• Nie Znaleziono Wyników

Kształtowanie się wydatków gospodarstw domowych w Polsce w latach 1993-2003

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Kształtowanie się wydatków gospodarstw domowych w Polsce w latach 1993-2003"

Copied!
33
0
0

Pełen tekst

(1)728. 2006. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. Ryszard Kowalski Katedra Mikroekonomii. Artur Pollok Katedra Mikroekonomii. Kształtowanie się wydatków gospodarstw domowych w Polsce w latach 1993–2003 1. Wprowadzenie Polska gospodarka ma już za sobą przeszło piętnastoletni okres przechodzenia od gospodarki centralnie planowanej do gospodarki opartej na mechanizmach rynkowych. Zasadność tego procesu jest nie do przecenienia, uzasadnione wątpliwości może jednak budzić jego racjonalność, rozumiana jako zmiana w kierunku poprawy poziomu i warunków życia społeczeństwa, którego dotyczy. Jednym z podstawowych wyznaczników tej racjonalności jest bowiem stopień zaspokojenia potrzeb konsumpcyjnych przez gospodarstwa domowe, tymczasem w Polsce coraz częściej podnosi się kwestię znacznego zróżnicowania poziomu życia gospodarstw domowych, przy – co właśnie stanowi istotę problemu – znacznej i wciąż rozszerzającej się sferze ubóstwa, czyli odsetku ludności o niedostatecznym poziomie spożycia z punktu widzenia zaspokojenia potrzeb podstawowych (a nawet egzystencjalnych). Uwzględniając wagę tego problemu, za cel niniejszej pracy przyjęto analizę kształtowania się wydatków polskich gospodarstw domowych i ich zróżnicowania w okresie przeobrażeń systemowych gospodarki. Okresem badawczym nie objęto jednak całego okresu transformacji gospodarczej; z uwagi na przeszkody natury statystycznej – o czym szerzej będzie mowa dalej – zamyka się on w latach 1993–2003. Podstawę analizy w pracy stanowią wyniki reprezentacyjnego badania budżetów gospodarstw domowych, prowadzonego corocznie przez Główny Urząd Statystyczny w Warszawie (GUS). Badanie to jest głównym i najważniejszym źródłem infor-.

(2) 34. Ryszard Kowalski, Artur Pollok. macji o przychodach polskich gospodarstw domowych, ich rozchodach, spożyciu oraz wyposażeniu w dobra trwałego użytkowania. Podmiotem tego badania jest gospodarstwo domowe jedno- lub wieloosobowe, przedmiotem zaś – budżet gospodarstwa domowego, tzn. wielkość przychodów i rozchodów (pieniężnych i niepieniężnych) wszystkich jego członków oraz ilościowe spożycie wybranych towarów i usług. W badaniach poziomu życia, a w ich ramach także wydatków gospodarstw domowych, można bazować na wskaźnikach ilościowych lub wartościowych1. Przeprowadzona w niniejszej pracy analiza wydatków gospodarstw domowych opierać się będzie na wskaźnikach drugiego typu. W celu uniknięcia nieporozumień należy jednak zastrzec a priori, że kategoria wydatków gospodarstw domowych w badaniu ich budżetów nie jest tożsama z kategorią wydatków konsumpcyjnych. Na wydatki gospodarstw domowych składają się bowiem poza wydatkami na towary i usługi konsumpcyjne również pozostałe wydatki (m.in. dary przekazane innym gospodarstwom domowym i instytucjom niekomercyjnym, niektóre podatki – np. podatek od spadków i darowizn, oraz pozostałe rodzaje wydatków nie przeznaczonych bezpośrednio na cele konsumpcyjne). Przyjęcie za podstawę analizy wydatków gospodarstw domowych podyktowane było względami metodycznymi. Kategoria ta koresponduje bowiem bezpośrednio z kategorią dochodu rozporządzalnego, uznaną w niniejszej pracy za podstawowy czynnik warunkujący poziom i zróżnicowanie wydatków gospodarstw domowych. Przed rozpoczęciem analizy stanowiącej zasadniczy cel niniejszej pracy, zasadne wydaje się choćby pobieżne przedstawienie metodyki badania budżetów gospodarstw domowych. Badanie to ma bowiem swoją specyfikę, różniącą je od systemu rachunków narodowych, o czym nie wolno zapominać podczas interpretacji jego wyników.. 2. Metodyka badania budżetów gospodarstw domowych* W badaniu budżetów gospodarstw domowych gospodarstwo domowe definiowane jest jako zespół osób spokrewnionych lub niespokrewnionych, mieszkających razem i wspólnie utrzymujących się2. W każdym gospodarstwie domowym. 1 Szerzej na ten temat zob. C. Bywalec, Poziom życia społeczeństwa polskiego na tle procesów transformacji gospodarczej (1989–1993), Zeszyty Instytutu Nauk Ekonomicznych PAN, „Procesy transformacji w Polsce”, nr 10, Warszawa 1995, s. 1–4.. * Uwagi metodyczne na temat badania budżetów gospodarstw domowych opracowano na podstawie następujących publikacji GUS: Metodyka badania budżetów gospodarstw domowych, „Zeszyty metodyczne i klasyfikacje”, GUS, Warszawa 1999; oraz: Budżety gospodarstw domowych w 1992 r., s. XII– XXI; w 1993 r., s. IX–XX; w 1994 r., s. IX–XX; w 1995 r., s. IX–XX; w 1996 r., s. IX–XX; w 1997 r., s. IX– XXI; w 1998 r., s. IX–XXIII; w 1999 r., s. VII–XIX; w 2000 r., s. VII–XIX; w 2001 r., s. VII–XIX; w 2002 r., s. VII–XIX; w 2003 r., s. VII–XX; „Informacje i opracowania statystyczne”, GUS, Warszawa 1993–2004. 2 Warto podkreślić, że definicja ta nie określa minimalnej liczby osób koniecznych do utworzenia gospodarstwa domowego, jak również nie wymaga od każdego gospodarstwa spełnienia warunku odrębnego zamieszkiwania..

(3) Kształtowanie się wydatków gospodarstw domowych.... 35. wyodrębnia się jego „głowę”, za którą uważa się tę osobę, która całkowicie lub w przeważającej części dostarcza środków utrzymania danemu gospodarstwu (jeżeli w danym gospodarstwie są dwie lub więcej takich osób, za jego „głowę” uznaje się osobę rozporządzającą środkami utrzymania). Z badania wyłączone są jednak gospodarstwa domowe cudzoziemców oraz gospodarstwa zamieszkujące obiekty zbiorowego zakwaterowania, tj. internaty, hotele robotnicze, domy opieki społecznej, klasztory itp. Badanie budżetów gospodarstw domowych przeprowadzane jest przy wykorzystaniu metody reprezentacyjnej, która daje możliwość uogólnienia uzyskanych dzięki niej wyników, z określonym błędem, na całą zbiorowość gospodarstw domowych w kraju (z wyjątkiem gospodarstw wyłączonych z badania). W celu zachowania relacji między strukturą badanej zbiorowości a strukturą społeczno-demograficzną zbiorowości generalnej (tj. ogółu gospodarstw domowych), dane uzyskane z badania są ważone strukturą gospodarstw domowych oszacowaną na podstawie wylosowanej próby. Od 1993 r. badanie budżetów gospodarstw domowych prowadzone jest za pomocą metody rotacji całkowitej miesięcznej o cyklu kwartalnym. Oznacza to, że w każdym miesiącu danego roku w badaniu uczestniczą inne gospodarstwa domowe, a na koniec wszystkich kwartałów kalendarzowych z gospodarstwami badanymi w poszczególnych ich miesiącach przeprowadzany jest dodatkowy wywiad3. Liczba zbadanych gospodarstw domowych, czyli gospodarstw, dla których wypełniono wszystkie wymagane kwestionariusze, kształtowała się w latach 1993–2003 w granicach od 31 428 do 36 163, co stanowi ok. 0,2–0,3% ogólnej liczby polskich gospodarstw domowych. Metodyka badania budżetów gospodarstw domowych została w zasadzie całkowicie zmieniona w 1993 r. Rozpoczęto wtedy proces dostosowywania jej do zaleceń EUROSTAT-u oraz systemu rachunków narodowych. Najpoważniejszą zmianą wprowadzoną wówczas było zastosowanie nowej klasyfikacji gospodarstw domowych, w ramach której badaniem objęto sześć ich grup społeczno-ekonomicznych, tj. gospodarstwa domowe: pracowników, pracowników użytkujących gospodarstwo rolne, rolników, pracujących na własny rachunek, emerytów i rencistów oraz utrzymujących się z niezarobkowych źródeł. Do 1992 r. w badaniu wyodrębniano bowiem tylko cztery grupy społeczno-ekonomiczne gospodarstw domowych – gospodarstwa: pracownicze, pracowniczo-chłopskie, chłopskie oraz emerytów i rencistów. W 1993 r. wprowadzono zatem w klasyfikacji dwie zupełnie nowe ich grupy: pracujących na własny rachunek oraz utrzymujących się z niezarobkowych źródeł, a w przypadku gospodarstw pracowniczo-chłopskich oraz chłopskich zastosowano zmienione nazwy – odpowiednio: gospodarstwa domowe pracowników użytkujących gospodarstwo rolne oraz gospodarstwa domowe rolników. Zmodyfikowano wówczas również kategorię dochodów (wprowadzono pojęcie „dochód rozporządzalny”) oraz defini3 Do 1982 r. badania budżetów gospodarstw domowych prowadzone były metodą ciągłą, która polegała na badaniu tych samych gospodarstw przez cały rok, a nawet dłużej. W latach 1982–1992 prowadzono je natomiast metodą rotacji kwartalnej..

