View of A Life and Literary Activity of Orosius

ŻYCIE I DZIAŁALNOŚĆ LITERACKA

OROZJUSZA

t!f c h r z e ś c ij a ń s k im k a t a lo g u p i s a r z y "De v i r i s i n l u s t r i b u s " ż y — j ą c e g o w 2 . p o ł . V w. g a l i j s k i e g o a u to r a G e n n a d iu sz a pod numerem 39 c z y ta m y :

"K apłan O r o z ju sz p o c h o d z ił z H i s z p a n i i . B ył mężem wymownym i znaw cą h i s t o r i i . P r z e c iw k o tym , co o s k a r ż a l i im ię c h r z e ś c i j a ń s k i e t w i e r d z ą c , ż e nauka C h r y s tu s a sp ow od ow ała upadek c e s a r s t w a r z y m s k ie g o , n a p i s a ł s ie d e m k s i ą g , w k t ó r y c h w y ł u s z c z y ł k l ę s k i ż y w io ło w e , n i e s z c z ę ś c i a i n ie p o k o j e c a ł e g o p ra w ie ś w ia t a w y k a z u ją c , ż e w ła ś n ie d z i ę k i c h r z e ś c i j a ń ­ s k i e j w ie r z e c e s a r s t w o r z y m s k ie trw a j e s z c z e t e r a z i w p o k o ju p r z e z k u l t Boga za c h o w u je s p o k o jn e p a­ n o w a n ie . W p ie r w s z e j k s i ę d z e o p i s a ł p o ł o ż e n i e ś w i a t a , o b la n e g o oceanem i r z e k ą T a n a is , p o ł o ż e n i e m ie j s c o w o ś c i o r a z nazw y, l i c z b ę i o b y c z a j e lu d ów , w ł a ś c i w o ś c i k r a jó w , powody w o je n i p o c z ą t k i t y r a n - n i n a zn a czo n e k r w ią b l i s k i c h . J e s t t o O r o z ju s z , k t ó r e g o A u g u sty n p o s ł a ł do H iero n im a d l a w y r a ż e n ia mu p o d z iw u . W ra c a ją c, p ie r w s z y p r z y w ió z ł na Zachód z n a l e z i o n e d o p ie r o w ów czas r e l i k w i e ś w ię t e g o S z c z e ­ p a n a . Ż ył z a o s t a t n i c h p ra w ie l a t c e s a r z a H o n o riu sz a " . P r z y to c z o n e w y żej św ia d e c tw o n ie j e s t z b y t d o k ła d n e i w y c z e r p u ją c e , choó cza so w o sto su n k o w o b l i s k i e . J e g o a u to r n ie z n a d a ty u r o d z e n ia a n i ś m ie r c i O r o z ju s z a , n ic n i e mówi o j e g o p o c h o d z e n iu o r a z z b y t p o ­ b i e ż n i e omawia j e g o d z i a ł a l n o ś ć l i t e r a c k ą . W n in i e j s z y m a r t y k u l e z a ­ m ierzam p r z e d s t a w ić , na p o d s t a w ie zachow anych ś w ia d e c tw s t a r o ż y t n o ­ ś c i , ż y c i e i d z i a ł a l n o ś ć O r o z ju s z a o r a z omówić j e g o d z i e ł a i i c h zn a c z e n ie d l a ro z w o ju l i t e r a t u r y c h r z e ś c i j a ń s k i e j . Z a d a n ie t o w yd aje s i ę być u ż y t e c z n e i c e lo w e , g d y ż a u to r t e n d o t y c h c z a s z a j ą ł n i e w i e ­ l e m ie j s c a w p o l s k i e j b i b l i o g r a f i i p a r t y s t y c z n e j ^ . 1 De v i r i s i n l u s t r i b u s 3 9 , BL 5 8 , 1 0 8 0 -1 0 8 1 . 2 P o r . A. B o b er, A n t o lo g ia p a t r y s t y c z n a , Kraków i9 6 5 , 3 3 4 -3 3 5 / p r z e k ła d 2 m ałych fragm entów : H i s t o r i a e a d v e r s u s paP""os VII 7 i VII

I . ŻYCIE OROZJUSZA

Wspomniany wyżej Gennadiusz nazywa O rozju sza " p r e sb y te r H ispa- nus", czym p otw ierd za je g o h is z p a ń s k ie p o c h o d z e n ie . Wiadomości o po­ ch od zen iu O rozjusza znajdujemy g łó w n ie w l i ś c i e b isk u p a Saragossy B ra u lio n a do bisk u p a Bragi F ru k tu oza, g d z ie j e s t mowa o rzym skiej p r o w in c ji G a la c j l, z k t ó r e j p o c h o d z ił O rozju sz" . Już jednak w cześ­ n ie j Awitus z Bragi uważał O rozju sza za swego rodaka, nazywając go

4

"com presbyter meus" . Również Augustyn pośw iadcza pochodzenie Orozju s z a z G a le c j i: w l i ś c i e bowiem do H ieronim a p i s a ł , i ż O rozjusz przy­ b y ł z H is z p a n ii od s tr o n y w ybrzeża A tlan tyk u , g d z ie w ła ś n ie le ż y G a le c ja . Z powyższych danych w ynika, ż e o jc z y z n ą O rozjusza b yła B raga, le ż ą c a w rzym sk iej p r o w in c ji G a le c ji w H is z p a n ii . N iew iele można p o w ie d z ie ć o wychowaniu i w y k s z ta łc e n iu n aszeg o p is a r z a . Z t e ­ g o , o czym p ó ź n ie j b ę d z ie mowa, w ynika, że O rozjusz był synem chrze­ ś c i j a n i od d z ie c k a b y ł wychowany po c h r z e ś c ija ń s k u .

F a k t, że O rozjusz tak sz c z e g ó ło w o p otrak tow ał h i s t o r i ę H isz­ p a n i i , k ażę s i ę nam dom yślać, ja k mocno był on związany ze swoją ro­ d z in n ą z ie m ią . Na k a r ta c h je g o " H is to r ii" znajdujemy dowody m iło ś c i

do w ła sn e j o jc z y z n y , z ad ow olen ia i dumy ze sw oich przodków, jak te ż ś la d y k r y ty k i rzym skich obyczajów . N ależy jednak p a m ięta ć, że Oro­ z j u s z mimo c a łe g o swego p r z y w ią za n ia do o jc z y z n y , p o z o s ta je zawsze obywatelem rzymskim, a dobro ziem i h is z p a ń s k ie j u z a le ż n ia od trwa­ ł o ś c i "imperium Romanum". D la te g o t e ż z n a jw ię k sz ą dumą wspomina,

4 9 /; K. O brycki, Opis ś w ia ta s ta r o ż y tn e g o . W stęp, p r z e k ła d , ko­ m entarz /H i s t o r i a e a d versu s paganos I 2 / , "Vox Patrum" 4 /1 9 8 4 / z . 6 - 7 , 3 9 2 -4 1 0 .

3 E p is t o ła 44 /Ad F ructuosum /, PL 8 0 , 6 9 8 -6 9 9 . 4 E p is t o ła ad Palchonium , PL 4 1 , 8 0 6 .

5 E p is t o ła 166, 2 , CSEL 4 4 , 5 4 7 .

6 N ie k tó r z y p ow ołując s i ę na w yrażen ie z " H isto r ia e adversus paga­ nos" VII 2 2 , 8 , CSEL 5 , 483: "Tarraconem nostram ", uw ażają, że o jc z y z n ą O rozjusza b y ła Taragona. P or. tam że, VI 2 1 , 19 i I 2, 104; E. C o r s in i, In tr o d u z io n e a l l e " S to r ie " d i O r o sio , T orino i9 6 8 , 15 nn. podaje p r z e g lą d w ypowiedzi na t e n tem at.

i ż H is z p a n ia d a ł a p ań stw u rzym skiem u n ie z w y k łe z d o ln y c h c e s a r z y , j a k n p . T e o d o z ju s z a o r a z z a z n a c z a , ż e s t ą d n i e w y s z e d ł a n i t e ż n ie z n a l a z ł t u s c h r o n i e n i a c z y o p a r c i a ża d e n u z u r p a to r ^ . Duży wpływ na O r o z ju sz a w yw arło j e g o z e t k n i ę c i e s i ę z b a rb a rzy ń ca m i^ . Był on b o - w iem ^św iadkiem i c h n a ja z d u na H is z p a n ię i sam c z y n n ie z n im i w a l­ c z y ł . P o d o b n ie ja k i n n i m ie sz k a ń c y G a l e c j i s t a r a ł s i ę p r z y s t o s o ­ wać do rządów n a je ź d ź c ó w . H is z p a n ię s t a w i a ł naw et ja k o p r z y k ła d m o żliw e j k o e g z y s t e n c j i Rzym ian i b a r b a r z y ń c ó w ^ , ch o ć sam m u s ia ł u c ie k a ć z ojczyzn y^ **.

