Artykuł przeglądowy Review
Od kilkudziesięciu lat prostaglandyny wykorzy-stywane są na szeroką skalę w rozrodzie zwierząt. Najczęściej stosowane są do indukcji i synchronizacji rui oraz owulacji, prowokowania porodów, poprawy wyników unasienniania i innych (4, 27). U zwierząt gospodarskich, głównie u bydła, programy hormonalne z ich użyciem stały się kanonem zarządzania rozrodem. Ich masowe wykorzystanie, zwłaszcza w przypadku zwierząt, których tkanki i produkty przeznaczone są do spożycia, staje się jednak przedmiotem rosnącej kry-tyki i oporu opinii publicznej (4, 27, 34, 36). Niepokój budzi także skala strat spowodowanych uszkodzeniami wartościowych partii mięśni w miejscu ich aplikacji, oraz – wyraźne głównie u koni – niepożądane efekty uboczne (5, 15, 33). Z tych powodów trwają poszu-kiwania alternatywnych dróg podania prostaglandyn oraz obniżenia stosowanych dawek bez naruszania właściwości tych hormonów.
Bydło
Rekomendowaną drogą podania prostaglandyny jest jej aplikacja domięśniowa (IM). Od kilkunastu lat jednak trwają badania nad alternatywnymi
dro-gami jej podawania. Najwcześniej, bo już w latach dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku oceniano efekt wewnątrzpochwowej aplikacji hormonu (18). Do tego celu wykorzystywano plastikowy kateter. Po podaniu dopochwowym i domięśniowym w ciągu 10 dni ruję wykazało, odpowiednio, 66,6% i 70% krów. Pełną luteolizę po dopochwowym i domięśniowym podaniu prostaglandyny uzyskiwano także u krów z suboestrus i obecnym na jajnikach funkcjonalnym ciałkiem żół-tym (45).
Po podskórnym (SC) podaniu kloprostenolu ruję przejawiało 33% krów, natomiast owulację stwier-dzano u 44% (10), jednak wyniki tych prac nie są wystarczające do rekomendowania tej drogi podania ani zmniejszonej dawki. Tymczasem po domięśnio-wej aplikacji analogicznej dawki prostaglandyny ruję i owulację przejawiało 55% i 55%. Podanie 500 µg prostaglandyny skutkowało rują i owulacją u, odpo-wiednio, 100% i 100% zwierząt. Okres od podania klo-prostenolu do pojawienia się rui był krótszy w grupie otrzymującej 500 µg IM (58,5 h), w porównaniu do trzech pozostałych grup (500 µg SC – 75,0 h, 125 µg IM – 78,0 h, 125 µg SC – 82,3 h) (11). Alternatywną
Zastosowanie prostaglandyn w rozrodzie bydła, świń
i koni z uwzględnieniem dawek i dróg podawania
MARCELINA NALASKOWSKA, JĘDRZEJ M. JAŚKOWSKI, MAGDALENA HERUDZIŃSKA, RADOMIR HENKLEWSKI, ANNA BIAZIK, MAREK GEHRKE
Centrum Weterynarii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, ul. Gagarina 7, 87-100 Toruń
Otrzymano 09.04.2018 Zaakceptowano 16.08.2018
Nalaskowska M., Jaśkowski J. M., Herudzińska M., Henklewski R., Biazik A., Gehrke M. Application of prostaglandins in cattle, pig and horse reproduction,
including dosage and routes of administration
Summary
Prostaglandin F2α and its synthetic analogues, because of their luteolytic properties, have found wide application in the reproduction of domestic animals, including cattle, swine and horses. They are used to induce and synchronize heat, ovulation and parturition, as well as to improve the results of insemination and early-stage pregnancy termination. The ongoing discussions regarding animal welfare include the question of the lowest effective dose of hormones in individual species and how it could be reduced by selecting the optimal route of hormone administration. Intramuscular injection is the recommended method of administering prostaglandins to cows, pigs and mares. Due to the different sensitivities of these species to prostaglandins, the recommended therapeutic dose varies significantly from one species to another. The luteolytic effect also depends on the route of administration. Studies on alternative routes of injection report good therapeutic effects after administration of the hormone subcutaneously (SC), into intravaginal submucosa (IVSM), at the BAI-HUI acupuncture point or at the ischiorectal fossa (IRF). The injection site, the dose and the type of prostaglandin used may intensify negative effects, such as an increase in the heart or breathing rate and increased sweating.
drogę podania niskiej dawki kloprostenolu opisywa-no pod koniec lat osiemdziesiątych ubiegłego wieku (7). Badane zwierzęta otrzymywały iniekcję podślu-zówkowo-wewnątrzsromową (IVSM) kloprostenolu w dawce 500, 125 i 62,5 µg. Po iniekcji 500 i 125 µg kloprostenolu obserwowano znaczny spadek pozio-mu progesteronu i towarzyszący pozio-mu wzrost stężenia estradiolu we krwi. W drugim eksperymencie u krów z subestrus podawano 500, 250, 125 i 62,5 µg pro-staglandyny IVSM. Ruję wykazało, odpowiednio, 60, 80, 67,8 i 18% krów. Zdaniem autorów, dawka 125 µg kloprostenolu podana w celu luteolizy u krów z subestrus jest całkowicie wystarczająca do wywo-łania luteolizy, rui i uzyskiwania satysfakcjonujących wyników zacieleń. Metoda ta jest przy tym bardziej ekonomiczna niż podawanie domięśniowe.