(4) 36. Ryszard Kowalski, Artur Pollok. cje poszczególnych grup społeczno-ekonomicznych gospodarstw domowych, co – w przypadku tej ostatniej zmiany – uczyniono także w 1997 r. w odniesieniu do gospodarstw domowych: pracowników, pracowników użytkujących gospodarstwo rolne oraz utrzymujących się z niezarobkowych źródeł. Kolejnym bardzo ważnym elementem procesu dostosowywania metodyki badania do zaleceń EUROSTAT-u oraz systemu rachunków narodowych było wprowadzenie w 1998 r. nowej klasyfikacji przychodów i rozchodów w zakresie wydatków konsumpcyjnych opartej na klasyfikacji COICOP/HBS (Classification of Individual Consumption by Purpose for Household Budget Surveys – klasyfikacja spożycia indywidualnego według celu dla badań budżetów gospodarstw domowych) oraz kategorii ekonomicznej dochodu do dyspozycji. Towarzyszyła temu modyfikacja definicji takich kategorii stosowanych w badaniu, jak: dochód rozporządzalny, wydatki oraz wydatki na towary i usługi konsumpcyjne. W świetle powyższych zmian wyniki badań budżetowych sprzed i od 1993 r. stały się ze sobą całkowicie nieporównywalne. W pewnym zakresie dotyczy to również danych za lata 1997 i 1998. Mając jednakże na względzie uzyskanie dla celów niniejszej pracy jak najdłuższego szeregu czasowego danych, analizą zostaną objęte w sposób ciągły wyniki badań budżetów gospodarstw domowych począwszy od 1993 r. Możliwość prowadzenia badań w warunkach dokonującej się transformacji polskiej statystyki wymaga niestety często tego typu kompromisów naukowych. Wykorzystując wyniki badań budżetów gospodarstw domowych do analiz ekonomicznych w skali kraju należy pamiętać, że są one obarczone błędami o charakterze nielosowym. Wskazuje na to praktyka badań reprezentacyjnych bazujących na oświadczeniach osób badanych, prowadzonych zarówno w Polsce, jak i w innych krajach. Niektóre pozycje są celowo zaniżane przez gospodarstwa domowe. Dotyczy to głównie: dochodów, wydatków na alkohol, tytoń, wyroby cukiernicze oraz żywienie w placówkach gastronomicznych. Nie można także zapominać, że pewne rozwiązania metodyczne przyjęte w badaniu budżetów gospodarstw domowych różnią się od rozwiązań stosowanych w systemie rachunków narodowych w odniesieniu do sektora gospodarstw domowych, co powoduje występowanie rozbieżności między wynikami obu tych badań statystycznych. Z tego też względu wyniki badań budżetów gospodarstw domowych powinny być wykorzystywane głównie do analiz zróżnicowania względnego oraz struktury dochodów, wydatków i spożycia gospodarstw domowych w zależności od ich cech społeczno-demograficznych. Przedmiotem analizy w dalszej części pracy będą przeciętne miesięczne wydatki na 1 osobę w gospodarstwach domowych. Analizie podlegać będzie dynamika oraz zróżnicowanie tych wydatków w gospodarstwach domowych klasyfikowanych według następujących kryteriów: grupy społeczno-ekonomicznej, wielkości, typu biologicznego, grupy kwintylowej (ustalanej na podstawie dochodu rozporządzalnego), klasy miejscowości zamieszkania, makroregionu zamieszkania (województwa) oraz poziomu wykształcenia głowy gospodarstwa. Ponadto, wykorzystując ujęcie gospodarstw domowych według grup społeczno-ekonomicznych, zaprezentowana zostanie struktura ich wydatków w podziale na poszczególne rodzaje towarów i usług konsumpcyjnych oraz pozostałe wydatki..

(5) Kształtowanie się wydatków gospodarstw domowych.... 37. Pewnego komentarza wymaga tutaj jeszcze kwestia sposobu ujmowania przez GUS kategorii wynikowych w badaniu budżetów gospodarstw domowych. Dane te podawane są mianowicie zazwyczaj w przeliczeniu na 1 osobę w gospodarstwie domowym. Należy mieć świadomość, że takie ich ujęcie w pewnym stopniu zniekształca rzeczywistą sytuację materialną poszczególnych gospodarstw. Przykładowo, każde gospodarstwo ponosi pewne wydatki sztywne związane z jego funkcjonowaniem, które są niezależne od liczby tworzących je osób. W efekcie w relatywnie większym stopniu wydatkami tymi obciążone są mniejsze gospodarstwa (i odwrotnie). Podobnie rzecz się ma z wiekiem poszczególnych osób wchodzących w skład gospodarstwa domowego; koszty ich utrzymania zależą w dużym stopniu od określonej fazy życia tych osób. Tym samym uzyskiwanie jednakowych dochodów przez gospodarstwa domowe różniące się między sobą pod względem składu demograficznego nie będzie oznaczało ich identycznej sytuacji materialnej. Z tego też powodu, posługując się omawianymi tutaj danymi należy mieć świadomość ich ograniczeń analitycznych i w żadnym wypadku nie wolno na ich podstawie absolutyzować ocen zróżnicowania sytuacji materialnej gospodarstw domowych4.. 3. Stan, dynamika i struktura wydatków gospodarstw domowych Badając dynamikę realnych wydatków gospodarstw domowych w przekroju grup społeczno-ekonomicznych nie sposób abstrahować od zmian realnych dochodów rozporządzalnych, będących w dyspozycji tychże grup. Porównując wydatki z dochodami zauważalna staje się, co raczej nie jest zaskoczeniem, dodatnia zależność między nimi (tabela 1). Okres wzrostu dochodów realnych to najczęściej także okres zwiększonego wolumenu wydatków (i vice versa). Związek taki obserwowany był do 1999 r. w przypadku gospodarstw utrzymujących się z niezarobkowych źródeł5, a w przypadku gospodarstw rolników oraz emerytów i rencistów przez cały analizowany okres (tylko z wyjątkiem 1995 r.). W przypadku innych grup społeczno-ekonomicznych gospodarstw domowych brak takiej zależności występował częściej, bo: dla pracujących na własny rachunek w 1995 r. i 2000 r., dla pracowników w latach: 1994, 1995 oraz 2000, a dla pracowników użytkujących gospodarstwo rolne w latach: 1995 oraz 1999–2001. Można przypuszczać, że tak częsta dodatnia korelacja między realnymi dochodami rozporządzalnymi a realnymi wydatkami wynika – przynajmniej w części – z relatywnie niskich dochodów gospodarstw rolniczych oraz gospodarstw 4 W badaniach warunków życia gospodarstw domowych coraz częściej stosuje się tzw. skale ekwiwalentności, sprowadzające do porównywalności m.in. dochody oraz wydatki gospodarstw domowych. Zob. B. Podolec, Analiza kształtowania się dochodów i wydatków ludności w okresie transformacji gospodarczej w Polsce, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa–Kraków 2000, s. 27 i 29. 5 W 2001 r. GUS zaprzestał publikowania danych o budżetach gospodarstw domowych utrzymujących się z niezarobkowych źródeł, uzasadniając to poważnym zróżnicowaniem badanej próby tego typu gospodarstw, co mogłoby dawać mylny obraz ich rzeczywistej sytuacji ekonomicznej. Ostatnim rokiem, za który dane te zostały opublikowane, był 1999 r..

(6) 99,5 96,8 99,5 94,3. D W D W. 99,8. D. 100,2. 100,8. W. 102,1. D W. 94,4. 97,5. W. 103,7. 100,4. D. D. 97,7. W. W. 100,6. D. 1994. 2003 101,7 102,2 103,8 104,2 101,4 100,6 82,5 94,2 101,2 101,7 102,0 101,1 · ·. 2002 101,2 100,6 100,2 100,0 99,0 98,7 113,4 104,8 102,5 102,8 101,5 100,8 · ·. 2001 100,1 99,0 98,6 97,8 100,5 99,8 104,3 101,1 96,9 98,2 103,0 100,4 · ·. 2000 98,9 99,0 101,0 99,9 99,7 103,3 100,0 101,4 101,2 98,4 94,0 95,3 · ·. 1999 99,9 101,9 100,8 103,0 97,8 100,6 94,7 99,9 101,7 103,6 100,9 101,8 93,8 90,5. 1998 105,2 106,4 106,1 107,5 102,8 100,0 96,9 96,2 103,6 105,4 103,9 106,9 117,7 121,8. 1997 107,6 106,1 105,1 104,8 106,6 106,7 112,3 102,7 110,4 105,9 107,1 105,2 105,3 107,6. 1996 106,4 105,9 109,4 107,8 102,3 104,6 100,7 105,1 105,9 104,9 105,4 104,6 107,1 105,4. 1995 101,9 98,9 100,2 98,9 105,8 96,0 108,7 99,4 102,0 99,2 101,7 99,5 95,9 93,6. Źródło: obliczenia własne na podstawie: Warunki życia ludności w 1994 r., s. 7, 21; w 1995 r., s. 119, 132; w 1996 r., s. 101, 114; w 1997 r., s. 102, 116; w 1998 r., s. 156, 175; w 1999 r., s. 133, 150; w 2000 r., s. 104, 121; w 2001 r., s. 117, 134; w 2002 r., s. 119, 139; w 2003 r., s. 116, 133; „Studia i analizy statystyczne”, GUS, Warszawa 1995–2004; Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 2000, s. 188, 189, 321; oraz 2004, s. 298, 441, GUS, Warszawa 2000 i 2004.. Utrzymujących się z niezarobkowych źródeł. Emerytów i rencistów. Pracujących na własny rachunek. Rolników. Pracowników użytkujących gospodarstwo rolne. Pracowników. Ogółem. Gospodarstwa domowe. Tabela 1. Dynamika realnego przeciętnego miesięcznego dochodu rozporządzalnego (D) oraz realnych przeciętnych miesięcznych wydatków (W) na 1 osobę w gospodarstwach domowych ogółem oraz według grup społeczno-ekonomicznych w latach 1994–2003 (rok poprzedni = 100). 38. Ryszard Kowalski, Artur Pollok.

(7) 39. utrzymujących się z niezarobkowych źródeł. Gospodarstwa te mają w związku z tym bardzo ograniczone możliwości generowania oszczędności, które mogłyby zapewnić, przynajmniej przez pewien czas, niezmieniony poziom wydatków (głównie konsumpcyjnych) w okresie spadku realnych dochodów rozporządzalnych. Początkowe lata analizowanego okresu (1994 i 1995) to czas, w którym odwróceniu uległa tendencja charakterystyczna dla pierwszych lat transformacji, która przejawiała się w znacznie słabszym ograniczaniu wolumenu wydatków w porównaniu ze spadkiem realnego poziomu dochodów, a więc w wykorzystywaniu zgromadzonych oszczędności w celu zagwarantowania określonego, w miarę możliwości niezmienionego poziomu konsumpcji6. Dopiero w 1994 r. dynamika realnego dochodu rozporządzalnego przewyższyła dynamikę realnych wydatków, a więc rozpoczął się proces odbudowywania oszczędności, jeszcze silniejszy w roku następnym, w którym to mimo realnego wzrostu dochodów rozporządzalnych w prawie wszystkich grupach społeczno-ekonomicznych gospodarstw domowych (z wyjątkiem gospodarstw utrzymujących się z niezarobkowych źródeł) nastąpił spadek realnego poziomu wydatków. Lata 1996–1999 to okres systematycznego wzrostu realnego poziomu wydatków przeważającej części gospodarstw domowych; wyjątek w tym względzie stanowiły wówczas tylko gospodarstwa rolników i utrzymujących się z niezarobkowych źródeł. Obniżenie się realnych dochodów rozporządzalnych gospodarstw rolniczych w 1998 r. i 1999 r. pociągnęło za sobą bowiem spadek wolumenu wydatków w tym okresie; w gospodarstwach utrzymujących się z niezarobkowych źródeł analogiczna sytuacja wystąpiła w 1999 r. W dwóch kolejnych latach (2000 i 2001) obniżenie realnego poziomu wydatków dotyczyło już większości grup społeczno-ekonomicznych. Spadek ten miał jednakże charakter przejściowy. Od 2002 r. uwidoczniła się bowiem ponownie w prawie wszystkich grupach społeczno-ekonomicznych gospodarstw domowych wyraźna tendencja do wzrostu wolumenu wydatków, ściśle powiązana z dynamiką realnego poziomu ich dochodów rozporządzalnych, zachowana również w roku następnym, ale z jednym wyjątkiem – gospodarstw rolników. W 2003 r. dochody tej grupy spadły bowiem bardzo silnie, bo aż o 17,5% w stosunku do roku poprzedniego, co znalazło odzwierciedlenie w spadku wydatków o 5,8%. Dysproporcje pomiędzy poszczególnymi grupami społeczno-ekonomicznymi zarysowujące się przy dynamice dochodów realnych zachowane zostały także przy wydatkach, przy czym ich analiza w przypadku gospodarstw rolników daje obraz jeszcze gorszego położenia tej grupy: o ile bowiem dochody gospodarstw rolników, co prawda najsłabiej spośród wszystkich grup społeczno-ekonomicznych, ale jednak wzrosły w badanym okresie, to w przypadku wydatków gospodarstwa owe są jedyną grupą, która odnotowała ich spadek w latach 1993–2003 (o 1,5%)7. 6 7. Sfera społeczna w 1995 r. na tle lat 1990–1994, „Gospodarka Narodowa” 1996, nr 10, s. 52.. W 2003 r. realny wzrost dochodów w porównaniu z 1993 r. widoczny był najsilniej wśród gospodarstw pracujących na własny rachunek (o 32,5%) oraz gospodarstw pracowników (28,1%), najsłabiej natomiast wśród gospodarstw rolników (9,8%), co nie pozwoliło tej grupie nawet na skompensowanie obniżonych dochodów z okresu wcześniejszego, kiedy to tylko w pierwszym roku transformacji docho-.