N ie p osiad am y d o k ła d n y c h in f o r m a c j i o w y k s z t a łc e n iu O r o z j u s z a . Można p r z y p u s z c z a ć , ż e d o b r ze b y ł ob ezn an y z ł a c i ń s k ą i g r e c k ą l i t e ­ r a t u r ą k l a s y c z n ą , z w ła s z c z a z h i s t o r i o g r a f i ą s t a r o ż y t n ą o czym św ia d c z ą zarów no l i c z n e c y t a t y au torów s t a r o ż y t n y c h , ja k t e ż w yraźn e d e ­ k l a r a c j e i g ę s t o r o z s i a n e w t e k ś c i e p o p is y e r u d y c y j n e . N ie ob ca mu b y ła l i t e r a t u r a c h r z e ś c i j a ń s k a i d łu g a j e s t l i s t a a u to r ó w , z k t ó r y c h k o r z y s t a ł p r z y opracow yw aniu s w o ic h d z i e ł . S z c z e g ó l n e m i e j s c e zajm u­ j ą tu św . A u g u sty n i św . H ie r o n im , z k tó r y m i ł ą c z y ł y go b l i s k i e i p r z y j a c i e l s k i e s t o s u n k i . A. L ip p o ld j e s t je d n a k z d a n ia , ż e O r o z ju sz z n a ł b a rd zo s ła b o g rek ę lu b w s t o p n iu n ie w y s t a r c z a j ą c y m , c o u n ie m o ż liw ia ł o mu k o r z y ­ s t a n i e z e ź r ó d e ł p is a n y c h w tym j ę z y k u " . N a jb a r d z ie j znanym okresem ż y c i a O r o z ju sz a j e s t j e g o p o b y t u A u g u sty n a . B io r ą c pod uwagę zarów no c z a s n a p is a n ia p r z e z A u g u sty ­ na o d p o w ie d z i na p r z e d s ta w io n e mu p r z e z O r o z ju sz a "Commonitorium", ja k i p r z e s ła n y p r z e z r ę c e O r o z ju s z a l i s t A u g u sty n a do H ie r o n im a ^ ,

S P o r . A. L ip p o ld , I n t r o d u z i o n e , in : O r o s io , Le s t o r i e c o n t r o i p a g a n i, M ila n o 1 9 7 6 , s . X I I I .

9 P o r . A. L ip p o ld , Rom und d i e B arb aren i n d e r B e u r t e ilu n g d e s O r o s iu s , D i s s . , E r la n g e n 1 9 5 2 . 10 H i s t o r i a e a d v e r s u s p agan os V II 4 3 , 1 4 , CSEL 5 , 5 6 2 . 11 Tamże, I I I 2 0 , 8 , CSEL 5 , 1 8 4 . 12 Tamże, V II 4 1 , 5 - 1 0 , CSEL 5 , 5 5 3 - 5 5 5 . 13 Tamże, I I I 2 0 , 6 -7 o r a z V 2 , 1 , CSEL 5 , 183 i 280 14 P o r . A. L ip p o ld , I n t r o d u z i o n e , d z . c y t . , s . XXXIV. 15 P o r . Ad Orosium c o n t r a P r i s c i l l i a n i s t a s e t O r i g e n i s t a s , PL 4 2 , 6 6 9 -6 7 8 o r a z E p i s t o ł a 166 /A u g u s ty n a do H ieron im a o p o c h o d z e n iu d u s z y / , CSEL 4 4 , 5 4 5 - 5 8 5 . J e s t on t a k ż e w z b i o r z e l i s t ó w św . H ie ro n im a , p o r . Sw. H ie ro n im , L i s t y , tłu m . J . C z u j, I I I , Warszawa 1 9 5 4 , 3 3 0 - 3 5 2 .

u s t a l a s i ę , ż e n a sz a u to r p r z y b y ł do A fr y k i p r z e d 415 r o k ie m . N ie w p e ł n i j a s n y j e s t je d n a k powód p od róży O r o z ju s z a . A. L ip p o ld t w ie r ­ d z i , ż e p la n o w a ł on od dawna p od róż do A f r y k i , a in w a z ja Wandalów na H is z p a n ię j e d y n i e j ą p r z y ś p i e s z y ł a ^ . Sam z r e s z t ą O r o z ju sz p i s a ł o tym w p r o lo g u do sw ego "Commonitorium":

"W yjaśniam , d la c z e g o p rzy b y łe m : w y ru szy łem z o jc z y z n y wbrew w o l i , b ez n a g łe j k o n i e c z n o ś c i i b e z w yraźnego p la n u . Gnany byłem j a k ą ś t a j e m n ic z ą s i ł ą , a ż wylądowałem na w y b rzeża ch t e j z i e m i . Tu w r e s z c ie p o ją łe m i z r o z u ­ m iałem ; m iałem p o l e c e n i e , żebym p r z y b y ł do c i e b i e /A u­ g u s t y n a /" 1 ? .

S ło w a t e d ow od zą, ja k w i e l k i e b y ło p r a g n ie n ie s p o t k a n ia s i ę z n aj­ le p sz y m n a u c z y c ie le m owych cz a só w - A ugu stynem . Powodem z a ś afrykań­ s k i e j p o d ró ży b y ły i s t o t n e o d c h y le n ia d o k t r y n a ln e w k o ś c i e l e h i s z ­ p ańsk im : c h o d z i ł o t u o p o sta w ę bisku p ów E u t r o p iu s z a i P a w ła . W zw ią­ zku z n im i O r o z ju sz p r z e d s t a w ił A ugu stynow i "Commonitorium de errore P r i s c i l l i a n i s t a r u m e t O r ig e n is t a r u m " ^ . E. C o r s i n i d o d a j e , że Oro­ z j u s z b y ł r ó w n ie ż b a rd zo u ż y t e c z n y A ugu stynow i ja k o k a p ł a n ^ , k tó ­ r e g o o b e c n o ś ć s p r a w iła mu n ie m a łą r a d o ś ć .

Oto ja k sam A u gu styn w l i ś c i e do H iero n im a o p is u j e s p o tk a n ie z O rozju szem :

" S t a j e p r z e d e mną m ło d z ie n ie c p e łe n z a p a łu , b r a t w ka­ t o l i c k i e j w i e r z e , ch o ć z e w zg lę d u na m łody w iek mógłbym go nazw ać synem , a z e w zg lę d u na d o s t o j n o ś ć - to w a r z y - rzem w k a p ła ń s t w i e . C zło w ie k o u m y śle czu jn ym , p łom ien ­ n e j e l o k w e n c j i , m iłu j ą c y naukę i p ra g n ą cy b yć p o ż y t e c z ­ nym w domu Pana / . . . / Odbył p o d r ó ż znad brzegów Oceanu, za u fa w szy p o g ło sk o m , ż e mógłbym g o n a u c zy ć w s z y s t k ie g o , c z e g o z a p r a g n ie ; p r z y j d z i e mu w ię c p r z e ż y ć w i e l k i e r o z ­ c z a r o w a n ie i d o s t a n i e n a u c z k ę , by w p r z y s z ł o ś c i n ie zw r a ca ć uw agi na w i e ś c i o m o jej w ie d z y . O c z y w iś c ie nau­ c z y łe m g o t e g o , c o sam um iałem i p o r a d z iłe m mu, do kogo ma s i ę z w r ó c ić , by p o s i ą ś ć w ie d z ę mi n ie z n a n ą , t o zn a­ c z y p o s ła łe m go do c i e b i e /H i e r o n im a /. P on iew aż z a ś

16 P o r . A. L ip p o ld , I n t r o d u z io n e , d z . c y t . , s . XX-XXI. 17 Commonitorium de e r r o r e P r i s c i l l i a n i s t a r u m e t O r ig e n is ta r u m 1, CSEL 18, 1 5 2 . 18 Tamże, 1, CSEL 1 8 , 1 5 i; p o r . A u g u s t in u s , E p i s t o ł a 1 6 6 , 1 , 2 , CSEL 4 4 , 5 4 7 . 19 E. C o r s i n i , I n t r o d u z io n e , d z . c y t . , 9 n n.

c h ę t n ie p r z y j ą ł moją r a d ę , czy t e ż moje p o le c e n ie , po­ p r o siłe m g o , by po pow rocie do k r a ju udał s i ę w tam te s t r o n y "20.

Skromność w ie lk ie g o n a u c z y c ie la z Hippony, ja k w id ać, godna j e s t podziwu: n ie c z u je s i ę on odpowiednim i d ostateczn ym m istrzem d la tak wymagającego u c z n ia i o d s y ła go do H ieronim a. D o str z e g a jednak w O rozjuszu w ie le z a l e t ducha, k tó r e c z y n ią go n ajlep szym p o w ie r n i­ kiem je g o zam iarów. P is z e o n ic h p o le c a ją c Hieronim owi O rozju sza j a ko swego zau fan ego w ysłan n ik a:

"Od dawna pragnąłem sp o tk a ć p o s ła ń c a , k tó r e g o mógłbym w y sła ć do c i e b i e , a le n ie ła tw o b y ło z n a le ź ć k o g o ś, k to łą c z y łb y w s o b ie je g o z a l e t y : w ie r n o ś ć , natychm ia­ stow e p o słu sz e ń stw o i p r z y z w y c z a je n ie do d łu g ic h wę­ drówek. Tak w ię c , k ie d y natknąłem s i ę na te g o mło­ d z ie ń c a , uświadom iłem s o b i e , że o t a k ie g o w ła ś n ie pro­ s iłe m Boga" i .

J a k ie w ra żen ie wywarła osoba i nauka A ugustyna na O rozjuszu? Odpowiedź na to p y ta n ie wymaga o d d z ie ln e g o opracow ania. Tu jednak w ystarczy z a z n a c z y ć , że sp o tk a n ie z e sławnym biskupem Hippony wzbu­ d z iło w nim n iezw y k ły podziw , a charyzm atyczna pow ierzchow ność Au­ gustyna p o d z ia ła ła na n ie g o wręcz p r z y t ła c z a j ą c o : O rozjusz p o c z u ł s i ę s z c z ę ś liw y , że może s i e b i e nazwać p r z y ja c ie le m 1 uczniem tak w ie lk ie g o m lstr z a ^ ^ .