Równie korzystny efekt uzyskiwano podając pro-staglandynę w dół kulszowo-odbytniczy (IRF) (9). Podając jałowicom mięsnym 10 mg prostaglandyny (dinoprost) w dole ischiorektalnym uzyskiwano podobny efekt luteolityczny, jak po podaniu 25 mg prostaglandyny IM lub IRF. Do podobnych wniosków dochodzą Horta i wsp. (19), stwierdzając że obniżenie konwencjonalnie stosowanej dawki kloprostenolu z 500 µg podawanych domięśniowo do 250 i 125 µg aplikowanych IVSM nie powoduje istotnych różnic w odniesieniu do odsetka krów wykazujących ruje oraz nie ma istotnego ujemnego wpływu na płodność.
Warunkiem niezbędnym do zacielenia jest wy-wołanie kompletnej luteolizy (poziom P4 < 0,5 ng/ ml). Szereg badań wskazuje, że u co najmniej 20% krów otrzymujących dinoprost, poddanych progra-mowi Presynch/Ovsynch opóźnieniu ulega luteoliza, względnie jest ona niekompletna (28). Dinoprost ma okres półtrwania wynoszący w przybliżeniu 7-8 mi-nut. Kloprostenol jest bardziej oporny na endogenny metabolizm i pozostaje w krwiobiegu dłużej (okres półtrwania 3 godziny). Ten fakt został wykorzystany w późniejszych badaniach, w których konwencjonalną dawkę prostaglandyny podzieloną na dwie równe czę-ści, podawano w 12-godzinnym odstępie. W efekcie uzyskano wyższy odsetek samic z pełną luteolizą w po-równaniu do grupy, w której zastosowano jednorazową iniekcję pełnej dawki hormonu (26). Wprowadzenie dwukrotnej iniekcji prostaglandyny podawanej IM w 12-godzinnym odstępie, dobę przed usunięciem dopochwowej wkładki PRID, poprawiało kompletność luteolizy i płodność krów poddanych resynchronizacji rui (38).
Podanie dodatkowej iniekcji prostaglandyny lub estrogenów (E2) podczas programu Ovsynch może być stosowane w celu poprawy synchronizacji i wzmożenia ekspresji rui, tym niemniej nie wpływa zasadniczo na wskaźnik zacieleń (6, 27). Podanie E2 w momencie aplikacji finalnej dawki GnRH wzmagało ekspresję rui (84,4% wobec 37,2%), jednak miało negatywny wpływ na płodność krów (grupa kontrolna = 51,5% wobec E2 = 44,0%). Mimo różnic w długości okresu
półtrwania nie stwierdzono różnic w odsetku krów, u których dochodziło do pełnej luteolizy po podaniu kloprostenolu lub dinoprostu. Zaznaczała się natomiast tendencja do poprawy wyników zacieleń po podaniu kloprostenolu, zarówno po inseminacji w pierwszej (40% wobec 35%), jak i drugiej (23% do 21%) rui (24, 30). Podając 25 mg prostaglandyny dwukrotnie w odstępie 8 godzin ruję przejawiało więcej krów niż przy podaniu jednokrotnym. Nie stwierdzano natomiast zauważalnych różnic – w porównaniu do grupy kontrolnej – w odniesieniu do odsetka krów z objawami rui, o ile zastosowano dwukrotną iniekcję prostaglandyny podaną w 24-godzinnym odstępie, jednakże przedział czasu od podania preparatu do pojawienia się pierwszych objawów rui był dłuższy u krów, otrzymujących dwukrotną iniekcję PGF w od-stępie 24 h. W obu eksperymentach wskaźnik ciąży u krów inseminowanych w ciągu 7 dni był podobny we wszystkich grupach zwierząt (3).
Rodzaj podawanej prostaglandyny nie miał istotnego wpływu na proces luteolizy i wyniki zacieleń u krów. Podając dl- lub d-kloprostenol ruję notowano u, od-powiednio, 67,1% i 71,9% krów. Porównywalny był także odsetek cielnych krów, zarówno w grupie samic, którym podawano wyżej wymienione prostaglandyny w przypadku obecności ciałka żółtego przetrwałego, jak i ciałka żółtego okresowego (18). U 87,1%, 84,4% i 86,2% krów stwierdzono pełną luteolizę, a 37,8%, 36,8% i 36,1% zacieliło się po podaniu, odpowiednio, 500 µg dl-kloprostenolu oraz 150 i 300 µg d-klopro-stenolu (41). Na brak różnic w płodności krów po podaniu różnego rodzaju prostaglandyny wskazują badania, w których krowy z dojrzałym CL (> 17 mm) i pęcherzykiem jajnikowym równym 10 mm lub więk-szym podawano jedną lub dwie iniekcje kloprostenolu lub dinoprostu. Przy dwukrotnym podaniu preparatów zachowywano odstęp 8 godzin. Efektem był wyż-szy odsetek krów przejawiających ruję oraz wyżwyż-szy wskaźnik zacieleń w obu grupach krów otrzymujących dwukrotną iniekcję dinoprostu lub kloprostenolu w po-równaniu do krów otrzymujących pojedynczą dawkę tych preparatów (37).