(8) 40. Tabela 2. Relacja przeciętnych miesięcznych wydatków na 1 osobę w gospodarstwach domowych według grup społeczno-ekonomicznych do przeciętnych miesięcznych wydatków na 1 osobę w gospodarstwach domowych ogółem w latach 1993–2003 (w %) Gospodarstwa domowe. 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 100. 100. 100. 100. 100. 100. 100. 100. 100. 100. 100. Pracowników. 99. 99. 99. 101. 102. 103. 104. 105. 103. 103. 105. Pracowników użytkujących gospodarstwo rolne. 82. 84. 81. 80. 82. 76. 74. 78. 79. 77. 75. Rolników. 89. 85. 85. 85. 81. 73. 72. 74. 75. 78. 72. Pracujących na własny rachunek. 128. 130. 130. 128. 128. 126. 128. 127. 125. 128. 127. Emerytów i rencistów. 112. 112. 112. 111. 110. 111. 110. 106. 109. 109. 108. 63. 61. 59. 58. 58. 68. 60. ·. ·. ·. ·. Ogółem. Utrzymujących się z niezarobkowych źródeł. Źródło: obliczenia własne na podstawie: Rocznik Statystyczny 1995, GUS, Warszawa 1995, s. 175, 178– 182; Budżety gospodarstw domowych w 1995 r., s. 16; w 1996 r., s. 16; w 1997 r., s. 16; w 1998 r., s. 16; w 1999 r., s. 25; w 2000 r., s. 25; w 2001 r., s. 25; w 2002 r., s. 25; oraz w 2003 r., s. 25; „Informacje i opracowania statystyczne”, GUS, Warszawa 1996–2004.. Jak pokazuje tabela 2, w okresie 1993–2003 nie zmieniły się znacząco relacje przeciętnych wydatków w poszczególnych grupach społeczno-ekonomicznych gospodarstw domowych do przeciętnych wydatków w gospodarstwach ogółem dla 5 spośród 6 prezentowanych grup. Największe wydatki realizowane były w gospodarstwach pracujących na własny rachunek (średnio ok. 28% powyżej wielkości przeciętnej) oraz emerytów i rencistów (średnio wyższe o ok. 10%)8. Wydatki pracowników od 1996 r. nieznacznie przekraczają średnie wydatki w gospodarstwach ogółem (w 2003 r. były od nich wyższe o 5%). Najniższy poziom wydatków cechował gospodarstwa utrzymujących się z niezarobkowych źródeł; ich wydatki stanowiły bowiem średnio w analizowanym okresie tylko ok. 61% wydatków gospodarstw ogółem. Gdyby porównać tę właśnie grupę z pracującymi na własny rachunek (która realizuje najwyższe wydatki), to byłoby to niespełna 48% (według danych do 1999 r.). Stosunkowo niskie dy gospodarstw domowych powiązanych z rolnictwem obniżyły się realnie o ok. 50% (najbardziej w porównaniu z pozostałymi grupami ludności). Por. B. Szopa, Ewolucja dochodów ludności rolniczej w Polsce [w:] Gospodarka Polski na przełomie wieków. Księga jubileuszowa dla uczczenia 80. rocznicy powstania Towarzystwa Ekonomicznego w Krakowie, red. Z. Dach, PTE, Kraków 2002, s. 227 i 228. 8 Warto przypomnieć, że w przypadku gospodarstw domowych emerytów i rencistów wysoki poziom ich wydatków (i oczywiście także dochodów) wynika z faktu, że są to gospodarstwa najmniejsze z najmniejszą jednocześnie liczbą osób nieposiadających własnego dochodu, a wskaźniki przeliczane są na 1 osobę. Jak wskazują wyniki Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań przeprowadzonego w 2002 r., średnia liczba osób w gospodarstwach domowych emerytów i rencistów wynosiła 2,2; podczas gdy w gospodarstwach: pracowników – 3,2; pracowników użytkujących gospodarstwo rolne – 4,4; rolników – 4,2; pracujących na własny rachunek – 3,3; utrzymujących się z niezarobkowych źródeł – 3 (zob. Ludność i gospodarstwa domowe. Stan i struktura społeczno-ekonomiczna, GUS, Warszawa 2003, s. 181)..

(9) 41. Kształtowanie się wydatków gospodarstw domowych.... były także wydatki gospodarstw pracowników użytkujących gospodarstwo rolne oraz rolników, ale o ile sytuacja pierwszych nie zmieniła się znacząco na przestrzeni 11 analizowanych lat, to położenie drugich w stosunku do pozostałych grup znacznie się pogorszyło, gdyż relacja ich przeciętnych miesięcznych wydatków do przeciętnych miesięcznych wydatków w gospodarstwach ogółem obniżyła się z 89% w 1993 r. do 72% w 2003 r., a więc aż o 17 punktów proc. Poczucie degradacji, czy też nieskorzystania z pozytywnych efektów transformacji ustrojowej, tak silne w tej właśnie grupie społecznej, staje się jeszcze bardziej zrozumiałe, gdy spojrzy się na początek okresu przemian. W 1989 r. wydatki rolników były bowiem wyższe od wydatków pracowników o 12,1%, a od wydatków emerytów i rencistów o 26,1%9. Interesujących informacji dostarczają dane opisujące zmiany wolumenu wydatków w najbiedniejszych i najbogatszych gospodarstwach. Realną dynamikę wydatków takich właśnie gospodarstw w odniesieniu do pracowników oraz emerytów i rencistów przedstawia tabela 3. Tabela 3. Dynamika realnych przeciętnych miesięcznych wydatków na 1 osobę w gospodarstwach domowych o najniższych i najwyższych dochodach w latach 1994–2003 (rok poprzedni = 100) Gospodarstwa domowe Lata. ogółem. pracowników. emerytów i rencistów. 20% osób o najniższych dochodach (I grupa kwintylowa). ogółem. pracowników. emerytów i rencistów. 20% osób o najwyższych dochodach (V grupa kwintylowa) 98,4. 97,7. 96,5. 105,1. ·. 97,6. 98,0. 104,2. 102,6. ·. 113,6. 105,2. 105,4. 100,8. ·. 103,7. 105,3. ·. 103,7. 112,1. ·. 108,5. 104,9. 1999. ·. 99,8. 99,8. ·. 105,7. 102,0. 2000. ·. 98,6. 96,3. ·. 100,1. 99,4. 2001. 92,4. 92,0. 92,6. 89,0. 91,0. 87,5. 2002. 98,3. 98,6. 99,4. 105,0. 105,9. 104,5. 2003. 100,7. 102,4. 100,8. 103,7. 105,8. 102,8. 98,6. 95,7. ·. 101,6. 1996. ·. 1997. ·. 1998. 1994. 94,3. 1995. Źródło: obliczenia własne na podstawie: Warunki życia ludności w 1994 r., s. 24; w 1995 r., s. 135; w 1996 r., s. 117; w 1997 r., s. 119; w 1998 r., s. 179; w 1999 r., s. 154; w 2000 r., s. 125; w 2001 r., s. 138; w 2002 r., s. 143; w 2003 r., s. 137, „Studia i analizy statystyczne”, GUS, Warszawa 1995–2004; Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 2000, s. 188, 189, 321; oraz 2004, s. 298, 441, GUS, Warszawa 2000, 2004. 9 Zob. K. Kuśmierczyk, Przemiany konsumpcji gospodarstw domowych w latach 90., „Handel Wewnętrzny. Marketing – Rynek – Przedsiębiorstwo” 1996, nr 3, s. 40 i 41. Zgodnie z poczynionymi wcześniej uwagami metodycznymi, użyta tutaj nazwa gospodarstw domowych rolników odpowiada stosowanej przez GUS w 1989 r. w badaniach budżetowych kategorii gospodarstw chłopskich..

(10) 42. Ryszard Kowalski, Artur Pollok. W analizowanym okresie wzrost realnego poziomu wydatków najbiedniejszych gospodarstw (I grupa kwintylowa) w obu grupach nastąpił w 1995 r. i trwał aż do 1998 r. W kolejnych latach tendencja ta uległa jednak odwróceniu i dopiero w 2003 r. wydatki najbiedniejszych gospodarstw pracowników oraz emerytów i rencistów ponownie zaczęły rosnąć. Zwiększanie realnych wydatków gospodarstw najbogatszych (V grupa kwintylowa) rozpoczęło się także równocześnie w gospodarstwach pracowników oraz emerytów i rencistów, ale od 1996 r., i trwało nieprzerwanie w przypadku pierwszej z tych grup do 2000 r., w przypadku zaś drugiej – do 1999 r. Odnotowane później obniżenie realnego poziomu wydatków w V grupie kwintylowej gospodarstw pracowników oraz emerytów i rencistów, szczególnie wyraźne w 2001 r., bo wynoszące odpowiednio: 9% oraz 12,5%, okazało się jednak przejściowe (czego niestety nie można stwierdzić w przypadku gospodarstw zaliczonych do I kwintyla); w latach 2002 i 2003 nastąpiło bowiem ponowne zwiększenie wolumenu wydatków najbogatszych gospodarstw. Na uwagę zasługuje relatywnie wysoki wzrost wolumenu wydatków 20% osób o najwyższych dochodach w grupie pracowników – w 2003 r. gospodarstwa te wydawały o 31,5% więcej niż w 1993 r., podczas gdy ta sama grupa społeczno-ekonomiczna gospodarstw domowych, lecz znajdująca się w I grupie kwintylowej, odnotowała w tych latach jego wzrost zaledwie o 4,3%. Analogiczne wskaźniki dla gospodarstw emerytów i rencistów kształtowały się natomiast na poziomie: 4,7% dla V kwintyla oraz 4% dla I kwintyla. Pokaźna dynamika wydatków gospodarstw pracowników o najwyższych dochodach była przyczyną pogłębienia się zróżnicowania wydatków między najbiedniejszymi a najbardziej zamożnymi. O ile w 1993 r. wydatki gospodarstw pracowników o najwyższych dochodach przewyższały blisko 3,5-krotnie wydatki pracowników zaliczonych do I kwintyla, o tyle w 2003 r. były już wyższe przeszło 4,4-krotnie (tabela 4). Różnica między najbogatszymi gospodarstwami a najbiedniejszymi powiększyła się, chociaż już nie tak znacznie, także w odniesieniu do gospodarstw emerytów i rencistów – relacja wydatków V kwintyla do wydatków I kwintyla tych gospodarstw zmieniła się z 3,3 w 1993 r. na 3,8 w 2003 r. Rozpatrując relacje wydatków najbiedniejszych gospodarstw pracowników oraz emerytów i rencistów (I kwintyl) do wydatków gospodarstw domowych ogółem, zauważalne staje się ich obniżenie w analizowanych latach, a mianowicie z 51% w 1993 r. do 48% w 2003 r. dla gospodarstw pracowników, oraz z 57% do 52% (w analogicznym okresie) dla gospodarstw emerytów i rencistów. W przypadku grupy najbogatszych gospodarstw pracowników (V kwintyl) zaobserwować można natomiast wzrost owej relacji; gospodarstwa te realizowały w 2003 r. wydatki przewyższające o 110% wydatki gospodarstw ogółem, podczas gdy w 1993 r. wskaźnik ten wynosił tylko 77%. Wzrost tej relacji dotyczył również V grupy kwintylowej gospodarstw emerytów i rencistów – w 1993 r. ich wydatki były wyższe od wydatków gospodarstw domowych ogółem o 88%, a w 2003 r. już o 95%. Należy dodać, że wydatki gospodarstw pracowników o największych dochodach w 2003 r. były wyższe także w porównaniu z wydatkami 20% osób o najwyższych dochodach w gospodarstwach domowych ogółem..