D la O rozju sza ważne b y ło ta k ż e sp o tk a n ie z drugą w ie lk ą p o s ta c ią - św iętym Hieronimem. M iało ono m ie js c e w P a l e s t y n i e , dokąd go w y sła ł A ugustyn. Okazją do te g o b y ły l i s t y d o ty c z ą c e zagad n ień egze g ety czn y ch , k tó r e Biskup Hippony sk ie r o w a ł do H ieronim a^^. O rozjusz przybył do P a le s ty n y na p oczątk u l a t a 415 rok u . Jego p la n podróży

20 E p is t o ła 166, 1, 2 , CSEL 4 4 , 5 4 7 -5 4 8 . 21 Tamże, CSEL 4 4 , 5 4 8 .

22 P or. A u g u stin u s, E p is t o ła 169, 2 /Ad Evodium /, CSEL 4 4 , 6 1 2 . 23 P or. A u g u stin u s, E p is t o ła 166 i 167, CSEL 4 4 , 5 4 5 -5 8 5 ,5 8 6 -6 0 9 .

z a k ła d a ł, że po sp o tk a n iu z Hieronimem, podczas k tó r e g o m iał o tr z y ­ mać ta k ż e wskazówki, jak tr z e b a w ałczy ć z błędam i p r y s c y łia n i zwo­ lenników O rygenesa , pow róci do H is z p a n ii, zatrzym ując s i ę po dro­ dze w A fry ce: wtedy p rzekaże Augustynowi odpowiedź H ieronim a na p r z e ­ s ła n e mu l i s t y . Tymczasem s y tu a c ja n a g le s i ę z m ie n iła . O rozjusz bo­ wiem z o s t a ł zaproszony na synod p a le s t y ń s k i w O ia s p o lis , k tó r y obra­ dował nad sprawą P e la g iu s z a . O r ie n tu ją c s i ę dobrze w p ogląd ach Koś­ c i o ł a a fr y k a ń sk ie g o na tem aty p e la g ia ń s k ie , m iał tam razem z H ie r o ­ nimem b r o n ić doktryny k a t o l i c k i e j . Podczas obrad p r z e d s ta w ił d e c y z je synodu w K a r ta g in ie z 412 r . oraz te z y sp orząd zon e p r z e z Augustyna p rzeciw k o P e la g iu sz o w i^ " . W sy n o d z ie m ie li ró w n ież w z ią ć u d z ia ł b i­ sk u p i z Zachodu: Heros z A r le s i Łazarz z A ix , ze s tr o n y z a ś P e la ­ g iu s z a b iskup J ero zo lim y J an , z którym O rozjusz popadł w k o n f l i k t w toku b u r z liw e j d y s k u s ji nad d ok tryn ą P e la g iu s z a . Owoce sw ej p a le ­ s t y ń s k ie j p o le m ik i z p e la g ia n a m i, p r z e d s ta w ił p ó ź n ie j O rozjusz w d z ie l e p t . "Liber a p o lo g e t ic u s c o n tr a P ela g ia n o s" ^ .

K rótk i pobyt O rozju sza w P a le s t y n ie n ie o g r a n ic z y ł s i ę w y łą c z ­ n ie do p o le m ik i. B yły t e ż momenty przyjem ne, do k tó r y c h n ie w ą tp liw ie n a le ż a ło sp o tk a n ie w J e r o z o lim ie z rodakiem kapłanem z B ragi Awitem^^ Odbyło s i ę ono w grudniu 415 r . i z b ie g ło s i ę ze z n a le z ie n ie m r e l i ­ k w ii św. Szczepana . Awit s k o r z y s t a ł z o k a z j i, by p rzez O rozjusza p r z e s ła ć c z ę ś ć r e l i k w i i św . Szczepana wraz z ła c iń s k im dokumentem

29

sporządzonym p rzez Lucjana do b isk u p a B ragi P a lk o n iu sz a . Na po­ c z ą tk u w ięc 416 r . w yru szył O rozjusz w drogę pow rotną z J e r o z o lim y , w ioząc ze sob ą cenne r e lik w ie św. S zczep a n a , l i s t y biskupów Herosa

i Ł azarza do biskupów a fr y k a ń sk ic h , z a w ie r a ją c e d e c y z ję o o d rz u c e

-24 C. T o r r e s, La h i s t o r i a de Paulo O r o sio , " R e v lsta de A rch ivos B ib lo te c a s y M useos", 6 1 /1 9 5 5 / l i i t w ie r d z i, że A ugustyn n ie dał w p iśm ie "Ad Orosium" d e fin ity w n e j odpow iedzi na p y ta n ie d o ty c z ą ­ c e doktryny Orygenesa na tem at duszy lu d z k ie j i d la t e g o o d e s ła ł O rozju sza do H ieronim a.

25 P or. E. C o r s in i, In tr o d u z io n e , d z . c y t . , 1 3 -1 4 . 26 PL 3 1 , il7 3 - 1 2 1 2 i CSEL 5 , 6 0 3 -6 6 4 .

27 Commonitorium 3 , CSEL i 8 , 155: "duo c i v e s mei A v itu s e t a l i u s A v itu s" .

28 P or. E p is t o ła ad Palchomium, PL 4 i , 8 0 6 .

29 P or. tłu m a c z e n ie ł a c i ń s k i e dokumentu kapłana Lucjana o o d n a le z ie ­ n iu r e l i k w i i św. Szczepana: E p is t o ła L u c ia n i ad omnem E cc le sia m de r e v e la t io n e c o r p o r is S te p h a n i, PL 4 1 , 8 0 7 -8 1 8 .

Alu h e r e z j i p e la g ia ń s k ie j na Wschodzie^O oraz l i s t y H ieronim a ad re­ sowane za Ocean i do A ugustyna*^. Zgodnie z umową zatrzym ał s i ę u Augustyna w H ipponie — o czym dowiadujemy s i ę z dokumentów synodu k a r ta g in sk ie g o z 416 r . 3 , a n a s tę p n ie sk ie r o w a ł s i ę do H isz p a n ii* Na początku 417 r* O rozjusz z n a la z ł s i ę w Mehón /M in o r k a /, g d z ie po­ z o sta w ił r e lik w ie sw. S zczep an a, gdyż — ja k czytamy w l i ś c i e bisk u p a Sewera — n ie mógł p r z e d o sta ó s i ę do H iszpanii^ **. po krótk im p o b y c ie na Minorce wraca do A fry k i i u boku A ugustyna w H ipponie sp ę d z a d a l­ sze la ta sw ojego ż y c ia * Tu t e ż — ja k sam stw ie r d z a * ^ — rozp oczyn a pracę nad n ajw ażn iejszym d z ie łe m swego ż y c ia , nad " H istoriarum a d - versus paganos"* Po p ó łto r a r o c z n e j in te n sy w n e j p racy d z i e ł o t o z o ­ s t a ło ukończone^ . N ie wiadomo, c zy O rozjusz n ie otrzym ał p o le c e n ia n apisania te g o d z i e ł a od A ugustyna j e s z c z e p rzed pod różą do P a l e s t y ­ ny . Pewne j e s t je d y n ie t o , że b y ło ono zredagowane w la t a c h 4 1 7 -4 1 8 ,

39 gdy je g o a u to r pracow ał pod okiem A ugustyna .

30 A u gu stln u s, E p is t o ła 175, 1, CSEL 4 4 , 6 5 3 -6 5 4 . 31 A ugustinus, E p is t o ła 153, i , CSEL 4 4 , 395. 32 A u gu stin u s, E p is to ła 151, 13, CSEL 4 4 , 391.

33 A u gustinus, E p is t o ła 175, CSEL 4 4 , 652-662; Mansi IV 3 2 1 -3 2 4 . 34 E p is to ła S e v e r i ad omnem E c c le sia m , PL 4 1 , 8 2 1 -8 3 2 ; G. S e g u i

V id a l, La c a r ta e n c i c l i c a d e l o b isp o S e v e r o , Palma de M a llo r c a 1937, 151*

35 N iełatw o j e s t u s t a l i ć , co s k ł o n i ł o O rozju sza, by w d rod ze pow rot­ nej do H is z p a n ii o d w ie d z ił Minorkę* G. S e g u i V id a l wysuwa dw ie h i ­ p otezy: O rozjusz s c h r o n ił s i ę w Mahoń z e s tr a c h u p rzed Wandalami, lub t e ż u c ie k ł przed burzą na morzu, k tó r a go s p o t k a ła w o d l e g ł o

-1? m il od C ie śn in y G ib r a lt a r s k ie j — o czym wspomina w H is t o r ia e V II, 4 3 , 1 0 -1 1 , 2 , CSEL 5 , 5 6 1 -5 6 2 . Na Minorkę p r z y b y ł K o n sen cju sz odważny p rzeciw n ik p r y s c y lia n , zw olen n ik ś w ię te g o A ugustyna, z k t ó ­ rym O rozjusz c h c ia ł s i ę sp o tk a ć .

36 H is to r ia e I , P ro lo g u s 11, CSEL 5 , 4 .

H?r* H tst,°r ia e i , i , 5 nn i VII 4 3 , 19, CSEL 5 , 6 , i 5 6 3 -5 6 4 . J8 Nie wspomina o tym d z i e l e Augustyn w l i s t a c h p r z e sła n y c h do H ie r o ­

nima, gdy mówi o je g o ż y c iu /p o r . E p is t o ła 166, 1, 2 / , a n i n ie wymienia go sam O ro zju sz, gdy p od aje swój ż y c io r y s w "Liber an o - lo g e t ic u s " 29, 2 , CSEL 5 , 652.