W innych badaniach (40) w protokół synchronizacji owulacji (Ovsynch) wprowadzano kloprostenol lub dinoprost. U krów, u których przed podaniem preparatu poziom P4 był wyższy lub równy 1 ng/ml, regresję tkanki lutealnej odnotowano u 86,6-91,3%. Mimo wysokiego odsetka zwierząt z pełną luteolizą podanie dinoprostu lub kloprostenolu nie miało wpływu na wyniki zacieleń. Po podaniu dinoprostu zacieliło się 37,8% zwierząt, w przypadku kloprostenolu było to 36,7%. Natomiast, niezależnie od podanego prepara-tu, płodność była wyższa u krów, u których obniżony poziom P4 utrzymywał się 72 h i u których występo-wała pełnoobjawowa ruja. W innym eksperymencie w 32. dniu po inseminacji zastosowano kloprostenol lub dinoprost w protokole resynchronizacji owulacji. W porównaniu do kloprostenolu, dinoprost zwiększał
istotnie odsetek krów z lutealną regresją z 69,1% do 78,5%, niezależnie od liczby CL i objętości tkanki lutealnej. Odsetek zacielonych krów po inseminacji nie różnił się jednak istotnie w porównaniu do klo-prostenolu (dinoprost – 32,8%, kloprostenol – 31,3%). Interesujące obserwacje dotyczą możliwości ob-niżania dawki prostaglandyny bez zmniejszania jej właściwości luteolitycznych. Podając 25 lub 35 mg dinoprostu notowano wzrost odsetka krów z pełna luteolizą (95% i 84,2%), jednak odsetek zacielonych krów nie różnił się i wynosił, odpowiednio, 31,6% i 31,2% (34). Nie stwierdzano różnic w występowa-niu rui i płodności krów oraz jałowic po znaczącym zmniejszeniu podawanej dawki kloprostenolu (8, 31). U jałowic zmniejszenie dawki kloprostenolu do 50% i 25% zalecanej dawki nie miało ujemnego wpływu na właściwości luteolityczne i odsetek samic wykazują-cych ruję (2). U bawołów błotnych z subestrus, mimo aplikacji dawki kloprostenolu (Estrumate) zmniej-szonej z 500 do 125 µg, płodność krów pozostała na niezmienionym poziomie. Czas do wystąpienia rui wy-nosił 94,9 i 96 godzin, a odsetek zacielonych krów pod-czas sezonu rozrodczego i poza sezonem rozrodczym, odpowiednio, 47,8% i 53,1% oraz 23,5% i 25,6% (7). Nie stwierdzano także różnic w oporności śluzu pochwowego u krów otrzymujących 1/5 zalecanej dawki kloprostenolu (31). Dalsza redukcja dawki klo-prostenolu do 1/6 rekomendowanej powodowała czę-ściową luteolizę u krów otrzymujących jednorazową iniekcję hormonu w 6. dniu cyklu rujowego. Poziom progesteronu obniżał się między 8. a 16. godziną po podaniu obniżonej dawki preparatu, a po 24 godzinach zaczynał się nieznacznie podnosić. Podobnie, objętość tkanki lutealnej zmniejszała się podczas 24 godzin, a następnie od 32. godziny stopniowo się powiększała. Z kolei po dwukrotnej aplikacji prostaglandyny w ilo-ści 500 µg objętość tkanki lutealnej i przepływ krwi były obniżone od 24 do 32 godzin (41). W szeroko zakrojonych badaniach porównawczych oceniano wpływ niskiej dawki prostaglandyny i alternatywnych dróg jej podania na proces luteolizy i występowanie rui u krów Nelore (Bos taurus indicus). Konwencjonalną dawkę 15 mg analogu prostaglandyny (luprostiol) po-równywano z dawką zredukowaną do 10-50% dawki wyjściowej. Prostaglandynę podawano IM, IVSM lub w punkt akupunkturowy Bai-hui, ulokowany w okolicy lędźwiowo-krzyżowej. PG podawano w 8. dniu cyklu rujowego przy obecnym CL. Samice podzielono na kilka grup. Otrzymywały one, odpowiednio, 15, 7,5, 3,75 mg prostaglandyny domięśniowo, 7,5 mg IVSM oraz 3,75 i 1,5 mg w punkt akupunkturowy Bai-hui. Redukcja dawki prostaglandyny o połowę zapewniała kompletną luteolizę w ciągu 48 h po podaniu oraz wy-raźną rują niezależnie od drogi podania IM czy IVSM. Jednak mimo tego, iż 24 godziny po podaniu w punkt Bai-hui obserwowano wyraźny spadek P4 to jednak po 48 h narastał on nieznacznie. Wyniki te wskazują, że redukcja do 25% konwencjonalnej dawki PGs nie
wywołuje kompletnej luteolizy, podczas gdy redukcja dawki konwencjonalnej o połowę zapewnia kompletną luteolizę (30).
