Chrisosto-
mo dicitur, et pauperlbus et peregrinantibus aperta semper esse debet, ut hospitalitas in ea cum amicitia et caritate omnibus in eitrema
necessitate degentlbus libenter praebeatur. Per hanc famlliam vere christianam via ad humanitatis prcgressum certa ducitur.
85 In eplstulam ad Romanos hom. 30,3, PG 60,664; 24,3, In eplstulam ad Epheslos hom. 20,9, PG 62,147; por. art.cyt., 280.
PG 60,626; P.Rentinek,