39 Th. von MBrner, De O r o s ił v i t a e iu s ę u e " H istoriarum l i b r i s sentem adversus paganos", D i s s . , B e r lin 1844, 21 n n ., 6 8 , uważa, że c z t e ­ ry p ie r w sz e k s i ę g i " H is t o r ii p rzeciw poganom" O rozjusz n a p is a ł w P a le s t y n ie , a d a ls z e tr z y po pow rocie do A fr y k i. D opiero potem udał s i ę do H is z p a n ii, by p rzek azać r e lik w ie św. S zczepana d la m ia sta B r a g i, G. F in k , Paul Orose e t s a c o n c e p tio n de l ' h i s t o i r e A ix -en -P ro v en ce 1951, 23 nn, j e s t z d a n ia , że O rozjusz po p r z y b v -' c iu do A fryk i po 410 r . sp o tk a ł s i ę z Augustynem na p r z e ło m ie l a t

D a ls z o l o s y O r o z ju sz a p o z o s t a j ą n ie z n a n e . Być może s p ę d z i ł on r e s z t ę sw ego ż y c i a na z ie m i a f r y k a ń s k i e j . G en n ad iu sz t w i e r d z i - ja k w yżej p o w ie d z ia n o — ż e O r o z ju sz d z i a ł a ł j e s z c z e po 418 r . , bo ż y ł "za o s t a t n i c h p ra w ie l a t c e s a r z a H o n o r iu s z a " , k tó r y r z ą d z i ł za c h o d ­ n i ą c z ę ś c i ą Imporium w l a t a c h 3 9 5 - 4 2 3 . S tą d t o G. F a in c k w y su n ą ł wnlo 40

s e k , ż e O r o z ju sz zm arł w 423 roku } w n io se k t e n jed n a k n i e j e s t pew­ n y .

P o d o b n ie j a k d a ta ś m i e r c i , n iep ew n a j e s t r ó w n ie ż d a t a u rod zen ia O r o z j u s z a . P rzy j e j u s t a l a n i u p o d sta w ą j e s t f a k t , ż e p r z y b y ł on do A fr y k i j u ż ja k o k a p ła n - m ło d z ie n ie c p r z e d 415 r o k ie m . A u gu styn zwra­ c a r ó w n ie ż uwagę na m ło d o ść O r o z ju s z a w l i ś c i e do H ie r o n im a , p is z ą c : "E cce v e n i t ad me r e l i g i o s u s i u v e n i s / . . . / a e t a t e f i l i u s . / . . . / Ubi e r g o is tu m iuvenem e x p e r t u s sum / . . . / " . T akże j e g o rod ak A w it, z którym s p o t k a ł s i ę w P a l e s t y n i e , nazyw a go b ratem w k a p ła ń s t w ie i synem ^a. P ow yższe św ia d e c tw a t r z e b a u z u p e łn i ć in f o r m a c j ą , że w koś c i e l e h is z p a ń s k im wymagano od k a n d y d a ta u k o ń c z e n ia 30 l a t , by można mu b y ło u d z i e l i ć sak ram en tu k a p ł a ń s t w a ^ , j a k k o lw ie k zn an e b y ły wy- p a d k i w c z e ś n ie j s z e g o u d z i e l a n i a ś w ię c e ń . B io r ą c w ię c pod uwagę

4 1 2 / 1 3 . Zam iar n a p is a n ia " H i s t o r i i p r z e c iw poganom" p o d j ą ł w cza­ s i e p od róży do P a l e s t y n y , a d z i e ł o w y k o ń czy ł po p o w r o c ie do Afry­ k i i w 4 1 7 /1 8 r . w r ę c z y ł A u g u sty n o w i. Podobną h i p o t e z ę s t a w ia B. L a c r o ix , O rose e t s e s i d e e s , M o n t r e a l- P a r is 1 9 6 5 , 4 2 - 4 3 : Do A fr y k i p r z y b y ł O r o z ju sz w l a t a c h 4 1 2 / 1 3 , gdy A u g u sty n u k o ń cz y ł 1 -1 1 1 k s i ę g i "De c i v i t a t e D e i" . Wtedy t o r o z p o c z ą ł O r o z ju sz pra­ c ę nad " H is t o r ią p r z e c iw poganom", a u k o ń c z y ł j ą w 417 lu b 418 ro k u .

40 P o r . G. F in k , d z . c y t . , 53 n n . 41 E p i s t o ł a 1 6 6 , 2 , CSEL 4 4 , 5 4 7 - 5 4 8 .

42 E p i s t o ł a A v i t i ad P a lc h o n iu m , PL 4 1 , 8 0 5 - 8 0 8 .

43 L i s t p a p ie ż a S y lw e s t r a do u c z e s t n ik ó w S oboru N i c e j s k i e g o I /CCh 6 , C o l l e c t i o Canonum, 7 1 - 7 2 : S i q u is ad c l e r i c a t u m prom overi d e s i d e r a t , hoc iu stu m e s t u t non s i t a n t ę X X IIII annum s u b d ia - c o n u s , a n tę XXV d ia c o n u s e t a n tę XXX p r e s b y t e r . P o r . Synodus C a r t h a g i n e n s i s , CCh 6 , 68 i C o n c iliu m N e o c e s a r le n s e ^ CCh 6 , 76. 44 P o r . H ieron ym u s, E p i s t o ł a 8 2 , 8 /a d T h eop h ilu n ^ PL 2 2 , 7 4 0 .

obydwa f a k t y : m ło d o ść 1 k a p ła ń s t w o , u s t a l a s i ę , ż e O r o z ju sz mógł mleć w m om encie s p o t k a n i a z A ugustynem 3 0 - 4 0 l a t ^ . J e ś l i p ie r w s z e je g o s p o t k a n i e z Augustynem m ia ło m ie j s c e w 415 r o k u , t o rok 384 można p r z y j ą ć j a k o te r m in u s a n tę quem j e g o u r o d z e n i a ^ .

Do k w e s t i i sp o r n y c h n a le ż y r ó w n ie ż im ię n a s z e g o p i s a r z a . F i l o l o ­ gowie s ą z d a n ia , ż e w łaściw ym j e g o im ie n ie m j e s t O r o z ju sz / O r o s iu s ^ , a im ię Paw eł / P a u l u s / dodano p ó ź n i e j . N ie k t ó r z y t w i e r d z ą , ż e im ię "Paulus" j e s t w ynikiem b łę d n e j i n t e r p r e t a c j i l i t e r y P , k t ó r a j e s t skrótem w yrazu " p r e s b y te r " : A u gu styn bowiem 1 H iero n im za w sze mówią o O rozjuszu k a p ła n ie ? . N a to m ia st u J o rd a n esa ^ ^ o r a z w p rzech ow yw a­ nym w B i b l i o t e c e L a u r e n t y ń s k ie j we F l o r e n c j i f r a g m e n c ie r ę k o p is u d z i e ł O r o z j u s z a ^ , sp otyk am y im ię " P au lu s O r o s iu s " . Te dwa ś w ia d e c tw a , p o­ chodzące z VI w ., z a d e c y d o w a ły w ię c o tym , ż e n a sz p i s a r z nazwany z o s t a ł Pawłem O rozjuszem / P a u lu s O r o s i u s / : p r z y czym P aw eł / P a u l u s / było im ien iem r z y m s k o - c h r z e ś c ij a ń s k im , a O r o z ju sz / O r o s i u s / im ie n ie m

50 rodowym .

I I . DZIEŁA OKOZJUSZA

Dorobek l i t e r a c k i O r o z ju sz a s t a n o w ią t r z y d z i e ł a : dwa z n ic h mają c h a r a k te r p o le m ic z n y , t r z e c i e z a ś h i s t o r y c z n y . P ism a t e z j e d ­ nały mu m iano p o l e m i s t y , h i s t o r y k a , p r z y j a c i e l a B i b l i i i t e g o w s z y -45 K. A. S ch B n d o rf, D ie G e s c h l c h t s t h e o l o g i e d e s O r o s iu s , D i s s . , MHnchen i9 5 2 , 5 , u s t a l a na p o d s t a w ie te r m in u " lu v e n is " w ie k Oro­ z j u s z a na 2 5 - 3 0 l a t w m omencie s p o t k a n i a z A ugustynem . 46 P or. B. L a c r o ix , d z . c y t . , 2 6 9 . 47 P o r. H. S a u v a g e , De O r o s io , P a r i s i S 7 4 , 6; Th. von MHrner, d z . c y t . , 17; P . B. Gams, D ie K ir c h e n g e s c h ic h t e von S p a n ie n , R eg en sb u rg i3 6 4 , I I , 3 9 9 . 48 J o r d a n is Romana e t G e t i c a . G e t ic a IX , 7 0 , MGH A u c to r e s V i . 49 Czytamy tam: " P a u li O r o s ił l i b . V e x p l i c i t " - p o r . G a r c ia y

V l l l a d a , H i s t o r i a E c l e s i a s t i c a d e E sp an a, I , 2 , Madrid 1 9 2 9 , 264.

50 F a k t, ż e A u g u sty n , H ieron im i B r a u lio n n azy w a ją go O rozju szem , b yn ajm n iej n ie o z n a c z a , ż e n ie m ia ł on in n y c h im io n . W ś w i e t l e p r z y to c z o n y c h w yżej dowodów z VI w. za n ie u z a s a d n io n e n a le ż y u zn ać dom niem anie o b łę d n e j i n t e r p r e t a c j i l i t e r y P od " p re sb y ­ t e r " ; l i t e r a P bowiem może być p o c z ą tk ie m im ie n ia : " P e tr u s" ,

s t k i e g o , co s t a n o w i o r t o d o k s j ę c n r z e ś c i j a ń s k ą .