Świnie
U świń prostaglandyny znalazły zastosowanie przy indukcji porodu, poprawy wyników unasienniania, zwłaszcza w sezonie letnim, synchronizacji owulacji i orientowanej w czasie inseminacji (13, 34, 36, 43, 44). Literatura przedmiotu dotycząca alternatywnych dróg podania i wielkości aplikowanej dawki prostaglandyny jest u świń stosunkowo uboga. Najczęściej badania dotyczyły indukcji porodu. Jest ona u świń przepro-wadzana najczęściej między 111. a 113. dniem ciąży. W jednym z pierwszych eksperymentów kloprostenol deponowano w świetle pochwy w 111. dniu ciąży w ilości 100, 125 lub 175 g i objętości, odpowiednio, 1, 2 lub 5 ml. Poród rozpoczynał się w przybliżeniu 22 godziny po aplikacji preparatu i nie był zależny od ilości podanej prostaglandyny. Nie było także różnic w wielości miotu, jego masie, jednostkowej masie ciała prosiąt, częstości zaburzeń porodowych i poporodo-wej płodności matek (23). W jednym z doświadczeń porównywano skuteczność różnych dawek i dróg podawania R-kloprostenolu stosowanego do indukcji porodu u macior. Do indukcji porodu wykorzystano jedną z czterech różnych metod, przy czym pierwsza z nich stanowiła grupę kontrolną i zwierzęta otrzymy-wały domięśniową iniekcję roztworu soli fizjologicz-nej, druga analogiczną iniekcję 75 µg R-kloprostenolu (podawanej o 7 rano), trzecia 75 µg R-kloprostenolu (o 7 rano) wraz z 10 j.m. oksytocyny (24 godziny po wstrzyknięciu R-kloprostenolu), czwarta natomiast połowę dawki zalecanej przez producenta tj. 37,5 µg R-kloprostenolu (o 7 rano). Zmianie uległa droga poda-nia. W ostatnim przypadku prostaglandynę podawano domięśniowo w rejonie okołosromowym. Ostatnia grupa otrzymywała 37,5 µg R-kloprostenolu (o 7 rano) podawanego domięśniowo w okolicy okołosromowej razem z 10 j.m. oksytocyny (24 godziny po wstrzyk-nięciu R-kloprostenolu). Uwzględniono następujące parametry: macierzyńskie zachowanie przed porodem, niepokój, okres od podania kloprostenolu lub jego kombinacji z oksytocyną do porodu, okres wypierania płodów, czas trwania oproszenia, liczbę urodzonych prosiąt, masę urodzeniową miotu, morfologię sznura pępowinowego i stopień zabarwienia smółki. Nie stwierdzono znaczących różnic między grupami od-nośnie do zachowania świń przed porodem. U żadnej z loch nie notowano niepokoju. Nie stwierdzono też istotnego wpływu podawania oksytocyny (10 IU, IM) na morfologię pępowiny i stopień zabarwienia smółki w różnych grupach. Co jednak najistotniejsze, nie wy-kazano istotnego wpływu drogi i dawki podawania hor-monu na liczbę wszystkich urodzonych prosiąt, prosiąt żywych, martwych urodzeń, płodów zmumifikowa-nych oraz masę urodzeniową miotu. Nie stwierdzono także wpływu iniekcji R-kloprostenolu i oksytocyny na
czas porodu, czas wydalania i czas trwania oproszenia w różnych grupach. Podsumowując, niniejsze wyniki wskazują jednoznacznie, że podanie połowy dawki (37,5 µg) R-kloprostenolu domięśniowo w okolicę okołosromową jest równie skuteczne przy indukcji oproszenia jak pełna, rekomendowana dawka (75 µg) podawana w mięśnie karku (IM) (22). Nie notowano także różnic w odniesieniu do skuteczności indukcji porodu u świń, aplikując domięśniowo zamiast jednej pełnej dawki prostaglandyny jej dwukrotne podanie w okolicy okołosromowej z zachowaniem 12-godzin-nego odstępu (23). W innych badaniach poród induko-wano w 114. dniu ciąży u samic podzielonych na cztery grupy. Pierwsza z nich otrzymywała pojedynczą iniek-cję prostaglandyny (1 × PG) aplikowaną w mięśnie karku, druga prostaglandynę połączoną z oksytocyną, aplikowaną 24 godziny później (PG + OT), natomiast trzeciej grupie podawano, 1/2 dawki prostaglandyny dwukrotnie w sześciogodzinnym odstępie (2 × 1/2PG). Grupę kontrolną stanowiły samice, u których porodu nie indukowano. Czas do porodu, długość akcji poro-dowej, odsetek martwo urodzonych prosiąt, częstość ciężkich porodów nie różniły się między porównywa-nymi grupami loch. W podsumowaniu ustalono, że przy stałym nadzorze stosowanie PG + OT lub podanie 2 × 1/2PG w 114. dniu ciąży skutecznie wywoływało poród u większości loch w ciągu 22-32 godzin po indukcji bez znaczących negatywnych skutków (13).