(11) 43. Kształtowanie się wydatków gospodarstw domowych.... Tabela 4. Relacja przeciętnych miesięcznych wydatków na 1 osobę w gospodarstwach domowych o najniższych i najwyższych dochodach do przeciętnych miesięcznych wydatków na 1 osobę w gospodarstwach domowych ogółem w latach 1993–2003 (w %) Gospodarstwa domowe Lata. ogółem. pracowników. emerytów i rencistów. 20% osób o najniższych dochodach (I grupa kwintylowa). ogółem. pracowników. emerytów i rencistów. 20% osób o najwyższych dochodach (V grupa kwintylowa). 1993. 56. 51. 57. 176. 177. 188. 1994. 53. 52. 55. 178. 177. 187. 1995. ·. 54. 59. ·. 175. 185. 1996. ·. 53. 57. ·. 188. 183. 1997. ·. 52. 54. ·. 188. 182. 1998. ·. 50. 57. ·. 186. 179. 1999. ·. 49. 56. ·. 193. 179. 2000. ·. 49. 54. ·. 195. 179. 2001. 48. 48. 53. 185. 193. 186. 2002. 47. 47. 53. 193. 203. 194. 2003. 46. 48. 52. 196. 210. 195. Źródło: obliczenia własne na podstawie: Warunki życia ludności w 1993 r., s. 78; w 1994 r., s. 23; w 1995 r., s. 134; w 1996 r., s. 116; w 1997 r., s. 118; w 1998 r., s. 178; w 1999 r., s. 153; w 2000 r., s. 124; w 2001 r., s. 137; w 2002 r., s. 142; w 2003 r., s. 136, „Studia i analizy statystyczne”, GUS, Warszawa 1994–2004; Rocznik Statystyczny 1995, GUS, Warszawa, 1995, s. 175; Budżety gospodarstw domowych w 1995 r., s. 16; w 1996 r., s. 16; w 1997 r., s. 16; w 1998 r., s. 16; w 1999 r., s. 25; w 2000 r., s. 25; w 2001 r., s. 25; w 2002 r., s. 25; oraz w 2003 r., s. 25, „Informacje i opracowania statystyczne”, GUS, Warszawa 1996–2004.. Tabela 5 przedstawia dynamikę realnych wydatków w gospodarstwach domowych według wykształcenia głowy gospodarstwa domowego w latach 1994–2003. Zarówno w 1994 r., jak i w 1995 r. obniżył się realny poziom wydatków w każdym z istniejących typów gospodarstw, chociaż w 1994 r. nastąpił wzrost dochodów realnych w gospodarstwach, gdzie funkcję głowy rodziny pełniły osoby z wyższym albo średnim (policealnym) wykształceniem, a rok później wzrost dochodów dotyczył już każdej z grup gospodarstw domowych. Lata 1996–1999 to okres, w którym realnie wzrastały wydatki wszystkich prezentowanych grup, przy czym najsilniej gospodarstw, na czele których stała osoba z wyższym wykształceniem. Począwszy od 2000 r. zauważalny staje się spadek wolumenu wydatków (pogłębiający się w roku następnym), cechujący większość prezentowanych grup gospodarstw, głównie wiążący się z obniżeniem siły nabywczej ich dochodów rozporządzalnych. Pomimo odwrócenia trendu spadkowego, częściowo już w 2002 r., a w pełni w 2003 r., tylko gospodarstwa domowe, których głową była osoba z wykształceniem wyższym, realizowały wydatki w 2003 r. większe niż w 1999 r. (o 7,7%, pomimo ich wyraźnego.

(12) 44. Ryszard Kowalski, Artur Pollok. spadku w 2001 r.). Pozostałe gospodarstwa nie zdołały uchronić się przed tym spadkiem, przy czym najsilniej zaznaczył się on w gospodarstwach, w których głowa legitymowała się wykształceniem zasadniczym (w 2003 r. wydatki tych gospodarstw były niższe o 5,8% od wydatków z 1999 r.). Tabela 5. Dynamika realnych przeciętnych miesięcznych wydatków na 1 osobę w gospodarstwach domowych według wykształcenia głowy gospodarstwa domowego w latach 1994–2003 (rok poprzedni = 100) Wykształcenie. 1994. 1995. 1996. 1997. 1998. 1999. 2000. 2001. 2002. 2003. Wyższe. 99,5. 99,3. 108,9. 108,1. 106,6. 101,9. 105,1. 95,2. 103,4. 104,1. Średnie i policealne. 99,0. 99,5. 104,9. 107,3. 108,6. 101,9. 97,3. 99,5. 100,4. 100,6. Zasadnicze zawodowe. 97,3. 98,8. 104,8. 104,7. 103,8. 103,0. 97,4. 97,3. 98,7. 100,7. Podstawowe. 95,6. 99,7. 104,8. 102,5. 104,9. 100,9. 97,3. 98,9. 98,7. 100,1. Źródło: obliczenia własne na podstawie: Warunki życia ludności w 1994 r., s. 31; w 1995 r., s. 141; w 1996 r., s. 123; w 1997 r., s. 127; w 1998 r., s. 188; w 1999 r., s. 163; w 2000 r., s. 134; w 2001 r., s. 147; w 2002 r., s. 155; w 2003 r., s. 146, „Studia i analizy statystyczne”, GUS, Warszawa 1995–2004; Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 2000, s. 321; oraz 2004, s. 441, GUS, Warszawa 2000, 2004.. Analizując dane zawarte w tabeli 5 można zauważyć dwie główne tendencje co do kształtowania się poziomu wydatków gospodarstw domowych klasyfikowanych według poziomu wykształcenia ich głowy. Po pierwsze okazuje się bowiem, że w okresach wzrostu wolumenu wydatków wzrastają one najsilniej wśród gospodarstw o wyższym lub średnim i policealnym wykształceniu głowy gospodarstwa domowego. Po drugie natomiast – w okresach spadkowych obniżanie się poziomu realnych wydatków dotyczy w największym stopniu gospodarstw zaliczonych do dwóch pozostałych grup, tj. o wykształceniu podstawowym i zasadniczym zawodowym. Jak należało przypuszczać, największe wydatki realizują gospodarstwa, których głową jest osoba mająca wyższe wykształcenie (tabela 6). W 1993 r. były one większe o 59% od wydatków w gospodarstwach ogółem, a co istotne, w 2003 r. już o 78%. Natomiast gospodarstwa domowe, których głową jest osoba posiadająca wykształcenie średnie lub policealne, charakteryzowały się w latach 1993–2003 ustabilizowaną relacją wydatków w stosunku do przeciętnych wydatków w całej populacji gospodarstw domowych; świadczy o tym jednakowy wskaźnik tej relacji zarówno w pierwszym, jak i w ostatnim badanym roku wynoszący 112%. Jednocześnie w rozpatrywanym okresie pogarszała się stopniowo sytuacja gospodarstw, których głowa legitymowała się wykształceniem zasadniczym zawodowym lub podstawowym10. Podczas gdy w 1993 r. w gospodarstwach z wykształceniem zasadniczym zawodowym realizowano wydatki na poziomie 86%, a z podstawowym – 88% wy10 Oczywiście nie chodzi tutaj o spadek wydatków w wyrażeniu absolutnym, ale o względne pogarszanie się położenia tych grup gospodarstw domowych (a więc w stosunku do pozostałych)..

(13) 45. Kształtowanie się wydatków gospodarstw domowych.... datków w gospodarstwach domowych ogółem, to w 2003 r. dla obydwu typów gospodarstw wskaźnik ten był niższy i wynosił – odpowiednio – 78% i 77% (oznacza to, że wydatki tych gospodarstw były w tym roku przeszło dwukrotnie niższe od wydatków gospodarstw, których głową była osoba z wyższym wykształceniem). Mając na uwadze rolę wykształcenia w gospodarce rynkowej, należy przypuszczać, że tendencja ta nie ulegnie zmianie, a wręcz może jeszcze nabrać na znaczeniu. Tabela 6. Relacja przeciętnych miesięcznych wydatków na 1 osobę w gospodarstwach domowych według wykształcenia głowy gospodarstwa domowego do przeciętnych miesięcznych wydatków na 1 osobę w gospodarstwach domowych ogółem w latach 1993–2003 (w %) Wykształcenie. 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003. Wyższe. 159. 162. 163. 167. 170. 168. 168. 178. 170. 175. 178. Średnie i policealne. 112. 113. 114. 113. 114. 116. 116. 114. 114. 114. 112. Zasadnicze zawodowe. 86. 85. 85. 84. 83. 82. 83. 81. 80. 79. 78. Podstawowe. 88. 86. 87. 86. 83. 82. 82. 80. 80. 79. 77. Źródło: obliczenia własne na podstawie: Warunki życia ludności w 1994 r., s. 31; w 1995 r., s. 141; w 1996 r., s. 123; w 1997 r., s. 127; w 1998 r., s. 188; w 1999 r., s. 163; w 2000 r., s. 134; w 2001 r., s. 147; w 2002 r., s. 155; w 2003 r., s. 146, „Studia i analizy statystyczne”, GUS, Warszawa 1995–2004; Rocznik Statystyczny 1995, GUS, Warszawa 1995, s. 175; Budżety gospodarstw domowych w 1995 r., s. 16; w 1996 r., s. 16; w 1997 r., s. 16; w 1998 r., s. 16; w 1999 r., s. 25; w 2000 r., s. 25; w 2001 r., s. 25; w 2002 r., s. 25; oraz w 2003 r., s. 25, „Informacje i opracowania statystyczne”, GUS, Warszawa 1996–2004.. Spośród wielu klasyfikacji gospodarstw domowych jedną z ważniejszych stanowi niewątpliwie klasyfikacja oparta na ich wielkości. Tabela 7 prezentuje dynamikę realnych wydatków dla sześciu grup, wyodrębnionych właśnie na podstawie kryterium liczebności gospodarstwa domowego. Podobnie jak przy wcześniej prezentowanych ujęciach, także tutaj zauważalny staje się spadek realnego poziomu wydatków w latach 1994 i 1995 we wszystkich, wyłączając tylko najmniejsze, gospodarstwach. I znowu miało to miejsce przy rosnących dochodach realnych – w 1994 r. wzrost dochodów dotyczył czterech wyszczególnionych w tabeli 7 typów gospodarstw (z wyjątkiem najmniejszych i największych), a w 1995 r. – już wszystkich sześciu. Kolejne cztery lata (1996–1999) to okres ciągłego wzrostu wolumenu wydatków w przypadku wszystkich typów gospodarstw, niepowstrzymanego nawet spadkiem dochodów realnych w 1998 r. (który dotyczył także wszystkich gospodarstw). Kolejne dwa analizowane lata (2000–2001) przyniosły w większości wyróżnionych typów gospodarstw domowych obniżenie realnego poziomu ich wydatków. Tendencja ta zaczęła się zmieniać już w 2002 r., kiedy to pojawił się wzrost wydatków w gospodarstwach mniejszych (jedno-, dwui trzyosobowych), a w 2003 r. charakteryzował on już wszystkie typy gospodarstw, chociaż trzeba dodać, że dla większości z nich był niewystarczający do osiągnięcia w 2003 r. wolumenu wydatków z 1999 r. Tylko bowiem w gospodarstwach naj-.