D z ie łe m n a jw c z e ś n ie js z y m j e s t : "Commonitorium de e r r o r e P r i s - c i l l i a n i s t a r u m e t O r ig en ista ru m " /P ism o o s t r z e g a w c z e o b łę d a c h p r y - s c y l i a n i zw olen n ik ów O r y g e n e s a /. J e s t t o w ła ś c i w i e l i s t sk ier o w a n y do A u g u sty n a , w s p r a w ie błęd ów d o k tr y n a ln y c h g ło s z o n y c h p r z e z p ry scy - l i a n i zw olen n ik ów O r y g e n e sa . O r o zju sz j u ż ja k o m łody k a p ła n h isz p a ń ­ s k i , zdaw ał s o b i e sp raw ę z e s p u s t o s z e ń , j a k i e c z y n i ą w d u sz a c h H i­ szpanów f a łs z y w e i zgu b n e d o k tr y n y . W 414 r . , a może n i e c o w c z e ś n ie j, p r z y b y ł do A u g u sty n a , p rzy w o żą c z e s o b ą g o to w e "Commonitorium" w te j s p r a w ie . N ie wiadom o, k ie d y j e n a p i s a ł . W szystk o w sk a z u je na t o , że s p o r z ą d z i ł j e j e s z c z e p r z e d w yjazdem do A f r y k i , a w ię c p r z e d 4 i5 ro­ k ie m . B isk u p H ippony p r z y j ą ł O r o z j u s z a ,j a k w sp o m in a liśm y , ż y c z l iw ie i p r z y j a ź n ie o r a z p o tr a k to w a ł go ja k w s p ó łb r a ta w w ie r z e k a t o l i c k i e j , t o w a r z y s z a w k a p ła ń s t w ie i j a k sw eg o s y n a . Wysoko t e ż o c e n i ł je g o z d o l n o ś c i i z a l e t y u m ysłu 1 . Można w ię c p r z y p u s z c z a ć , ż e d o b rze rów­ n i e ż o c e n i ł j e g o p ism o w s p r a w ie błędów d o k t r y n a ln y c h , k t ó r e n ie p o ­ k o i ł y w ted y z i e m ie h i s z p a ń s k i e . Ś w ia d czy o tym n i e w ą t p l i w i e odpowiedź A u gu styn a: "Ad Orosium c o n t r a P r i s c i l l i a n i s t a s e t O r ig e n is t a s " /Do O r o z ju s z a p r z e c iw k o p r y s c y lia n o m i zw olen n ik om O r y g e n e s a /, n a p isa n a j u ż w 415 roku 2 , ja k t e ż w zm ianki w l i ś c i e do E w od iu sza na tem at za­ g a d n ie ń p o r u sz a n y c h w; p iś m ie O r o z ju sz a ^ ^ .

N ie ma d ok ła d n y ch in f o r m a c j i o tym , c z y O r o z ju sz b y ł c a łk o w ic ie u s a ty s fa k c jo n o w a n y radam i b is k u p a H ip p on y. Sam bowiem A u gu styn uwa­ ż a ł , że O r o zju sz d u żo s i ę p rzy nim n a u c z y ł, je d n a k ż e sam n i e z a sp o ­ k o i ł w p e ł n i j e g o o c z e k iw a ń . D la t e g o t e ż w y s ł a ł go do P a le s t y n y , by

tam s p o t k a ł s i ę z H ieronim em i p r z e d y s k u to w a ł do k o ń c a s w o je tr u d ­ n o ś c i d o k t r y n a ln e . Z w ła s z c z a z a g a d n ie n ie d u sz y l u d z k i e j i poglądów O rygen esa na t e n tem at wymagały d o k ła d n i e j s z e g o w y j a ś n ie n i a : św ia d ­ c z y o tym zarów no l i s t A u g u sty n a , p r z e s ła n y p r z e z O r o z ju s z a H ie r o ­ n im ow i, d o ty c z ą c y z a g a d n ie n ia d u sz y i j e j p o c h o d z e n ia ^ - prawda ta

51 P o r . A u g u s t in u s , E p i s t o ł a i 6 6 , 2 , CSEL 4 4 , 5 4 7 . 52 PL 4 2 , 6 6 9 - 6 7 8 .

53 E p i s t o ł a lb 9 /A d E vod iu m /, CSEL 4 4 , 6 1 1 - 6 2 2 .

54 P o r . E p i s t o ł a 166 /D e o r i g i n e a n im a e /, CSEL 4 4 , 5 4 5 - 5 S 5 , Czuj I I I 3 3 0 -3 5 2 ; A u gu styn p r z e s ł a ł t e ż H ieron im ow i in n y l i s t : E p i­ s t o ł a i6 7 /D e s e n t e n t i a J a c o b i A p o s t o l i / , CSEL 4 4 , 5 8 6 - 6 0 9 , Czuj I I I 3 5 2 - 3 6 7 .

bowiem n i e b y ła j e s z c z e p r z e z K o ś c ió ł z d e f in io w a n a — ja k r ó w n ie ż od­ pow ied ź H ie r o n im a , p r z e s ła n a A u gu styn ow i p r z e z O r o z j u s z a ^ .

K w e s tia d u sz y i j e j p o c h o d z e n ia , o k t ó r e j t r a k t u j e "Commonito- rium" za jm o w a ła O r o z ju s z a n i e t y l k o p o d c z a s p o b y tu w H i s z p a n i i . Rów­ n ie ż bowiem po p o w r o c ie z P a l e s t y n y , g d z ie - ja k s i ę w yd aje - d e f i ­ n ity w n ie r o z w ią z a ł s w o je w ą t p liw o ś c i w rozm ow ie z H ieron im em , z a m ie­ r z a ł u dać s i ę do G a l e c j i , by i tam k on tyn u ow ać w a lk ę z b łęd a m i p r y — s c y l i a n i zw o len n ik ó w O r y g e n e sa , będ ącym i p r z y c z y n ą r o z d a r c i a w w ie ­ r z e . Wspomina o tym w sw oim " L ib er a p o l o g e t i c u s " : "Albowiem O rygenes i P r y s c y lia n i J o w in ia n , d a w n iej w s o b i e u m a r li, ż y j ą w n i c h , i n i e t y lk o ż y j ą , l e c z t a k ż e p rzem aw iają" " .

"Commonitorium" O r o z ju sz a j e s t zatem ważnym św iad ectw em w a lk i z h e r e z j ą p r y s c y lia n iz m u i z podobnym i b łę d a m i, z a c z e r p n ię t y m i z w ła s z cza z n au k i O r y g e n e sa , k t ó r e r o z w i j a ł y s i ę s z c z e g ó l n i e na t e r e n a c h H is z p a n ii . P ozw a la t e ż na o d tw o r z e n ie w n ie k t ó r y c h p u n k ta ch t e z p r y ­ s c y lia n iz m u , k t ó r y mimo l i c z n y c h ź r ó d e ł n a d a l p o z o s t a j e z a g a d k ą . N ie j e s t ch yb a k w e s t i ą p rzy p a d k u , że o s t a t e c z n e r o z s t r z y g n i ę c i a K o ś c i o ł a w t e j s p r a w ie z a p a d ły d o p ie r o na s y n o d z ie w B ra k a r ze w 5 6 i lu b 56 3 r . a w ięc po s t u l a t a c h od ś m ie r c i O r o z j u s z a .

Drugim p olem iczn ym pismem O r o z ju s z a j e s t " L ib er a p o l o g e t i c u s co n tra P e la g ia n o s " /P is m o w o b r o n ie w ia r y p r z e c iw p e la g ia n o m /. D z ie ­ ło t o n a p i s a ł - j a k w y żej w spom niano - j e s z c z e w P a l e s t y n i e p r z e d p o­ wrotem do A fr y k i" . P rz y jm u je s i ę w ię c , ż e p o w s t a ło ono w o k r e s i e : w r z e sie ń 415 r . — w io sn a 4 1 6 r . , a o k a z j ą do j e g o n a p is a n ia b y ł s y ­ nod w P a l e s t y n i e / w r z e s i e ń 41 5 r . / , zw ołan y do p r z e d y s k u to w a n ia d o ­ ktryny P e l a g i u s z a . O r o z ju sz b r a ł czy n n y u d z i a ł w d y s k u s j i z o r g a n i z o ­ wanej p r z e z J a n a , b is k u p a J e r o z o l im y . Jan s t a ł po s t r o n i e P e l a g i u s z a ,

55 E p i s t o ł a H iero n y m i 1 3 4 , 1, PL 2 2 , i i 6 1 , Gzuj I I I 38 6 : " P r zy ją łem męża god n ego s z a c u n k u , b r a t a m ego, sy n a t w o j e g o , k a p ła n a O ro zju ­ s z a , zarów no p r z e z w z g lą d na j e g o z a s ł u g ę , j a k i z tw ego ro zk a zu " 56 P o r . G. S e g u i V id a l / d z . c y t . , 4 8 / p i s z e , ż e św . A u g u sty n t y l k o

c z ę ś c io w o z a s p o k o i ł p r a g n ie n ia O r o z ju s z a , j a k w a lc z y ć z p r y s c y l i a nam i, i d l a t e g o w y s ł a ł go do św . H iero n im a do P a l e s t y n y . SY tym t e ż c e l u O r o z ju sz u d a ł s i ę t a k ż e na B a le a r y , by g a s ię g n ą ć rady u K o n s e n c j u s z a , m a ją c eg o ogromne d o ś w ia d c z e n ie w w a lc e z t ą h e ­ r e z j ą , k t ó r a b y ła z le p k ie m błęd ów p r z e s z ł o ś c i . P o r . J . A. D a v id s , De O r o s io e t s a n c t ó A u g u stin o P r i s c i l l i a n i s t a r u m a d v e r s a r i i s com - m e n t a t io h i s t o r i c a e t p h i l o l o g i c a , R otterd am 1 9 3 0 . 57 A. L ip p o ld , I n t r o d u z i o n e , d z . c y t . , XXI t w i e r d z i , ż e d z i e ł o t o z o s t a ł o n a p is a n e pod k o n ie c 415 r o k u .