Klacze
U klaczy prostaglandyna F2α i jej analogi
wykorzy-stywane są do wywoływania rui, przerwania ciąży we wczesnym jej stadium oraz indukcji skurczów macicy (12). Klacze są około pięciokrotnie bardziej wrażliwe na prostaglandynę niż bydło, stąd ich zalecana dawka określana jest na 5 mg/klacz (39). Trwają badania nad skutecznością alternatywnych dróg podania PGF, co umożliwiłoby jednocześnie obniżenie dawki pro-staglandyny z zachowaniem takiego samego efektu terapeutycznego, jak w przypadku podania zalecanej dawki domięśniowo. W rozrodzie klaczy stosowane są zarówno prostaglandyny naturalne (dinoprost), jak i ich syntetyczne analogi (kloprostenol). Różnią się one okresem półtrwania, zalecaną dawką oraz nasile-niem efektów ubocznych. W przypadku syntetycznych analogów minimalna dawka terapeutyczna hormonu jest niższa w porównaniu z prostaglandyną naturalną i wynosi 10 mg/klacz dla dinoprostu oraz 250-500 µg/ klacz dla kloprostenolu (9). Syntetyczny analog PGF wywołuje mniej nasilone efekty uboczne w porówna-niu z naturalną formą prostaglandyny. Częstość akcji serca, oddechów oraz potliwość były istotnie wyższe po podaniu dinoprostu niż kloprostenolu. Może to być jednak spowodowane nie tylko rodzajem zastosowa-nej prostaglandyny, ale także wielkością jej dawki (9, 33).
Okres od podania PGF do owulacji (ITO) jest zmienny (2-16 dni), czego powodem jest różna
śred-nica pęcherzyka dominującego. Newcomb i wsp. (32) poddali analizie cykle rujowe klaczy na przestrzeni 10 lat. Samicom podawano kloprostenol SC w 6. dniu po owulacji w dawkach: 8,75, 12,5, 25, 75, 125, 250 i 625 µg. Zwierzęta podzielono również na grupy względem średnicy pęcherzyka dominującego. Istotną różnicę w długości ITO zaobserwowano po-między dawkami 625 i 250 µg. W przypadku dawki 625 µg odstęp między iniekcją PGF a dniem owulacji był najkrótszy, niezależnie od średnicy pęcherzyka jajnikowego. Po podaniu dawek niższych niż 75 µg obserwowano najwyższy odsetek atrezji pęcherzyków dominujących, większych niż 32 mm (32).
W innych badaniach (12) analizie poddano wpływ długości ITO na wskaźnik ciążowy (PR) oraz badano związek między podaniem PGF a występowaniem mnogiej owulacji (MO). Kilkaset cyklicznych klaczy podzielono na 4 grupy, ze względu na długość ITO (II – 4-7 dni, III – 8-10 dni, IV – 11 dni i więcej). Pierwszą grupę stanowiły samice, u których owulacja następowała spontanicznie. W pozostałych grupach ruję i owulację indukowano, podając kloprostenol. Wskaźnik ciąży wynosił dla grup 1-4, odpowiednio, 73,7, 46,7, 64 i 71,7%. W grupie pierwszej zaobser-wowano istotnie więcej ciąż bliźniaczych w porów-naniu do pozostałych grup (71,4% vs. 41,4%), mimo najniższego odsetka MO (24,6%). U klaczy z ITO dłuższym niż 7 dni podanie PGF wpłynęło na zwięk-szenie odsetka mnogich owulacji (42,35%), czemu nie towarzyszył późniejszy wzrost częstości ciąż mnogich. Samice, u których odstęp między podaniem hormonu a owulacją był krótszy niż 7 dni, charakteryzowały się istotnie gorszą płodnością niż klacze z dłuższym ITO.
Bez względu na rodzaj PGF polecane jest jej poda-nie domięśniowe lub podskórne, choć istpoda-nieją także alternatywne drogi podania hormonu, jak np. punkt akupunkturowy Bai-hui (1, 34). W eksperymencie kilkanaście cyklicznych klaczy podzielono na cztery grupy, którym aplikowano, odpowiednio, wodę desty-lowaną lub 0,5 mg PGF w punkt Bai-hui (grupa 1. i 2.) oraz 5 lub 1,25 mg PGF domięśniowo (grupa 3. i 4.). Zaobserwowano istotny spadek poziomu progesteronu u klaczy, które otrzymały 5 mg prostaglandyny IM oraz 0,5 mg w punkt Bai-hui. Dawka 1,25 mg IM nie spowodowała luteolizy u żadnej klaczy (1). Wyniki te są jednak sprzeczne z doniesieniami Douglasa (14) i Ginthera (17), którzy uznali dawkę 1,25 mg za skuteczną terapeutycznie. Nie stwierdzono istotnych różnic w skuteczności wywoływania luteolizy w przy-padku podania wewnątrzmacicznego i domięśniowego prostaglandyny (38).
Wielkość dawki hormonu ważna jest wyłącznie w przypadku ciałka żółtego w wieku 96-104 h (12). Podanie kloprostenolu w dawce 250-500 µg powo-dowało w tym przedziale pełną luteolizę, podczas gdy niższe jej dawki skutkowały niepełną lizą ciałka żółtego lub jej brakiem. U klaczy z ciałkiem żółtym młodszym niż 96 h efekt terapeutyczny nie zależał od
dawki i pozostawał taki sam przy podaniu zarówno 250 µg, jak i 37,5 µg PGF (12).