(14) 46. Ryszard Kowalski, Artur Pollok. mniejszych – jedno- i dwuosobowych – realne wydatki w 2003 r. przewyższały te z 1997 r. (odpowiednio o 3,7% i 2,7%). Realny poziom wydatków tych gospodarstw na przestrzeni 10 analizowanych lat praktycznie nie uległ zmianie, a dokładnie nieco się obniżył – o 1,7%. Wydatki mniejszych gospodarstw w analogicznym okresie zwiększyły się, najsilniej w grupie gospodarstw jedno- oraz dwuosobowych (odpowiednio o 25,7% oraz 23,4%). Tabela 7. Dynamika realnych przeciętnych miesięcznych wydatków na 1 osobę w gospodarstwach domowych według liczby osób w latach 1994–2003 (rok poprzedni = 100) Gospodarstwa domowe 1994. 1995. 1996. 1997. 1998. 1999. 2000. 2001. 2002. 2003. 1-osobowe. 96,9. 100,6. 105,6. 106,6. 106,4. 103,8. 98,5. 100,8. 103,6. 100,8. 2-osobowe. 99,8. 99,2. 105,3. 107,7. 104,6. 102,3. 99,1. 97,4. 103,0. 103,3. 3-osobowe. 98,6. 98,1. 105,7. 105,6. 105,5. 102,5. 98,5. 95,7. 101,6. 103,0. 4-osobowe. 98,0. 99,0. 105,3. 105,5. 101,7. 104,6. 99,4. 95,7. 99,0. 101,0. 5-osobowe. 98,9. 99,4. 104,9. 102,6. 101,6. 102,5. 104,2. 93,4. 96,8. 103,2. 6- i więcej osobowe. 94,0. 98,6. 107,1. 100,8. 101,4. 100,4. 99,1. 97,4. 98,8. 101,2. Źródło: obliczenia własne na podstawie: Budżety gospodarstw domowych w 1993 r., s. 21, 24, 28, 32, 36, 40; w 1994 r., s. 20, 24, 28, 32, 36, 40; w 1995 r., s. 20, 24, 28, 32, 36, 40; w 1996 r., s. 20, 24, 28, 32, 36, 40; w 1997 r., s. 20, 24, 28, 32, 36, 40; w 1998 r., s. 17–19; w 1999 r., s. 26–31; w 2000 r., s. 26–31; w 2001 r., s. 26–31; w 2002 r., s. 26–31; w 2003 r., s. 26–31, „Informacje i opracowania statystyczne”, GUS, Warszawa 1994–2004; Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 2000, s. 321; oraz 2004, s. 441, GUS, Warszawa 2000, 2004.. Tendencje, jakim podlegała dynamika wydatków poszczególnych gospodarstw, wpłynęły oczywiście na relacje przeciętnych miesięcznych wydatków na 1 osobę w gospodarstwach domowych według liczby osób do przeciętnych miesięcznych wydatków na 1 osobę w gospodarstwach domowych ogółem, co przedstawiono w tabeli 8. W ciągu 11 lat przewaga wydatków gospodarstw jednoosobowych nad wydatkami gospodarstw domowych ogółem zwiększyła się z 64% w 1993 r. do 80% w 2003 r., a gospodarstw dwuosobowych – odpowiednio – z 36% do 47%. Jednocześnie w okresie tym obniżyła się relacja przeciętnych wydatków gospodarstw największych (sześcio- i więcej osobowych) do przeciętnych wydatków w gospodarstwach ogółem z 65% do 56%. Warto podkreślić w tym miejscu, że ze względu na efekty skali, nie można na podstawie danych o stosownych relacjach (a nawet na podstawie danych o dynamice zmian czy to wydatków, czy dochodów realnych) mówić w kategoriach bezwzględnych o lepszej sytuacji jednego gospodarstwa względem drugiego; można jedynie wnioskować o polepszeniu się sytuacji danego typu gospodarstw lub polepszeniu się położenia danego typu gospodarstw w stosunku do innych gospodarstw..

(15) 47. Kształtowanie się wydatków gospodarstw domowych... Tabela 8. Relacja przeciętnych miesięcznych wydatków na 1 osobę w gospodarstwach domowych według liczby osób do przeciętnych miesięcznych wydatków na 1 osobę w gospodarstwach domowych ogółem w latach 1993–2003 (w %). Gospodarstwa domowe 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 1-osobowe. 164. 162. 165. 165. 165. 167. 171. 170. 177. 183. 180. 2-osobowe. 136. 139. 140. 139. 141. 140. 141. 141. 142. 146. 147. 3-osobowe. 114. 115. 114. 114. 113. 114. 114. 114. 113. 114. 115. 4-osobowe. 94. 94. 94. 94. 93. 90. 93. 93. 92. 91. 90. 5-osobowe. 75. 76. 77. 76. 73. 71. 71. 75. 73. 70. 71. 6- i więcej osobowe. 65. 62. 62. 63. 60. 57. 57. 57. 57. 56. 56. Źródło: obliczenia własne na podstawie: Budżety gospodarstw domowych w 1993 r., s. 21, 24, 28, 32, 36, 40; w 1994 r., s. 20, 24, 28, 32, 36, 40; w 1995 r., s. 16, 20, 24, 28, 32, 36, 40; w 1996 r., s. 16, 20, 24, 28, 32, 36, 40; w 1997 r., s. 16, 20, 24, 28, 32, 36, 40; w 1998 r., s. 16–19; w 1999 r., s. 25–31; w 2000 r., s. 25–31; w 2001 r., s. 25–31; w 2002 r., s. 25–31; w 2003 r., s. 25–31, „Informacje i opracowania statystyczne”, GUS, Warszawa 1994–2004; oraz Rocznik Statystyczny 1995, GUS, Warszawa 1995, s. 175.. Jeżeli analizę ograniczy się wyłącznie do rodzin, zauważalna staje się stosunkowo duża fluktuacja zmian w dynamice wydatków rodzin najsłabszych ekonomiczne, tj. małżeństw z czworgiem i więcej dzieci oraz matek z dziećmi na utrzymaniu (tabela 9). W przypadku tych grup gospodarstw domowych, częściej niż w pozostałych typach rodzin, lata wzrostu wolumenu wydatków przeplatają się z latami jego spadku. Różnica zarysowuje się także pomiędzy tymi dwiema grupami gospodarstw. Obliczając skumulowaną dynamikę przeciętnych realnych wydatków dla okresu 1994–2003 okazuje się bowiem, że gospodarstwa matek z dziećmi na utrzymaniu odnotowały od 1993 r. realny wzrost wydatków o 11,8%, natomiast rodziny z największą liczbą dzieci (tj. czworo i więcej) ich spadek – w 2003 r. realny poziom ich wydatków wynosił 97,5% poziomu z 1993 r. Obniżenie się w analizowanym okresie wolumenu wydatków małżeństw z czworgiem i więcej dzieci znajduje swoje odzwierciedlenie w tabeli 10, gdzie przedstawiono relacje przeciętnych miesięcznych wydatków w poszczególnych typach biologicznych gospodarstw domowych do przeciętnych wydatków w gospodarstwach ogółem. Wydatki tych rodzin w 1993 r. stanowiły 57% wydatków w gospodarstwach ogółem, a 10 lat później już tylko 47%, co oznacza, że w 2003 r. ich wydatki (w przeliczeniu na 1 osobę) były blisko 3,4-krotnie niższe od wydatków małżeństw nie posiadających dzieci. Zważywszy na pewne cechy szczególnie charakterystyczne dla rodzin wielodzietnych: niskie wykształcenie, niskie kwalifikacje zawodowe, zamieszkiwanie obszarów niezurbanizowanych, brak dyspozycyjności na skutek obciążenia obowiązkami domowymi, wydaje się, że perspektywa poprawy położenia tych rodzin nie jest najlepsza11. Niewątpliwie taka sytuacja stanowi wyzwanie dla polity11 M. Racław-Markowska, Deprywacja czy utrudnienie? Potrzeby cywilizacyjne rodzin wielodzietnych w latach 1989–1996, „Polityka Społeczna” 1999, nr 8, s. 22..

(16) 48. Ryszard Kowalski, Artur Pollok. ki rodzinnej, której naczelnym zadaniem powinno być zapobieganie procesowi pauperyzacji tego typu rodzin. Tabela 9. Dynamika realnych przeciętnych miesięcznych wydatków na 1 osobę w gospodarstwach domowych według wybranych typów biologicznych gospodarstwa domowego w latach 1994–2003 (rok poprzedni = 100) Małżeństwo Lata. bez dzieci. z dziećmi na utrzymaniu z1. z2. z3. z 4 i więcej. Matka z dziećmi na utrzymaniu. 1994. 100,0. 97,5. 98,3. 97,4. 92,7. 100,6. 1995. 99,3. 98,4. 100,0. 101,5. 100,9. 96,2. 1996. 104,8. 106,6. 105,3. 104,7. 108,2. 109,5. 1997. 108,7. 104,4. 104,6. 103,0. 97,0. 98,2. 1998. 106,1. 109,2. 104,0. 103,2. 105,6. 107,0. 1999. 102,1. 101,4. 103,4. 104,2. 99,9. 98,8. 2000. 100,4. 98,5. 100,9. 103,9. 96,9. 99,3. 2001. 99,2. 97,3. 97,7. 97,1. 99,1. 104,5. 2002. 104,1. 102,2. 97,2. 95,5. 98,6. 96,3. 2003. 104,3. 103,0. 102,4. 105,4. 99,4. 101,7. Źródło: obliczenia własne na podstawie: Warunki życia ludności w 1997 r., s. 156–161; w 1998 r., s. 187; w 1999 r., s. 162; w 2000 r., s. 133; w 2001 r., s. 146; w 2002 r., s. 154; w 2003 r., s. 145, „Studia i analizy statystyczne”, GUS, Warszawa 1998–2004; Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 2000, s. 321; oraz 2004, s. 441, GUS, Warszawa 2000, 2004.. Jedynymi gospodarstwami, dla których relacja ich wydatków do wydatków gospodarstw ogółem zwiększyła się w analizowanym okresie, były gospodarstwa małżeństw bezdzietnych. W 1993 r. wydatki tychże rodzin były wyższe o 43% od przeciętnych wydatków gospodarstw ogółem, a w 2003 r. wskaźnik ten wzrósł do 59%. W przypadku pozostałych gospodarstw odpowiednie relacje albo nie zmieniły się, albo uległy nieznacznemu obniżeniu. Warto jeszcze zauważyć, że najwyższy poziom wydatków spośród wyróżnionych typów biologicznych gospodarstw domowych prezentują poza małżeństwami bez dzieci małżeństwa z jednym dzieckiem na utrzymaniu. W latach 1993–2003 wyłącznie w tych dwóch grupach rodzin poziom przeciętnych miesięcznych wydatków przewyższał poziom wydatków gospodarstw domowych ogółem – w przypadku rodzin bezdzietnych średnio o blisko 50%, natomiast w przypadku rodzin z jednym dzieckiem o ok. 20%. Ważnym ujęciem, w jakim przedstawiane są wydatki gospodarstw domowych, jest niewątpliwie ujęcie przestrzenne. Przekrój przestrzenny (podział gospodarstw np. na wiejskie i miejskie lub ze względu na województwo) stanowi niezbędną in-.