O rozjusz n a to m ia st o p o w ie d z ia ł s i ę w yraźnie za stan ow isk iem o r t o ­ d o k s j i, k tó r ą rep rezen tow ał św. H ieronim . W t r a k c ie d y s k u s ji d o s z ło do mocnego s t a r c i a między Orozjuszem a Janem, k tó r y z a r z u c ił swemu p r z e c iw n ik o w i, i ż p o p ie r a h e r e ty c k ą d o k tr y n ę , j e ś l i g ł o s i zasad ę: "że c z ło w ie k n ie może być bez grzech u nawet z Bożą pomocą"^ . Na te w ła ś n ie z a r z u ty o d p o w ied zia ł O rozjusz pismem "Liber a p o lo g e tic u s " .

W p iśm ie tym a u to r n asz p r a g n ie wykazać p rzede w szystkim swo­ j ą praw ow ierność, a zarazem b r o n ić praw dziw ości nauki k a t o l i c k i e j .' Swoją p o ty c z k ę z Janem przyrów nuje do w a lk i Dawida z G oliatem ^^. Jest świadom, że ma za sob ą w ie lk o ś ć i powagę w ie lk ie g o te o lo g a Zachodu w o s o b ie św. Augustyna oraz uważa s i ę za r e p r e z e n ta n ta i in t e r p r e - t a t o r a je g o m y śli .

Z k o l e i p r z e c h o d z i do p r z e d s ta w ie n ia głównych sprawców sporu p a le s t y ń s k ie g o . S z c z e g ó ln ie z j a d liw ie wyraża s i ę o P e la g iu sz u : opi­ s u j e go ja k o n ie w y k sz ta łc o n e g o p r o sta k a , ślep eg o , i nikczemnego nau­ c z y c i e l a ; a ta k u je je g o p o c h o d z e n ie , w y k s z ta łc e n ie i sposób zachowa­ n ia ; obnaża i w yjawia n ie d o s t a t k i je g o duszy i c i a ł a , nazywając go nawet " człow iek iem p rzepełnionym pychą i r o z w ią z ło ś c ią " . Pod koniec swego wywodu, p r z y z n a je jed n a k , żo powoduje nim b a r d z ie j n ien aw iść do h e r e z j i n iż do c z ło w ie k a , k tó r y j ą g ł o s i , a sw oje d z i e ł o kończy zawołaniem : "Oby P e la g iu s z z n ie n a w id z ił swą h e r e z ję ] Oby p o t ę p ił swój b łą d czynem i słowem oraz z łą c z y ł s i ę siln y m węzłem z e swymi b r a ć m i,"6*

"Liber a p o lo g e tic u s " o d s ła n ia przed nami eęch y osob ow ości Oro- z j u s z a . Nasz p is a r z ok azu je s i ę być czło w ie k ie m zuchwałym, ostrym, odważnym a je d n o c z e ś n ie p e łe n dowcipu i humoru, ch oć w alczy na obcym t e r e n i e , biedny i bez środków, samotny i oddalony od swego k r a ju . Pismo t o ujaw nia nam ta k ż e je g o z d o ln o ś c i p o le m ic z n e : w swych

wywo-58 L iber a p o lo g e tic u s 7 , 2 , CSEL 5 , 6 1 i : "E piscopus /J o h a n n e s/ r e s p o n d it: "ego t e a u d iv i d i x i s s e , q u ia nec cum D ei a d iu t o r io p o s s i t e s s e homo s in o p e c c a to " .

59 Tamże, 2 , 5 , CSEL 5 , 6 0 5 -6 0 6 .

60 N ie w yjaśn ion a j e s t nadal sprawa m ilc z e n ia A ugustyna od n ośn ie do u d z ia łu O rozjusza w sy n o d z ie je r o z o lim sk im . Nawet gdy w l i ś ­ c i e 176 mówi o obrońcach o r to d o k sy jn e j nauki wobec P e la g iu s z a , wymienia je d y n ie św ię te g o H ieronim a.

ach j e s t p ro w o k u ją cy i zarazem p r ze k o n y w a ją c y ; b ły s z c z y t a le n t e m , l e c z c z ę s t o j e s t g r u b la ń s k i i o s t r y , a naw et p o t r a f i s i ę wyśm iewać z f i z y c z n y c h wad sw ego p r z e c iw n ik a . N ie p i s z e t e g o d z i e ł a l i - t y l k o z p r ó ż n e j c h ę c i o ś m ie s z e n ia sw ego p r z e c iw n ik a P e l a g l u s z a , a l e p r z y ­ n a g la go w a ż n ie j s z a i s z l a c h e t n i e j s z a r a c j a : c z y n i t o , ja k sam w y z- n a je , "by u k a z a ć w ła s n ą n ie w in n o ś ć i o s z c z e r s t w a in n y c h ; by b r o n ić w ia ry , ob n a ża ć p e r f i d i ę i w skazyw ać p alcem w i l k i , k t ó r e p o d s t ę p n ie w kradły s i ę do s t a d a C h r y stu so w eg o " ^ ^ .

T r ze cim d z ie łe m O r o z ju s z a j e s t " H isto r la r u m a d v e r s u s p agan os l i b r i V II" /S ie d e m k s i ą g h i s t o r i i p r z e c iw p o g a n o m /. P o w s ta n ie t e g o pisma j e s t ś c i s ł e z w ią z a n e z d z ie łe m A u g u sty n a "O p a ń s t w ie Bożym". Augustyn bowiem , po o p u b lik o w a n iu w 415 r . lu b n a j p ó ź n ie j w 4 1 6 r . p ie iw s z y c h 10 k s i ą g sw eg o d z i e ł a , u z n a ł z a k o n ie c z n e u z u p e ł n i e n i e go in n ą rozp raw ą h i s t o r y c z n ą , u trzym an ą r ó w n ie ż w t o n i e a p o l o g e t y - cznym, l e c z o m n iejszy m ład u n k u t e o lo g ic z n y m ; d z i e ł o t a k i e m ia ło być stosow n ą o d p o w ie d z ią d l a p ogan na bc - d sta w n e i c h p o m ó w ie n ia , ż e c h r z e ś c i j a n i e s ą w in n i za . b ecn e n ic z ę ś c i a " ^ .

To w ła ś n ie z a d a n ie z l e c i ł A u g u sty n O r o z j u s z o w i, k t ó r y — ja k wyżej w spom niano - p r z y j ą ł j e i w y p e ł n i ł w l a t a c h 4 1 7 - 4 1 8 ^ . W c e l u wykonania t e g o " p o le c e n ia " z g r o m a d z ił b o g a ty m a t e r ia ł ź r ó d ło w y , k o ­ r z y s t a j ą c ta k z e s t a r o ż y t n y c h h i s t o r i o g r a f i i , ja k i z d o s tę p n y c h mu k ronik i r o c z n ik ó w . Obok B i b l i i w y k o r z y s t a ł p r z e d e w s z y s tk im "Kro­ nikę" E u z e b iu s z a w o p ra co w a n iu H ie ro n im a o r a z j e g o " H i s t o r i ę K o ś c io ­ ła" w p r z e k ł a d z i e R u f in a . K o r z y s t a ł p o n a d to z F lo r u s a , E p itom e Ju ­ sty n a w p r z e k a z ie P om p eju sza T r o g u s a , L iw iu s z a - p raw d op od ob n ie t y lk o z j e g o E pitom e E u t r o p iu s z a , S w e t o n iu s z a , T a c y t a , C e z a r a , I lir c j u s z a o r a z s i ę g a ł do p ie r w s z y c h d z i e s i ę c i u k s i ą g "O p a ń s t w ie Bożym" A u g u sty n a . W id oczne s ą w nim r ó w n ie ż l i c z n e r e m i n i s c e n c j e

62 Tamże, i , 1 - 2 , CSEL 5 , 60 3 ; E. C o r s i n i / I n t r o d u z i o n e , d z . c y t . 4 2 / t w i e r d z i , ż e motywem n a p is a n ia t e g o d z i e ł a b y ło p r z e d e ' w sz y s tk im p r a g n i e n i e , by z n a l e ź ć s i ę w g r o n ie w i e l k i c h obrońców o r t o d o k s j i , j a k : A u r e li u s z z K a r t a g in y , H ie r o n im , A u g u sty n . 63 P o r . E. C o r s i n i , I n t r o d u z i o n e , d z . c y t . , 30 nn; B. L a c r o ix , La d a t ę du XI^ l i v r e du De c i v i t a t e D e i, VC 5 / 1 9 5 1 / 1 2 1 - 1 2 2 . 64 P o r . E. C o r s i n i , I n t r o d u z i o n e , d z . c y t . , 3 5 - 5 1 .

z Cycerona, W e r g iliu sz a i Lukana, a nawet c y t a t y ta k ic h autorów , któryph sam n ie zn a ł d o k ła d n ie . Tego r o d z a ju z a b ie g A. L ip p old uwa­ ża za "dekorację" c z y t e ż za "erudycyjne p op isy " n aszeg o p i s a r z a ^ .