Wpływ dawki na efekt luteolityczny prostaglandy-ny porówprostaglandy-nywali Irvine i wsp. (21). W doświadczeniu klacze podzielono na dwie grupy, z których pierwsza otrzymywała 0,5 mg PGF w dwóch iniekcjach nastę-pujących po sobie w odstępie 24 h, natomiast grupa druga jednorazową iniekcję w dawce 10 mg/klacz. U wszystkich samic następowała luteoliza, jednak u klaczy otrzymujących dwukrotnie 0,5 mg PGF stęże-nie progesteronu poniżej granicy (0,9 ng/ml) obniżało się dopiero po drugiej iniekcji hormonu. W przypadku podania jednorazowej dawki 10 mg PGF zaobserwo-wano istotnie więcej efektów niepożądanych, jak: potliwość, zwiększenie częstości akcji serca i odde-chów, w porównaniu z niższą dawką w dwukrotnej iniekcji (21). Do podobnych wniosków doszli Kuhl i wsp. (25) którzy donoszą, iż intensywność efektów niepożądanych, po podaniu prostaglandyny wzrasta wraz z wielkością dawki.
Porównywano także reakcję stresową klaczy na podanie analogów PGF – luprostiolu i kloprostenolu. Stwierdzono istotny wzrost kortyzolu w ślinie po jed-nokrotnej iniekcji analogu PGF, bez względu na rodzaj podanej prostaglandyny. U samic w fazie lutealnej nie odnotowano objawów fizjologicznej uogólnionej reakcji stresowej. Zmiany w stężeniu hormonu stresu okazały się przejściowe, jednak w ciągu 2 h od iniekcji PGF nie wróciły do wyjściowego poziomu (25).
Wykazano, że u klaczy w trakcie luteolizy występuje zwiększone wydzielanie metabolitu PGF – PGFM (13,14-dihydro-15-keto-PGF2α). Ciałko żółte klaczy
posiada również receptory dla prolaktyny (PRL). Jej stężenie jest wyższe w przypadku pełnej luteolizy, a pulsacyjne wydzielanie skorelowane z wydzielaniem PGFM. Badaniu poddano klacze, będące w 2. dniu po owulacji, z zaburzeniami lutealnymi we wczesnej i pośredniej fazie dioestrus. Samicom podawano do-mięśniowo, w zależności od grupy: 10 mg, 1 mg dino-prostu lub roztwór soli fizjologicznej. Zaobserwowano obniżenie się PGF stężenia progesteronu w pierwszych 48 h od iniekcji hormonu u klaczy, którym podawano 10 mg prostaglandyny. U klaczy, którym podawano 10 i 1 mg PGF, poziom P4, 35 h po iniekcji był istotnie niższy niż w grupie kontrolnej. Stężenie progesteronu w 48 h po podaniu prostaglandyny wynosiło 6,3, 9 i 14,2 ng/ml, odpowiednio, dla grupy 1, 2 i 3. Poziom prolaktyny u samic, którym podano 10 mg PGF był wyraźnie wyższy w pierwszych trzech godzinach po iniekcji hormonu w porównaniu z pozostałymi gru-pami (16).
Prostaglandyna i jej syntetyczne analogi znalazły szerokie zastosowanie w rozrodzie zwierząt gospo-darskich i koni. W celu uzyskania pożądanego efektu terapeutycznego należy brać pod uwagę zarówno wskazania do stosowania hormonu, jak i jego rodzaj, dawkę, drogę i czas podania oraz masę ciała samicy. Celowe wydają się także poszukiwania alternatywnej
drogi podania hormonu, co umożliwiłoby zmniejszenie dawki terapeutycznej przy zachowaniu efektywności zbliżonej do uzyskiwanej po podaniu domięśniowym rekomendowanej dawki.
Piśmiennictwo
1. Alvarenga M. A. A., Ferreira J. P. C., Meira C., Luna S. P. L., Burns P. J.: Induction of luteolysis in mares utilizing a micro-dose of prostaglandin F2a in the sacral lumbar space. J. Equine Vet. Sci. 1998, 18, 167-168.
2. Alvarez R. H., Meirellez C. F., Ambrosano G. M. B., Oliveira J. V., Pozzi J. R.: The use of lower doses of prostaglandin analogue, cloprostenol, for oestrs synchronization in heifers. Anim. Reprod. Sci. 1991, 25, 93-96.
3. Archbald L. F., Risco C., Chawatte P., Constant S., Tran T., Klapstein E.,
Elliot J.: Estrus and pregnancy rate of dairy cows given one or two doses of
prostaglandin F2 alpha 8 or 24 hours apart. Theriogenology 1993, 40, 873-884. 4. Boryczko Z., Jaśkowski B. M., Urbaniak K., Trela M., Bostedt H., Jaśkowski
J. M.: Możliwości leczenia hormonalnego zaburzeń płodności u krów. Życie
Wet. 2016, 91, 248-254.