(17) 49. Kształtowanie się wydatków gospodarstw domowych.... formację wykorzystywaną w procesie tworzenia instrumentów polityki gospodarczej, stymulujących zmiany strukturalne i procesy alokacyjne w gospodarce12. Tabela 10. Relacja przeciętnych miesięcznych wydatków na 1 osobę w gospodarstwach domowych według wybranych typów biologicznych gospodarstwa domowego do przeciętnych miesięcznych wydatków na 1 osobę w gospodarstwach domowych ogółem w latach 1993–2003 (w %) Małżeństwo Lata. bez dzieci. z dziećmi na utrzymaniu z1. z2. z3. z 4 i więcej. Matka z dziećmi na utrzymaniu. 1993. 143. 121. 93. 72. 57. 97. 1994. 146. 121. 94. 71. 54. 99. 1995. 147. 120. 95. 73. 55. 97. 1996. 145. 121. 94. 72. 56. 100. 1997. 149. 119. 93. 70. 52. 93. 1998. 148. 121. 91. 68. 51. 92. 1999. 149. 121. 93. 69. 50. 89. 2000. 150. 120. 94. 73. 49. 90. 2001. 150. 118. 93. 71. 50. 96. 2002. 156. 120. 90. 67. 49. 92. 2003. 159. 121. 90. 69. 47. 91. Źródło: obliczenia własne na podstawie: Budżety gospodarstw domowych według wybranych typów rodzin w latach 1993–1996, „Informacje i opracowania statystyczne”, GUS, Warszawa 1997, s. 7, 13, 19, 25, 31, 37; Warunki życia ludności w 1997 r., s. 156–161; w 1998 r., s. 187; w 1999 r., s. 162; w 2000 r., s. 133; w 2001 r., s. 146; w 2002 r., s. 154; w 2003 r., s. 145, „Studia i analizy statystyczne”, GUS, Warszawa 1998–2004; Rocznik Statystyczny 1995, GUS, Warszawa 1995, s. 175; Budżety gospodarstw domowych w 1995 r., s. 16; w 1996 r., s. 16; w 1997 r., s. 16; w 1998 r., s. 16; w 1999 r., s. 25; w 2000 r., s. 25; w 2001 r., s. 25; w 2002 r., s. 25; oraz w 2003 r., s. 25, „Informacje i opracowania statystyczne”, GUS, Warszawa 1996–2004.. Tabela 11 pokazuje dynamikę wydatków gospodarstw domowych według miejsca ich zamieszkania. Jak wynika z zawartych w niej danych, realny wzrost wydatków rozpoczął się w 1995 r., z wyjątkiem gospodarstw domowych zamieszkujących miasta o liczbie mieszkańców między 200 tys. a 500 tys. oraz gospodarstw wiejskich. Rok 1996 cechował się wzrostem wolumenu wydatków we wszystkich gospodarstwach, niezależnie od miejsca ich zamieszkania, który trwał nieprzerwanie przez 3 kolejne lata (z jednym wyjątkiem: w 1999 r. – gospodarstw zamieszkujących w miastach liczących od 20 tys. do 100 tys. mieszkańców). Lata 2000–2002 przyniosły 12 Szerzej na ten temat zob. J. Kramer, Konsumpcja w gospodarce rynkowej, PWE, Warszawa 1997, s. 233–236..

(18) 50. Ryszard Kowalski, Artur Pollok. niestety spadki realnego poziomu wydatków w gospodarstwach zamieszkujących miasta o liczebności poniżej 200 tys. mieszkańców, będące następstwem pogarszającej się ich sytuacji dochodowej. Praktycznie niezmieniony poziom wydatków w 2002 r. w porównaniu z 1999 r. cechował jedynie gospodarstwa reprezentujące miasta większe (co najmniej 200-tysięczne) oraz, co interesujące, gospodarstwa wiejskie. Wzrost wydatków we wszystkich typach gospodarstw, jaki odnotowano w 2003 r., w przypadku gospodarstw zamieszkujących miasta najmniejsze oraz miasta o liczebności pomiędzy 100 tys. a 200 tys. mieszkańców nie był jeszcze w stanie skompensować obniżenia się poziomu wydatków z lat ubiegłych i w konsekwencji gospodarstwa te realizowały w ostatnim analizowanym roku wydatki niższe niż w 1999 r. (odpowiednio o 1,6% i 3,4%). Tabela 11. Dynamika realnych przeciętnych miesięcznych wydatków na 1 osobę w gospodarstwach domowych według miejsca zamieszkania w latach 1994–2003 (rok poprzedni = 100) Miasta Lata. ogółem. o liczbie mieszkańców w tysiącach 20 i mniej. 20–100. 100–200. 200–500. Wieś 500 i więcej. 1994. 98,0. 97,2. 98,6. 98,1. 98,9. 98,9. 96,4. 1995. 100,5. 100,9. 101,5. 102,0. 97,0. 100,7. 97,3. 1996. 106,1. 101,8. 106,3. 104,4. 105,7. 107,9. 105,8. 1997. 106,7. 110,1. 102,7. 109,7. 106,4. 108,0. 103,1. 1998. 108,6. 107,2. 109,9. 104,6. 107,7. 110,3. 102,0. 1999. 102,0. 103,0. 99,3. 103,4. 102,4. 104,3. 102,1. 2000. 98,5. 95,7. 98,3. 98,1. 100,5. 100,6. 100,6. 2001. 98,5. 95,7. 101,8. 99,4. 99,8. 95,0. 99,9. 2002. 100,9. 103,1. 98,3. 98,7. 99,7. 104,8. 99,9. 2003. 103,0. 104,2. 103,3. 100,4. 100,3. 104,4. 100,6. Źródło: obliczenia własne na podstawie: Warunki życia ludności w 1994 r., s. 28; w 1995 r., s. 139; w 1996 r., s. 121; w 1997 r., s. 126; w 1998 r., s. 186; w 1999 r., s. 161; w 2000 r., s. 132; w 2001 r., s. 145; w 2002 r., s. 153; w 2003 r., s. 144, „Studia i analizy statystyczne”, GUS, Warszawa 1995–2004; Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 2000, s. 321; oraz 2004, s. 441, GUS, Warszawa 2000, 2004.. Największą dynamiką wolumenu wydatków w badanym okresie odznaczały się, co nie jest zaskoczeniem, gospodarstwa wielkomiejskie (tj. zamieszkujące miasta powyżej 500 tys. mieszkańców). W 2003 r. realne wydatki tych gospodarstw były wyższe o ok. 40% od ich poziomu z 1993 r. Najniższą dynamiką, co również nie powinno budzić zdziwienia, charakteryzowały się natomiast gospodarstwa wiejskie – wzrost wolumenu wydatków w tym samym okresie o 7,6%. W przypadku pozostałych gospodarstw wydatki w ciągu 10 analizowanych lat zwiększyły się o ok. 20% – najmniej (o 19,3%) w gospodarstwach zamieszkują-.

(19) 51. Kształtowanie się wydatków gospodarstw domowych.... cych miasta o liczbie mieszańców między 200 tys. a 500 tys., najwięcej (o 21,2%) w gospodarstwach pochodzących z miast liczących od 20 tys. do 100 tys. mieszkańców. Cennych informacji na temat gospodarstw domowych ujętych według miejsca zamieszkania dostarczają nie tylko wskaźniki dynamiki, ale także odpowiednie relacje wydatków, zaprezentowane w tabeli 12. Dane te wskazują na duże różnice w poziomach wydatków nie tylko pomiędzy gospodarstwami wiejskimi i miejskimi, ale także w grupie samych gospodarstw miejskich. Tabela 12. Relacja przeciętnych miesięcznych wydatków na 1 osobę w gospodarstwach domowych według miejsca zamieszkania do przeciętnych miesięcznych wydatków na 1 osobę w gospodarstwach domowych ogółem w latach 1993–2003 (w %) Miasta Lata. ogółem. o liczbie mieszkańców w tysiącach 20 i mniej. 20–100. 100–200. 200–500. Wieś 500 i więcej. 102. 107. 123. 123. 86. 1993. 109. 95. 1994. 109. 95. 103. 108. 125. 125. 85. 1995. 111. 97. 106. 111. 117. 133. 84. 1996. 111. 93. 106. 110. 116. 135. 83. 1997. 112. 97. 103. 113. 117. 138. 81. 142. 78. 1998. 114. 97. 106. 112. 118. 1999. 114. 98. 103. 114. 119. 146. 78. 2000. 114. 94. 102. 113. 120. 149. 80. 2001. 113. 91. 105. 113. 121. 143. 80. 2002. 113. 93. 103. 111. 120. 149. 80. 2003. 114. 95. 104. 109. 118. 152. 79. Źródło: obliczenia własne na podstawie: Warunki życia ludności w 1993 r., s. 78; w 1994 r., s. 28; w 1995 r., s. 139; w 1996 r., s. 121; w 1997 r., s. 126; w 1998 r., s. 186; w 1999 r., s. 161; w 2000 r., s. 132; w 2001 r., s. 145; w 2002 r., s. 153; w 2003 r., s. 144, „Studia i analizy statystyczne”, GUS, Warszawa 1994–2004; Rocznik Statystyczny 1995, GUS, Warszawa 1995, s. 175; Budżety gospodarstw domowych w 1995 r., s. 16; w 1996 r., s. 16; w 1997 r., s. 16; w 1998 r., s. 16; w 1999 r., s. 25; w 2000 r., s. 25; w 2001 r., s. 25; w 2002 r., s. 25; oraz w 2003 r., s. 25, „Informacje i opracowania statystyczne”, GUS, Warszawa 1996–2004.. W 1993 r. wydatki gospodarstw wiejskich stanowiły 86%, a ogółu gospodarstw miejskich 109% przeciętnych wydatków w całej populacji gospodarstw domowych. Z biegiem lat różnica pomiędzy tymi gospodarstwami powiększała się i w 2003 r. relacja ich wydatków do wydatków gospodarstw domowych ogółem wynosiła już odpowiednio 79% i 114% (odnosząc bezpośrednio do siebie te wielkości, widać, że w 2003 r. wydatki gospodarstw wiejskich stanowiły ok. 69% wydatków ogółu gospodarstw miejskich). Różnica ta jest jeszcze większa, jeżeli porówna się wydatki gospodarstw wiejskich z wydatkami gospodarstw zamieszkujących największe.