D z ie ło t o O rozjusz p o d z i e l i ł na 7 k s i ą g , przyjm ując układ c h r o n o lo g ic z n y . P ie r w sz a z n ic h p r z e d sta w ia d z i e j e św ia ta od Adama 1 Ewy do z a ło ż e n ia Rzymu; w k s ię d z e t e j z k o n ie c z n o ś c i wprowadził n asz p is a r z inny n iż w p o z o s ta ły c h k s ię g a c h sp osób l i c z e n i a czasu : tu w s z y s tk ie z d a r z e n ia o k r e ś la ł "antę Urbem conditam ", w p o z o sta ­ ły c h z a ś k s ię g a c h - "ab Urbe c o n d ita " . K się g a I I obejm uje h i s t o r i ę od z a ło ż e n ia Rzymu do o k . 400 r . przed C hrystusem , t o znaczy na W schodzie - do bitw y pod Kunaksą, na Z achodzie z a ś - do najazdu Ga­

lów . Na s z c z e g ó ln ą uwagę z a s łu g u je p ierw szy r o z d z ia ł t e j k s i ę g i , w k tó r e j O ro zju sz, wychodząc z b ib lij n e g o obrazu k s i ę g i D a n ie la o c z te r e c h k r ó le stw a c h ś w ia ta i kom entarza H ieronim a do t e j k s i ę g i Pisma ś w ię t e g o , przyjm uje i s t n i e n i e c z t e r e c h k r ó le s tw ś w ia ta w d z ie ­ ja c h lu d z k o ś c i: B a b ilo n - na W schodzie, M acedonia - na P ó łn o c y , Kar­ ta g in a - na P ołu d n iu i Rzym - na Z achodzie^ ^.

C ałą zatem h i s t o r i ę lu d z k o ś c i sp r o w a d z ił O rozjusz do d ziejów c z t e r e c h k r ó le s tw , k tó r e k o le jn o dom inują nad św iatem : przy czym t r z y p ie r w sz e k r ó le s tw a s ą przygotow aniem d la d z ie jó w c z w a rteg o , które go posłan n ictw em j e s t g ło s z e n ie E w a n g e lii C h ry stu so w ej. 0 i l e w k się ­ dze I I w s z y s tk ie z d a r z e n ia o b r a c a ją s i ę wokół p ie r w sz e g o k r ó le stw a św ia ta - B a b ilo n ii, to w k s ię d z e I I I centrum sta n o w i d r u g ie k r ó le ­ stw o - M acedonia, a d z i e j e św ia ta doprowadzone do czasów diadochów. K się g a IV pośw ięcona j e s t tr z e c iem u k r ó le stw u - K a r t a g in ie , a od V k s i ę g i , k tó r a doprowadza h i s t o r i ę aż do p o w sta n ia S p a r ta k u sa , na plan

p ierw szy wysuwa s i ę czw arte k r ó le stw o - Rzym. W VI k s ię d z e p r z e d sta ­ wione są d z i e j e św ia ta aż do n arod zen ia C h r y stu sa , k t ó r e j e s t c e n tr a l­ nym wydarzeniem w h i s t o r i i lu d z k o ś c i, wokół k tó r e g o s k u p ia ją s i ę w s z y s tk ie z d a r z e n ia i mają w nim sw oje w y p e łn ie n ie . K się g a VII po­ św ięcon a j e s t czasom c h r z e ś c ija ń s k im , k tó r e w św iadom ości O rozjusza s ą z e sp o lo n e z d z ie ja m i k r ó le s tw a Rzymu; to zaś z e s p o le n ie rzymsko- ś c i i c h r z e ś c ija ń s tw a d a je podstawę do d a ls z e g o trw a n ia ś w ia t a .

65 Tamże, XXXIV.

66 A. D. von den B rincken, S tu d ie n zur la t e i n i s c h e n W e ltc h r o n is tic k b is in das Z e ite n O ttos von F r e is in g , IM sse ld o r f i9 5 5 , 8 0 -8 5 .

W z w ię z łe j fo rm ie sie d m iu k s ią g " H is t o r ii p rzeciw poganom" ukazał O rozju sz c a ł e d z i e j e ś w ia ta , ch cąc w te n sp osób udowodnić po­ ganom, że ró żn ego r o d z a ju n i e s z c z ę ś c i a , sp a d a ją c e na lu d z k o ść w p r z e ­ s z ł o ś c i , b y ły w ię k sz e od ty c h , k tó r e mają m ie js c e o b e c n ie ; że k l ę s k i ów czesnego Rzymu n ie b y ły spowodowane lokcew ażeniem dawnej r e l i g i i , ani t e ż rozwojem c h r z e ś c ija ń s tw a ; że Rzym, mimo że s i ę w nim w ie le z m ie n iło na le p s z e po p r z e j ś c i u C h ry stu sa , musi jednak j e s z c z e dużo w y c ie r p ie ć z powodu p r z e śla d o w a n ia c h r z e ś c ija n ^ ? .

Autor n a sz p r z e k a z a ł w ięc potom ności z w ię z łą i na p ozór c a ł o ­ ściow ą, a p r zed e w szystk im p ie r w sz ą c h r z e ś c ij a ń s k ą s y n te z ę c a ł e j h i ­ s t o r i i lu d z k o ś c i, począw szy od s tw o r z e n ia c z ło w ie k a aż do 416 r . ; j e ­ go d z ie ło ok a zu je s i ę t e ż p ie r w sz ą h i s t o r i ą Europy"". " H is to r ia p r z e ­ ciw poganom" j e s t ważnym źródłem do p o zn a n ia czasów w sp ó łc z e sn y c h O rozjuszowi, z w ła sz c z a w c z ę ś c i k oń cow ej, w k t ó r e j p r z e d sta w ia w s p ó ł-

69

czesne s o b ie w yd arzen ia . Ten p ie r w sz y z a r y s h i s t o r i o g r a f i i j e s t c a ł kow icie dostosow any do ł a c i ń s k i e j m e n ta ln o śc i c h r z e ś c i j a ń s k i e j , k t ó ­ ra j e s t - jak stw ie r d z a D. L a cro ix - "przede w szystk im b i b l i j n a , zwró eona ku Rzymowi będącemu na drodze do naw rócenia; świadoma fa k tu i n ­ w azji barbarzyńców, k tó r z y z e w s z y s tk ic h s t r o n p r z e k r a c z a li niepew ne gran ice sta r o ż y tn e g o ś w ia ta ; m o r a liz a to r s k a do te g o s t o p n ia , że p r z y ­ p isu ją c a je d y n ie O p a trzn o ści Bożej c e l e i in t e n c j e , k t ó r e d z i ś w na­ szych oczach wydają s i ę ę z y s t o lu dzkie" ?*). B yła t o w ię c h i s t o r i a po­ wszechna, filo b a r b a r z y ń s k a , p r o w id e n c ja lls ty c z n a i ja k o ta k a od po­ czątku zaakceptow ana.

Poza pochwałam i, k tó r y c h n ie s z c z ę d z i l i O rozjuszow i Augustyn i Hieronim , ta k ż e G ennadiusz uważał go - jak j u ż wspomniano - za "męża wymownego i znawcę h i s t o r i i " . P a p ie ż G elazy I nazwał go n a j­ większym eru d y tą wśród p is a r z y c h r z e ś c ij a ń s k ic h ? * . Biskup S a ra g o ssy B raulion in fo r m u je , że O rozju sza uważano za jed n eg o z n a jb a r d z ie j utalentow anych i w y k sz ta łc o n y c h lu d z i? ^ . K asjodor nazywa go

"kompi-67 P or. H is t o r ia e VII 26, 2 nn, CSEL 5 , 4 9 3 .

68 P or. F. Wotke, s . v . O r o siu s, RE XXV 1189; B. L a c r o ix , d z . c y t . , 16 69 P or. A. L ip p o ld , O r o siu s, c h r i s t l i c h e r A p ologet und rOmischer

BHrger, " P h ilo lo g u s" 1 1 3 /1 9 6 9 / 9 2 -1 0 5 .

70 La im p o r ta n c ia de O ro sio , "Augustinus" 2 / i 9 5 7 / 8 . 71 De l i b r i s r e c i p i e n d i s e t non r e c i p i e n d i s , PL 5 9 , 161. 72 E p is t o ła 4 4 , PL 8 0 , 692.

la to r e m c h r z e ś c ij a ń s t w a i pogaństw a" o ra z z a l e c a j e g o " H is t o r ię p r z e ­ ciw poganom" ja k o le k t u r ę d l a m n ic h ó w ^ . z a sw o je ź r ó d ło u w a ż a li O r o z ju sz a , j a k in fo r m u je wydawca j e g o k r y t y c z n e g o t e k s t u C. Z an ge-m e i s t e r , t a c y h i s t o r y c y j a k : P r o sp e r z A k w it a n i i, I z y d o r z S e w i l l i ,

74

G rzegorz z T o u rs, J o r d a n e s , Beda C zcigod n y i P aw eł D iak on . Cytowa­ l i go i n a ś la d o w a li n ie t y l k o h i s t o r y c y Ś r e d n io w ie c z a , j a k : F r e c h u lf z L i s i e u x , O tto n z F r e i s i n g , H o n o r iu sz z Augustodunum , G o t f r id z V i- t e r b o , l e c z t a k ż e i n n i p i s a r z e t e g o o k r e s u , j a k : A lk u in , J a n z * S a - l i s b u r y , W in centy z B e a u v a is . D ante u m ie s z c z a O r o z ju s z a w " B o sk iej K om edii" w n i e b i e obok A lb e r t a W ie lk ie g o , Tom asza z A kwinu, D io n i­ z e g o A e r o p a g ity i B o e c j u s z a . Wspomina go P e t r a r k a , c h o ć z trudem wy­ b a c z a mu p oró w n a n ie Rzymu do B a b ilo n u . W o p a c tw ie C luny c z y t a s i ę j e g o " H is t o r ię p r z e c iw poganom" obok h i s t o r i i J ó z e f a F la w iu s z a , B e- dy i L iw iu sz a ? . Twórca h is z p a ń s k ie g o t e a t r u narodow ego Lope de Vega / 1 5 6 2 - 1 6 3 5 / wprowadza go naw et do sw ej k o m e d ii "El C a rd en al de B e- le n " ja k o ś w ię t e g o i ż a r liw e g o k a p ła n a '^ .