5. Braun U., Gerspach C., Kühn K., Bünter J., Hilbe M.: Abscess of the cervical spine secondary to injection site infection in a heifer. Acta Vet. Scand. 2017 Jan 31;59(1):10. doi: 10.1186/s13028-017-0278-z.
6. Brusveen D. J., Souza A. H., Wiltbank M. C.: Effects of additional prostaglandin F2α and estradiol 17-β during Ovsynch in lactating dairy cows. J. Dairy Sci. 2009, 92, 1412-1422.
7. Chauhan F. S., Mgongo F. O., Kessy B. M., Gombe S.: Effects of intravulvo- -submucosal cloprostenol injections on hormonal profiles and fertility in subestrous cattle. Theriogenology 1986, 26, 69-75.
8. Chohan K. R.: Estrus synchronization with lower dose of PGF2α and subsequent
fertility in subestrus buffalo. Theriogenology 1998, 50, 1101-1108. 9. Coffman E. A., Pinto C. R.: A Review on the Use of Prostaglandin F2α for
Controlling the Estrous Cycle in Mares. J. Equine Vet. Sci. 2016, 40, 34-40. 10. Colazo M. G., Martínez M. F., Kastelic J. P., Mapletoft R. J.: Effects of dose
and route of administration of cloprostenol on luteolysis, estrus and ovulation in beef heifers. Anim. Reprod. Sci. 2002, 72, 47-62.
11. Colazo M. G., Martínez M. F., Kastelic J. P., Mapletoft R. J., Carruthers
T. D.: The ischiorectal fossa: an alternative route for the administration of
prostaglandin in cattle. Can. Vet. J. 2002, 43, 535-541.
12. Cuervo-Arango J., Newcombe J. R.: Relationship between dose of cloprostenol and age of corpus luteum on the luteolytic response of early dioestrous mares: a field study. Reprod. Domest. Anim. 2012, 47, 660-665.
13. Decaluwé R., Janssens G. P., Englebienne M., Maes D.: Effectiveness of different farrowing induction protocols in sows using alphaprostol on day 114 of gestation. Vet. Rec. 2014, 174, 381.
14. Douglas R. H., Ginther O. J.: Effect of prostaglandin F2a on length of diestrus
in mares. Prostaglandins 1972, 2, 265-268.
15. Fajt V. R., Wagner S. A., Pederson L. L., Norby B.: The effect of intramuscular injection of dinoprost or gonadotropin-releasing hormone in dairy cows on beef quality. J. Anim. Sci. 2011, 89, 1939-1943.
16. Ferreira J. C., Filho L. F. N., Boakari Y. L., Canesin H. S., Thompson D. L. Jr,
Lima F. S., Meira C.: Hemodynamics of the corpus luteum in mares during
experimentally impaired luteogenesis and partial luteolysis. Theriogenology 2018, 107, 78-84.
17. Ginther O. J., Beg M. A.: The hour of transition into luteolysis in horses and cattle: a species comparison. Theriogenology 2012, 77, 1731-1740. 18. Heinonen K., Shiferaw T., Heinonen M.: Oestroussynchronisation in Ethiopian
highland zebu cattle by means of intravaginal cloprostenole administration. Trop. Anim. Health Prod. 1996, 28, 121-125.
19. Horta A. E., Costa C. M., Silva R., Rios Vasques M. I.: Possibility of reducing the luteolytic dose of cloprostenol in cyclic dairy cows. Theriogenology 1986, 25, 291-301.
20. Hospes R., Thumes M., Holsteg M., Failing K., Bostedt H.: Estrus induction by means of prostaglandin injection in dairy cows-comparison of the effectiveness of DL-vs. D-Cloprostenol. Tierarztl. Prax. Grosstiere 2005, 395-403. 21. Irvine C. H., McKeough V. L., Turner J. E., Alexander S. L., Taylor T. B.:
Effectiveness of a two-dose regimen of prostaglandin administration in in-ducing luteolysis without adverse side effects in mares. Equine Vet. J. 2002, 34, 191-194.
22. Kaeoket K.: The effect of dose and route of administration of R-cloprostenol on the parturient response of sows. Reprod. Domest. Anim. 2006, 41, 472-476. 23. Kirkwood R. N.: Pharmacological intervention in swine reproduction. Swine
Health Prod. 1999, 7, 29-35.
24. Ko J. C., Kastelic J. P., Del Campo M. R., Ginther O. J.: Effects of a dominant follicle on ovarian follicular dynamics during the oestrous cycle in heifers. J. Reprod. Fertil. 1991, 91, 511-519.
25. Kuhl J., Nagel C., Ille N., Aurich J. E., Aurich C.: The PGF2α agonists lu-prostiol and d-cloprostenol reliably induce luteolysis in luteal phase mares without evoking clinical side effects or a stress response. Anim. Reprod. Sci. 2016, 168, 92-99.
26. Liu T. C., Ho C. Y., Chan J. P.: Effect of two low doses of prostaglandin F2α on luteolysis in dairy cows. Acta Vet. Hung. 2017, 65, 105-114.
27. Macmillan K. L.: Recent advances in the synchronization of estrus and ovu-lation in dairy cows. J. Reprod. Dev. 2010, 56, 42-47.