(20) 52. Ryszard Kowalski, Artur Pollok. miasta, a więc powyżej 500 tys. mieszkańców. W 2003 r. wydatki gospodarstw zamieszkujących na wsi stanowiły bowiem niespełna 52% wydatków gospodarstw wielkomiejskich. Gospodarstwa miejskie nie były oczywiście jednolite, jeżeli chodzi o tendencje opisujące zmiany relacji ich wydatków w odniesieniu do wydatków w gospodarstwach ogółem. Należy wspomnieć o pogłębiającej się w tym względzie różnicy pomiędzy gospodarstwami zamieszkującymi najmniejsze miasta a resztą gospodarstw miejskich. Spośród pięciu wyróżnionych w tabeli typów gospodarstw miejskich najniższy poziom wydatków realizują właśnie gospodarstwa z najmniejszych miast (tj. do 20 tys. mieszkańców); wydatki tych gospodarstw kształtowały się w badanym okresie średnio na poziomie 95% wydatków gospodarstw ogółem. W przypadku pozostałych typów gospodarstw miejskich w latach 1993–2003 zanotowano wzrost analogicznych relacji wydatków, przy czym najsilniejszy w grupie gospodarstw zamieszkujących miasta o liczbie mieszkańców powyżej 500 tys. (o ok. 30 punktów proc.). Warto wspomnieć w tym miejscu o ogólnej prawidłowości, jaka widoczna jest przy obserwacji wydatków gospodarstw domowych – im większa miejscowość, tym większa konsumpcja przypadająca na 1 osobę w gospodarstwie. Badając przestrzenne zróżnicowanie konsumpcji warto również przyjrzeć się wydatkom gospodarstw domowych według województw; ich charakterystyka w układzie województw odpowiadającym nowemu podziałowi administracyjnemu Polski (wprowadzonemu 1 stycznia 1999 r.) zaprezentowana została w tabelach 13 i 14. Jak wynika z danych zestawionych w tabeli 13, w żadnym z województw wydatki gospodarstw domowych nie rosły nieprzerwanie w latach 1999–2003. Najsilniej w ciągu tego okresu wzrosły one – pomimo obniżenia się ich realnego poziomu w 2000 r. – w województwie podkarpackim, bo aż o 12,3%. Na kolejnych pozycjach uplasowały się województwa: lubelskie (wzrost o 11,6%), pomorskie (o 9,7%), warmińsko-mazurskie (o 8,6%), kujawsko-pomorskie (o 8,4%), mazowieckie (o 6,1%), świętokrzyskie (o 5,1%), łódzkie (o 2,8%) oraz podlaskie (2,3%). Gospodarstwa domowe zamieszkujące trzy województwa, a mianowicie: lubuskie, wielkopolskie oraz opolskie, zachowały w rozpatrywanym okresie wydatki na praktycznie niezmienionym realnym poziome (wskaźniki dynamiki wolumenu wydatków gospodarstw domowych w tych województwach wskazują na ich wzrost – odpowiednio – o 0,1%, 0,6% oraz 0,8%). W pozostałych czterech województwach realne wydatki w 2003 r. były niższe od ich poziomu w 1999 r., przy czym spadek wolumenu wydatków szczególnie silnie zaznaczył się w województwie dolnośląskim (o 5,3%) oraz śląskim (o 3,6%). Należy przy tym zauważyć, że zasadniczą rolę w tym względzie odegrał 2000 r., w którym to pod wpływem obniżenia się realnych dochodów gospodarstw domowych spadek wolumenu wydatków odnotowano w przypadku aż dziewięciu województw – średnio na poziomie 4 punktów proc..

(21) 53. Kształtowanie się wydatków gospodarstw domowych... Tabela 13. Dynamika realnych przeciętnych miesięcznych wydatków na 1 osobę w gospodarstwach domowych według województw w latach 1999–2003 (rok poprzedni = 100)* 1999. 2000. 2001. 2002. 2003. Dolnośląskie. Województwo. 102,4. 91,9. 97,3. 100,6. 102,8. Kujawsko-pomorskie. 100,7. 103,1. 103,3. 102,1. 99,0. Lubelskie. 106,2. 94,9. 100,6. 106,2. 103,6. Lubuskie. 106,5. 93,6. 99,5. 99,0. 101,9. Łódzkie. 104,9. 101,5. 93,9. 102,3. 100,5. Małopolskie. 100,7. 98,3. 103,1. 96,8. 100,3. Mazowieckie. 101,3. 100,3. 96,8. 102,4. 105,3. 99,4. 95,4. 101,8. 97,1. 107,5. 108,0. 98,1. 100,9. 100,2. 104,8. Podlaskie. 97,4. 100,2. 104,6. 100,7. 99,5. Pomorskie. 99,6. 108,3. 98,1. 105,0. 98,7. Śląskie. 102,0. 96,6. 100,9. 96,9. 100,1. Świętokrzyskie. 101,0. 99,5. 100,8. 98,7. 105,1. Warmińsko-mazurskie. 101,2. 103,7. 99,3. 100,8. 103,4. 98,8. 103,3. 98,3. 99,4. 100,9. 100,7. 95,7. 97,2. 103,3. 101,9. Opolskie Podkarpackie. Wielkopolskie Zachodniopomorskie. dane dla 1999 r. zdeflowano wskaźnikiem cen towarów i usług konsumpcyjnych ogółem, dla lat 2000– 2003 – wskaźnikiem cen towarów i usług konsumpcyjnych według województw Źródło: obliczenia własne na podstawie: Warunki życia ludności w 1998 r., s. 184, 185; w 1999 r., s. 159, 160; w 2000 r., s. 130, 131; w 2001 r., s. 143, 144; w 2002 r., s. 151, 152; w 2003 r., s. 142, 143, „Studia i analizy statystyczne”, GUS, Warszawa 1999–2004; Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 2003, GUS, Warszawa 2003, s. 353; Rocznik Statystyczny Województw 2001, s. 273; 2002, s. 283; 2003, s. 319; oraz 2004, s. 613, GUS, Warszawa 2001–2004.. Relacje wydatków zaprezentowane w tabeli 14 pozwalają na wskazanie województw, w których wydatki gospodarstw domowych znacznie odbiegają od średniego ich poziomu wśród ogółu gospodarstw. Dzięki temu powstaje swoista mapa zamożności Polski (przy znacznym uproszczeniu, bo zamożność opisywana jest w ten sposób jako funkcja wyłącznie poziomu bieżących wydatków), na której pojawiają się, oprócz województw z wydatkami gospodarstw oscylującymi wokół średniej krajowej, regiony o znacznie wyższym oraz znacznie niższym poziomie wydatków. Do pierwszej grupy należą niewątpliwie województwa: mazowieckie (wydatki zamieszkujących je gospodarstw w latach 1998–2003 były wyższe od wydatków w gospodarstwach domowych ogółem średniorocznie o 18%) oraz śląskie (o 7%). W drugiej grupie znajdują się następujące województwa: podkarpackie (wydatki niższe średniorocznie od tych realizowanych w gospodarstwach ogółem o 15%), świętokrzyskie (o 13%), warmińsko-mazurskie (o 12%), lubelskie (o 11%), kujawsko-pomorskie (o 9%) oraz podlaskie (o 8%). Taka sytuacja w dużej mierze jest.

(22) 54. Ryszard Kowalski, Artur Pollok. oczywiście pochodną zróżnicowania dochodów gospodarstw zamieszkujących różne obszary kraju. Tabela 14. Relacja przeciętnych miesięcznych wydatków na 1 osobę w gospodarstwach domowych według województw do przeciętnych miesięcznych wydatków na 1 osobę w gospodarstwach domowych ogółem w latach 1998–2003 (w %) Województwo. 1998. 1999. 2000. 2001. 2002. 2003. 109. 110. 102. 100. 100. 101. Kujawsko-pomorskie. 88. 87. 90. 94. 95. 92. Lubelskie. 86. 89. 86. 87. 91. 92. Lubuskie. 103. 108. 101. 100. 98. 98. Łódzkie. 102. 105. 107. 102. 104. 102. Dolnośląskie. Małopolskie. 98. 97. 97. 101. 97. 96. Mazowieckie. 117. 116. 117. 116. 119. 123. Opolskie. 103. 101. 97. 100. 97. 102. Podkarpackie. 81. 86. 85. 86. 86. 88. Podlaskie. 92. 88. 89. 95. 94. 92. Pomorskie. 97. 95. 104. 102. 106. 103. 110. 110. 107. 108. 104. 102. Świętokrzyskie. 87. 86. 86. 88. 87. 88. Warmińsko-mazurskie. 87. 86. 90. 88. 88. 89. Wielkopolskie. 96. 93. 97. 95. 94. 93. 105. 101. 99. 102. 102. Śląskie. Zachodniopomorskie. 106. Źródło: obliczenia własne na podstawie: Warunki życia ludności w 1998 r., s. 184, 185; w 1999 r., s. 159, 160; w 2000 r., s. 130, 131; w 2001 r., s. 143, 144; w 2002 r., s. 151, 152; w 2003 r., s. 142, 143, „Studia i analizy statystyczne”, GUS, Warszawa 1999–2004; Budżety gospodarstw domowych w 1998 r., s. 16; w 1999 r., s. 25; w 2000 r., s. 25; w 2001 r., s. 25; w 2002 r., s. 25; oraz w 2003 r., s. 25, „Informacje i opracowania statystyczne”, GUS, Warszawa 1999–2004.. Do województw, w których sytuacja gospodarstw w analizowanych latach uległa największemu względnemu pogorszeniu, należą: dolnośląskie (w 1998 r. gospodarstwa zamieszkujące to województwo realizowały 109% wydatków gospodarstw ogółem, a w 2003 r. już tylko 101%) oraz śląskie (spadek tej relacji również o 8 punktów proc. – ze 110% do 102%). Największą względną poprawę odnotowano w tym okresie natomiast w województwach: podkarpackim (wzrost powyższej relacji z 81% do 88%), lubelskim (z 86% do 92%), mazowieckim (ze 117% do 123%) oraz pomorskim (z 97% do 103%). Dokładniejsza analiza wydatków gospodarstw domowych ujętych ogółem oraz według grup społeczno-ekonomicznych wymaga przyjrzenia się strukturze wydatków tych gospodarstw, tj. w podziale na poszczególne grupy towarów i usług konsumpcyjnych oraz pozostałe wydatki. Odpowiednie dane przedstawione zostały w tabelach 15 oraz 16..