Ważnym św iad ectw em u z n a n ia , ja k im s i ę c i e s z y ł O r o z ju sz w Śred­ n io w ie c z u i w w iek a ch p ó ź n i e j s z y c h , j e s t r ó w n ie ż t r a d y c j a r ę k o p i ś - m ie n n ic z a . I s t n i e j e ponad 200 r ę k o p is ó w , k t ó r y c h k la s y f ik o w a n ie r o z - p o c z ą ł C. Z a n g e m e is te r , a z a k o ń c z y ł D. J . A. R o s s , d a ją c l i s t ę i l u ­ str o w a n y c h r ę k o p is ó w , z k tó r y c h n a j s t a r s z y s i ę g a V I, a naw et 2 . p o ł. V w ie k u ? 8 .

Można by t a k ż e p r z e ś l e d z i ć h i s t o r i ę wydał! j e g o t e k s t u , po­ cz ą w szy od p ie r w s z e g o opracow an ego p r z e z S c h t łs s le r a w I 4 7 i r . , a sk o ń c zy w sz y na o s t a t n im C. Z a n g e m e is te r a , opublikow anym w w ied eń ­ s k i e j s e r i i Corpus S c r ip to r u m E c c l e s i a s t i c o r u m L a tin o ru m ? 9 . Spośród

73 I n s t i t u t i o n e s I 1 7 , 1 , PL 7 0 , 1 1 3 4 .

74 P o r . In d ex s c r ip to r u m q u i O r o sio u s i s u n t , CSEL 5 , 7 0 1 - 7 0 7 . 75 P o r . B. L a c r o ix , d z . c y t . , i8 i 1 9 .

76 E l C ard en al d e B e le n , w: Obras de Lope d e V ega, wyd. R. A. E ., Madrid 1 8 9 3 , IV , i8 0 i 1 8 2 .

77 P o r . P r a e f a t i o , CSEL 5 , X X -X X IIII.

78 I l l u s t r a t e d M a n u sc r ip ts o f O r o s iu s , " S c r ip to r iu m " 9 / i 9 5 5 / , 3 5 -5 6 ; p o r . B i b l i o t e k a L a u re n ty ń sk a m s. P l u t . 6 5 , 1 - je d n a z p ie r w s z y c h prób p ism a ilu m in o w a n e g o . Lowe, C o d ic e s l a t i n i a n t i q u i o r e s , I I I nr 2 9 8 .

79 P a u li O r o s ii H is to r ia r u m adversum p agan os l i b r i V I I , V indobonae i8 8 2 = CSEL 5 .

l i c z n y c h wydań j e g o " H i s t o r i i p r z e c iw poganom" do n a j b a r d z ie j z n a ­ nych n a le ż ą : S . H ayercam pusa i M argarin o d e l a B i g n e 'a ^ ° .

Te same w n io s k i można w ysun ąć na p o d s t a w ie dokonanych p r z e k ł a dów h i s t o r y c z n e g o d z i e ł a O r o z ju s z a na in n e j ę z y k i . Po tłu m a c z e n iu k r ó la A lf r e d a W ie lk ie g o na a n g l o s a s k i w IX w ., p o j a w ił s i ę w X w. p r z e k ła d k a l i f a Kordoby A bderrem ana I I I , p ó ź n ie j na p r z e ło m ie Ś r e d ­ n io w ie c z a i R en esa n su p o w s t a ły l i c z n e a d a p t a c j e i p a r a f r a z y w j ę z y ku fr a n c u s k im , n ie m ie c k im i w ło sk im ^ * .

Z a i n t e r e s o w a n ie , ja k im c i e s z y ł s i ę O r o z ju sz w ś r e d n io w ie c z u i R e n e s a n s ie p r z e j a w i a ł o s i ę w n ie p r z e r w a n e j s e r i i wydań o ra z o p r a ­ cowań i t r w a ło a ż do X V III w i e k u ^ .

w

80 Wydanie S . H avercam pusa w PL 3 1 , 6 6 3 - 1 1 7 4 , a M. d e l a B i g n e 'a w s e r i i : Maxima B i b l i o t h e c a V eterum Patrum , v o l . V.

81 P o r. A. P o t t h a s t , B i b l i o t h e c a h i s t o r i c a M e d ii A e v i, e d . I I Graz 1 8 9 6 , 8 8 3 . 82 P o r. U. W. P h i l l o t , P a u lu s O r o s iu s , D ic t o n a r y o f C h r i s t i a n B i o - g r a p h y , London 1 8 8 7 , IV , 1 5 7 - 1 5 9 . 83 C. V. D au ck er, K le in e r e S t u d ie n I I , Der L a t i n i t a t d e s O r o s iu s . V o r a r b e it e n z u r l a t e i n i s c h e n S p r a c h g e s c h ic h t e , B e r l i n i8 8 4 ; J . S ven n u n g, O r o s ia n a , S y n t a k t i s c h e , s e m a s i o l o g i s c h e und k r i t i — s c h e S t u d ie n zu O r o s iu s , U p p sa la 1922; C. Z a n g e m e is te r , D ie H k n d s c h r ift e n d e s O r o s iu s i n d en b r i t i s c h e n B i b l i o t h e k e n Wien 1 8 7 6 . ' 84 D ie G e s c h i c h t s t h e o l o g i e d e s O r o s iu s , D i s s . , MHnchen 1 9 5 2 . 85 P a u l O rose e t s a c o n c e p t io n d e l ' h i s t o i r e , A ix - e n -P r o v e n c e 1951; R e c h e r c h e s b ib l io g r a p h i ą u e su r P a u l O r o se , " R e v is t a de A r c h iv o s , B i b l i o t e c a s y M useos" 5 8 / 1 9 5 2 / 2 7 1 - 3 2 2 .

B. L a c r o ix 8 6 , H. C o r sin i , A. L ippold^^, n . w. Goetz^^.

Można zatem p r z y p u sz c z a ć , że z a in te r e s o w a n ie Orozjuszem i je g o d z ie ła m i nadal b id z ie s i ę r o z w ija ć , gdyż - jak tw ie r d z i je g o znawca B. L acroix - i s t n i e j e ja k a ś a n a lo g ia między bolączkam i i n ie p o k o ja -

* 90

mi n aszego wieku a c ie r p ie n ia m i i n iepokojam i tam tego ok resu . D zie­ ł a je g o z a s łu g u ją na t o , by znów b y ły c z y ta n e , n i e t y l e ze w zględu na walory h is t o r y c z n e , co r a c z e j z uwagi na zaw arte w n ic h p o g lą d y . K s. K azim ierz Obrycki - Warszawa

DE VITA AC OPERIBUS OROSII /Argumentum/

Hoc in com m entariolo de v i t a ac l i t t e r a r i a a c t i v i t a t e O r o sii t r a c t a t u r . Primum a n t ią u i i l l i f o n t e s e x p o n u n tu r ,.in quibus c e r ta e e t v a lid a e m en tion es de O rosio f a c t a e s u n t . D einde t r i a e iu s opera d i l i g e n t e r e x p lic a n tu r : primum opusculum , quod i n s c r i b i t u r "Commo- n ito riu m de e r r o r e P r i s c i l l i a n i s t a r u m e t O rigenistarum " O rosiu s in H isp a n ia /a n t ę 4 1 5 / s c r i p s i t , dum errorem P r i s c i l l i a n i s t a r u m e t Ori­ g en istaru m i n p a t r ia e iu s v a ld e d is s itu m s t u d io s e d e p u g a v it. Secundum opusculum , quod i n s c r i b i t u r "Liber a p o lo g e tic u s ad v ersu s P ela g ia n o s" in P a le s t in a / 4 1 5 - 4 1 6 / sc rip tu m e s t ; i b i O r o siu s, p a r t ic e p s synodi adversus P e la g ia n o s c o n g r e g a ta e , firm u s propugnator d o c tr in a e E c c le - s i a e d e c la r a tu s e s t . Postremum e iu s op u s, quod i n s c r i b i t u r " H isto r ia - rum adversus paganos l i b r i septem" in A fr ic a / 4 1 7 - 4 1 8 / praeparatum e s t . Quod opus h i s t o r i a l e supplementum ad librum s . A u g u s tin l, qui i n s c r i b i t u r "De c i v i t a t e D e i" , s c r i p s i s s e v id e t u r . Hoc opere O rosius p a g a n is , qui C h r is t ia n is omnem culpam pro h u iu s mundi m i s e r i i ś ac m a lis i n i u s t e e x p r o b ra v era n t, rectum responsum dare v o l u i t . Denique de a u c t o r i t a t e , p o t e n t ia e t h o n ore, quae O rosio i n a n t i q u i t a t e Chri­ s t i a n a e t in m e d iis seq u en tib u sq u e a e v is usque ad diem hodiernum fu e - r u n t, c o p io s iu s dictum e s t .

86 La im p o rta n cia de O r o sio , "Augustinus" 2 /1 9 5 7 / 5 -1 3 ; Orose e t s e s id ć e s , M ontreal - P a r is 1965.

<87 In tr o d u z io n e a l l e " S to rie" d i O r o sio , T orino 1968.

88 G riech isch -m ak ed on isch e G e sc h ic h te b e i O r o siu s, w: "Chiron" i / 1 9 7 1 / 437 -4 5 5 ; O r o siu s, c h r i s t l i c h e r A p o lo g et und rHmischer BOrger, " P h ilo lo g u s" 1 1 3 /i9 6 9 / 9 2 -1 0 5 ; Rom und d ie Barbaren in der B e u r te ilu n g des O ro siu s, D i s s . , ^ rlan gen 1952.

89 Die G e s c h ic h ts th e o lo g ie d es O r o siu s, Darmstadt 1980; O rosiu s und d ie Barbaren, H is t o r ia 2 9 / i 9 8 0 / 3 5 6 -3 7 6 .