28. Martins J. P. N., Policelli R. K., Pursley J. R.: Luteolytic effects of cloprostenol sodium in lactating dairy cows treated with G6G/Ovsynch. J. Dairy Sci. 2011, 94, 2806-2814.
29. Martins J. P. N., Policelli R. K., Neuder L. M., Raphael W., Pursley J. R.: Effects of cloprostenol sodium at final prostaglandin F2a of Ovsynch on complete luteolysis and pregnancy per artificial insemination in lactating dairy cows. J. Dairy Sci. 2011b, 94, 2815-2824.
30. Meira C., Pessoa V. M., Ferreira J. C., Araujo G. H., Gioso M. M., Bicudo
S. D., Oba E., Orlandi C.: Alternative low doses and routes of administering
a prostaglandin F2alpha analogue to induce luteolysis in Nelore cows. J. Vet. Sci. 2006, 7, 387-390.
31. Narasimha Rao A. V., Venkatramaiah P.: Luteolituic of a low dose of clopro-stenol monitored by changes in vaginal resistance in a suboestrus buffaloes. Anim. Reprod. Sci. 1989, 21, 149-152.
32. Newcomb J. R., Jöchle W., Cuervo-Arango J.: Effect of Dose of Cloprostenol on the Interval to Ovulation in the Diestrous Mare: A Retrospective Study. J. Equine Vet. Sci. 2007, 28, 532-539.
33. Nie G. J., Goodin A. N., Braden T. D., Wenzel J. G.: Luteal and clinical response following administration of dinoprost tromethamine or cloprostenol at standard intramuscular sites or at the lumbosacral acupuncture point in mares. Am. J. Vet. Res. 2001, 62, 1285-1289.
34. Peña I. F. J., Gil M. C., Peña F.: Prostaglandin F2α and control of reproduction in female swine: A review. Theriogenology 2012, 77, 1-11.
35. Répási A., Beckers J. F., Sulon J., Karen A., Reiczigel J., Szenci O.: Effect of the type and number of prostaglandin treatments on corpus luteum, the largest follicle and progesterone concentration in dairy cows. Reprod. Domest. Anim. 2005, 40, 436-442.
36. Répási A., Beckers J. F., Sulon J., Perényi Z., Reiczigel J., Szenci O.: Effect of different doses of prostaglandin on the area of corpus luteum, the largest
follicle and progesterone concentration in the dairy cow. Reprod. Domest. Anim. 2003, 38, 423-428.
37. Renis I. F. De, Saleri R., Tummaruk P., Techakumpha M., Kirkwood R. N.: Prostaglandin F2α and control of reproduction in female swine: A review. Theriogenology 2012, 77, 1-11.
38. Santos V. G., Carvalho P. D., Maia C., Carneiro B., Valenza A., Crump P. M.,
Fricke P. M.: Adding a second prostaglandin F2α treatment to but not reducing
the duration of a PRID-Synch protocol increases fertility after resynchroniza-tion of ovularesynchroniza-tion in lactating Holstein cows. J. Dairy Sci. 2016, 99, 3869-3879. 39. Shresta H. K., Beg M. A., Burnette R. H., Ginther O. J.: Plasma Clearance
and Half-Life of Prostaglandin F2alpha: A Comparison Between Mares and Heifers. Biol. Reprod. 2012, 87, 1-6.
40. Stevenson J. S., Phatak A. P.: Rates of luteolysis and pregnancy in dairy cows after treatment with cloprostenol or dinoprost. Theriogenology 2010, 73, 1127-1138.
41. Trevisol E., Ferreira J. C., Ackermann C. L., Destro F. C., Marques Filho
W. C., Carmagos A. S., Biehl M. V., do Amaral J. B., de FigueiredoPantoja J. C., Sartori R., Ferreira J. C.: Lutealchangesaftertreatment with
sub-luteo-lyticdoses of prostaglandin (cloprostenolsodium) in cattle. Anim. Reprod. Sci. 2015, 153, 8-12.
42. Valldecabres-Torres X., Larrosa-Morales P., Cuervo-Arango J.: The effect of dose and type of cloprostenol on the luteolytic response of dairy cattle during the Ovsynch protocol under different oestrous cycle and physiological characteristics. Reprod. Domest. Anim. 2013, 48, 874-880.
43. Vanderhaeghe C., Dewulf J., Daems A., Van Soom A., De Kruif A., Maes D.: Influence of postpartum cloprostenol treatment in sows on subsequent repro-ductive performance under field conditions. Reprod. Dom. Anim. 2008, 43, 484-489.
44. Welp C., Holtz W.: Induction of parturition in pigs by intravaginal application of the prostaglandin analog cloprostenol. Theriogenology 1988, 29, 1037-1041. 45. Zduńczyk S., Andresen P., Janowski T., Chmielewski A.: Untersuchungen über
die Wirksamkeit der intravaginalen Applikation von Estrumate bei stillbrüns-tigen Kühen unter Berücksichtigung des Progesteronverlaufes im Blut. Dtsch. Tierarztl. Wochenschr. 1994, 101, 440-441.
Adres autora: lek. wet. Marcelina Nalaskowska, ul. Dzikowo Chrapy 68L, 87-125 Osiek; e-mail: wet.nalaskowska@gmail.com