(23) Wyszczególnienie. transport i łączność. kultura, sport i wypoczynekc. naukab. higiena osobista. zdrowiea. mieszkanie. odzież i obuwie. żywność. towary nieżywnościowe i usługi. 1993 1995 1997 1993 1995 1997 1993 1995 1997 1993 1995 1997 1993 1995 1997 1993 1995 1997 1993 1995 1997 1993 1995 1997 1993 1995 1997. Lata. 41,5 39,7 36,0 6,9 7,0 6,9 19,7 20,6 22,0 3,2 3,5 3,8 3,3 3,1 3,2 1,6 1,9 2,0 5,2 5,4 5,5 9,2 8,8 9,8 3,5 4,4 4,8. ogółem. utrzymujących się z niezarobkowych źródeł 48,8 48,8 44,4 6,6 6,2 5,8 18,6 19,0 21,7 2,4 2,3 2,8 3,7 3,4 3,4 1,9 2,7 3,0 4,9 4,5 4,2 6,2 5,3 5,8 1,5 2,1 2,8. emerytów i rencistów 43,1 41,3 38,1 5,2 5,1 5,3 23,4 23,9 25,1 4,9 5,4 6,0 3,3 2,9 2,9 0,5 0,7 0,7 4,1 4,0 4,1 6,2 6,1 6,6 3,9 5,1 5,5. pracujących na własny rachunek 34,4 32,3 30,1 8,2 7,7 8,1 17,4 20,1 19,1 2,6 2,8 3,0 3,6 3,2 3,6 2,4 2,7 2,6 7,2 7,7 7,3 13,9 13,4 15,0 4,0 4,9 5,5. rolników 48,8 47,2 44,5 7,0 8,0 6,9 16,7 16,0 18,0 2,6 2,8 3,1 2,4 2,5 2,5 1,2 1,6 1,8 2,3 2,5 2,4 8,7 9,6 10,3 3,7 4,3 4,8. Gospodarstwa domowe pracowników użytkujących pracowników gospodarstwo rolne 47,9 39,1 46,3 37,4 40,3 33,4 7,6 7,5 9,0 7,5 8,0 7,5 16,6 19,1 15,3 20,6 19,3 21,9 2,4 2,7 2,6 2,8 3,0 3,0 2,6 3,6 2,6 3,4 2,7 3,5 1,2 2,2 1,8 2,5 2,2 2,5 2,9 6,5 3,5 6,6 3,7 7,0 10,1 10,1 9,1 9,5 10,7 10,6 3,0 3,4 4,2 4,1 4,3 4,4. Uwaga: w 1993 r.: a ochrona zdrowia; b oświata i wychowanie; c kultura i wypoczynek. Źródło: Warunki życia ludności w 1993 r., s. 74; w 1995 r., s. 128; oraz w 1997 r., s. 112, „Studia i analizy statystyczne”, GUS, Warszawa 1994, 1996, 1998.. Wydatki pozostałe. Towary i usługi konsumpcyjne. Tabela 15. Struktura przeciętnych miesięcznych wydatków na 1 osobę w gospodarstwach domowych ogółem oraz według grup społeczno-ekonomicznych w wybranych latach 1993–1997 (w %). Kształtowanie się wydatków gospodarstw domowych... 55.

(24) Towary i usługi konsumpcyjne. Wyszczególnienie. rekreacja i kultura. łączność. transport. zdrowie. wyposażenie mieszkania i prowadzenie gospodarstwa domowego. użytkowanie mieszkania i nośniki energii. odzież i obuwie. napoje alkoholowe i wyroby tytoniowe. żywność i napoje bezalkoholowe. towary nieżywnościowe i usługi. 1998 2000 2003 1998 2000 2003 1998 2000 2003 1998 2000 2003 1998 2000 2003 1998 2000 2003 1998 2000 2003 1998 2000 2003 1998 2000 2003. Lata. 33,7 30,8 28,3 3,1 3,1 2,9 6,7 5,5 5,3 17,7 17,9 20,5 5,3 5,9 5,0 4,2 4,5 4,7 8,3 10,0 8,8 2,3 3,5 4,6 6,3 6,7 6,6. ogółem. pracowników użytkujących pracowników gospodarstwo rolne 40,6 30,7 36,8 27,8 34,1 25,6 3,2 3,4 3,0 3,2 2,9 3,0 8,0 7,3 6,3 6,1 5,9 5,9 12,2 17,3 14,0 17,5 16,0 20,0 5,7 5,4 6,2 6,1 4,8 5,2 3,5 3,3 3,3 3,3 3,8 3,4 9,2 9,6 11,1 11,1 11,2 10,1 1,4 2,4 2,6 3,7 3,8 4,9 4,8 7,4 5,2 8,0 4,9 7,7. utrzymujących się z niezarobkowych źródeł 38,6 · · 4,2 · · 5,6 · · 18,7 · · 5,1 · · 3,0 · · 5,8 · · 2,2 · · 6,2 · ·. emerytów i rencistów 35,9 33,3 30,0 2,8 2,7 2,6 5,0 3,9 3,7 22,0 21,6 23,9 5,0 5,7 4,8 6,6 7,5 7,7 5,1 6,2 5,5 2,1 3,3 4,4 4,4 4,8 5,2. pracujących na własny rachunek 27,3 25,4 23,5 2,8 2,7 2,8 7,9 6,9 6,5 15,7 15,0 17,6 5,7 5,9 5,3 3,2 3,2 3,2 11,2 14,2 12,2 3,3 4,5 5,5 8,7 8,2 8,3. rolników 45,5 41,7 40,3 3,5 3,2 3,3 6,9 5,5 5,3 12,0 12,4 14,6 5,1 5,7 4,8 3,7 3,6 4,0 8,3 10,6 8,6 1,4 2,8 4,1 4,1 4,5 4,4. Gospodarstwa domowe. Tabela 16. Struktura przeciętnych miesięcznych wydatków na 1 osobę w gospodarstwach domowych ogółem oraz według grup społeczno-ekonomicznych w wybranych latach 1998–2003 (w %). 56.

(25) inne towary i usługi. restauracje i hotele. edukacja. Wyszczególnienie. 1998 2000 2003 1998 2000 2003 1998 2000 2003 1998 2000 2003. Lata. 1,0 1,4 1,6 1,2 1,4 1,7 6,3 4,9 5,0 3,9 3,6 4,0. ogółem. utrzymujących się z niezarobkowych źródeł 1,3 · · 2,0 · · 5,1 · · 2,2 · ·. emerytów i rencistów 0,3 0,5 0,6 0,7 0,8 0,9 5,2 4,4 4,5 4,9 4,8 5,4. pracujących na własny rachunek 1,6 2,2 2,3 2,0 2,1 2,3 6,7 5,3 5,4 3,9 3,5 4,1. rolników 0,7 1,1 1,2 0,3 0,4 0,5 4,6 4,5 4,5 3,9 3,5 3,8. Gospodarstwa domowe pracowników użytkujących pracowników gospodarstwo rolne 1,1 1,3 1,5 1,9 1,5 2,2 0,7 1,5 0,7 1,8 0,9 2,1 6,0 7,1 4,6 5,3 4,9 5,4 3,6 3,3 3,2 3,2 3,6 3,3. Źródło: Warunki życia ludności w 1998 r., s. 170; w 2000 r., s. 116; oraz w 2003 r., s. 128, „Studia i analizy statystyczne”, GUS, Warszawa 1999, 2001, 2004.. Wydatki pozostałe. Towary i usługi konsumpcyjne towary nieżywnościowe i usługi. cd. tabeli 16. 57.

(26) 58. Wyniki badań budżetów gospodarstw domowych wskazują na bardzo wysoki udział wydatków na żywność w całości wydatków realizowanych przez gospodarstwa domowe, chociaż zauważalny jest stopniowy jego spadek w badanym okresie13. Spadek ten w obecnych polskich warunkach nie może jednak zostać uznany za przejaw wzrostu poziomu życia społeczeństwa, o czym świadczą pozostałe przemiany w strukturze konsumpcji gospodarstw domowych. Z badań warunków życia ludności prowadzonych przez GUS wynika bowiem, że w pierwszych 6 latach transformacji systemowej (1990–1995) znaczna część gospodarstw domowych (głównie należących do grupy biedniejszych) dokonywała ograniczania wydatków żywnościowych wobec konieczności realizacji innych potrzeb podstawowych, przede wszystkim związanych z użytkowaniem mieszkania i nośnikami energii. W okresie tym nastąpił bowiem przeszło 9-krotny wzrost cen najmu mieszkań i zimnej wody, ok. 15-krotny wzrost cen opału, energii elektrycznej i cieplnej, co doprowadziło do ponad 2-krotnego zwiększenia udziału stałych opłat mieszkaniowych w wydatkach gospodarstw domowych14. Obawy przed utratą podstawowych warunków do życia (odcięciem dopływu wody, gazu, energii elektrycznej, czy wręcz eksmisją) stanowią wystarczający powód ograniczania spożycia żywności nawet do absolutnego minimum. W 1993 r. najwyższy udział wydatków na żywność w wydatkach ogółem miały gospodarstwa domowe: rolników (48,8%), utrzymujących się z niezarobkowych źródeł (również 48,8%) oraz pracowników użytkujących gospodarstwo rolne (47,9%)15. Ponad 43% swoich wydatków przeznaczali na żywność w tym roku emeryci i renciści, natomiast pracownicy 39,1%. Najmniejszym obciążeniem wydatkami na żywność charakteryzowały się gospodarstwa pracujących na własny rachunek (34,4%). W 2003 r. kolejność nie uległa zmianie – znowu relacja wydatków na żywność (i napoje bezalkoholowe – zgodnie ze zmienioną klasyfikacją GUS) do całości wydatków była największa w przypadku rolników (40,3%), następne były gospodarstwa domowe pracowników użytkujących gospodarstwo rolne (34,1%), emerytów i rencistów (30%), pracowników (25,6%), i wreszcie pracujących na własny rachunek (23,5%). Drugą pozycję pod względem wysokości wydatków stanowią opłaty związane z mieszkaniem (m.in. czynsze oraz te wynikające ze zużycia energii elektrycznej, ciepłej wody, gazu, zakupu opału itp.). Ich udział w całkowitych wydatkach wzrastał w każdej z grup społeczno-ekonomicznych gospodarstw zarówno w latach 1993–. 13 Udział żywności w strukturze wydatków gospodarstw domowych w krajach zachodnioeuropejskich nie przekracza 20%, a w USA kształtuje się nawet na poziomie 8–10%. Zob. Z. Zielińska, Szanse i zagrożenia dla polskich gospodarstw domowych w warunkach gospodarki rynkowej, Studia i Prace Kolegium Zarządzania i Finansów Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie, nr 4, Warszawa 1997, s. 46. 14 Zob. Statystyczny opis jakości życia 1990–1995, „Informacje i opracowania statystyczne”, GUS, Warszawa 1997, s. 130. 15 Należy pamiętać, że tak wysoki wskaźnik dla gospodarstw rolników oraz pracowników użytkujących gospodarstwo rolne wynika po części z tego, że znaczna część spożywanej żywności w tych gospodarstwach pochodzi z własnego gospodarstwa rolnego lub działki..

Cytaty

Powiązane dokumenty

Figure 6 shows the annual fatigue damage at both considered locations which was calculated using wave data from WaveWatch-III, ERA-interim and buoy measurements.. The an- nual

funduszy budże­ towych, poniew aż m ogą korzystać z dotacji budżetowych.. C hojna-D uch, Polskie

Zdaniem respondentów, problematyka funkcjonowania rodzin migracyj- nych, a szczególnie dzieci emigrantów, jest bardzo ważna, a często niedostrze- gana w ich pracy.. Zofi

Omawiając działania sowieckiej 2 Armii Pancernej Gwardii na przełomie lipca i sierpnia 1944 roku, historycy koncentrują się przeważnie na politycznej stronie zagadnienia: ich

W podsumowaniu referent stwierdził, że twórcy symboliki polskich oddziałów górskich po części nawiązy- wali do tradycji podhalańskich, po części zaś czerpali ze

The aim of the present study was: 1) the evaluation of accuracy of shal- low EC (ECsh) calibration for assessment of ST using a small number of soil samples 2) the assessment of

Mimo, Ŝe w kombinacjach łączonych (pole magnetyczne + MNU) redukcja wartości badanych cech jest wyraźnie widoczna, to dla większości cech i kombinacji obniŜenie