228
Copyright 2009 Psychologia Spo ecznaRola przekona! o sobie
w planowaniu podj"cia pracy za granic#
Mariola $aguna
Instytut Psychologii, Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Paw a II
Prezentowane badania dotycz# roli przekona! o sobie: przekonania o w asnej skuteczno%ci, samooceny, nadziei i optymizmu w procesie planowania podj"cia pracy za granic#; grup# badan# byli studenci. Po -szukiwanie pracy poza krajem zosta o potraktowane jako proces realizacji celu i wyja%niane za pomoc# teorii zachowa! celowych. Pocz#tkowe etapy tego procesu to ocena celu, formu owanie intencji wyjazdu oraz planowanie dzia a!. Dane zosta y zebrane od 196 studentów ostatniego roku studiów. Analiza danych z wykorzystaniem modelowania równa! strukturalnych wykaza a, &e istotn# rol" w tym procesie odgry-waj# przekonanie o w asnej skuteczno%ci, samoocena oraz nadzieja na osi#gni"cie sukcesu.
S owa kluczowe: migracja, cele, samoocena, przekonanie o w asnej skuteczno%ci, nadzieja, optymizm
W konsekwencji przyst#pienia Polski do Unii Euro-pejskiej i szerszego otwarcia granic wielu ludzi, zw asz-cza m odych, podejmuje decyzj" o poszukiwaniu zatrud-nienia poza granicami kraju. Przed tak# decyzj# staj# niejednokrotnie osoby, które ko!cz# studia. Jak pokazuj# statystyki, cz"%' absolwentów rozwa&a tak# mo&liwo%' (Praca Polaków za granic!, 2007). Na ile intencja wyjaz-du z kraju w poszukiwaniu pracy oraz planowanie dzia a! w tej dziedzinie mog# zale&e' od przekona!, jakie m odzi ludzie maj# na w asny temat?
Zjawisko migracji zarobkowych
Statystyki dotycz#ce podejmowania pracy poza grani-cami naszego kraju wskazuj#, &e ta forma zatrudnienia sta a si" popularna (Praca Polaków za granic!, 2007). Jak podaje GUS (2008) w ko!cu 2006 roku na emigracji czasowej przebywa o oko o 1 mln 950 tysi"cy Polaków; liczba ta znacznie wzros a od roku 2004 – na emigra-cji przebywa o wówczas 750 tysi"cy Polaków. Dane te wskazuj# na do%' du&e nasilenie zjawiska. Jednocze%nie w%ród wyje&d&aj#cych znaczn# grup" stanowi# osoby le-piej wykszta cone – wed ug raportu z 2007 roku 18% tej
grupy stanowi y osoby z wykszta ceniem %rednim, a 22% z wy&szym (Praca Polaków za granic!, 2007).
Moment, gdy osoba ko!czy studia zdaje si" sprzyja' podejmowaniu tego typu decyzji, zw aszcza w sytuacji wysokiego bezrobocia na rodzimym rynku pracy. Wyniki bada! obejmuj#cych osoby ko!cz#ce studia wskazuj# na to, &e cz"%' z nich rzeczywi%cie rozwa&a mo&liwo%' podj"cia pracy za granic#. W sonda&u przeprowadzonym na próbie ponad tysi#ca studentów ostatnich lat studiów (IV i V rok) w dziesi"ciu najwi"kszych o%rodkach aka-demickich ch"' wyjazdu zadeklarowa o 51% ankieto-wanych, przy czym starania zwi#zane ze znalezieniem pracy podj" o 18% z nich (Plany studentów po studiach, 2007). Podobnie 55% studentów z województwa lubel-skiego deklarowa o ch"' wyjazdu zarobkowego za gra-nic" (Ro&nowski, Markowski, $obocki i Konefa , 2007); osoby w wieku nieprzekraczaj#cym 25 lat znacznie cz"-%ciej ni& osoby starsze (37,74%) wyra&a y tak# gotowo%'. Nale&y jednak spojrze' z pewn# ostro&no%ci# na wyniki sonda&y sprzed kilku lat, bowiem wyniki z 2008 roku wskazuj# na znacznie mniejsze zainteresowanie migracj# zarobkow# (Iglicka, 2009). Zapewne decyzje te i plany zale&# w du&ym stopniu od aktualnej sytuacji na rynku pracy, sytuacji spo eczno-gospodarczej (por. Bera, 2008). Czy jednak tylko od tego? Czy zmienne psychologiczne mog# odgrywa' tu jak#% rol"?
W analizach psychologicznych wskazuje si" na to, &e otwieranie si" na mo&liwo%' podj"cia pracy w innym kra-Mariola $aguna, Instytut Psychologii KUL, Al. Rac awickie 14,
20-950 Lublin, e-mail: laguna@kul.pl
Bardzo dzi"kuj" Magdalenie Kiwerskiej, Agnieszce Marczak--Czajce i Nataszy Wojnowskiej-Flis za pomoc w zbieraniu da-nych.
ju nast"puje stopniowo. Zdaniem Ba!ki (2005a) jest to proces, w którym na pocz#tku pojawia si" tzw. syndrom otwarto%ci. Nast"puje wewn"trzne przeorganizowanie skutkuj#ce otwarciem si" na my%l o opuszczeniu kraju i rozpocz"ciu pracy poza jego granicami. Otwarto%' ta jest zale&na od dwóch grup czynników – od zmiennych zwi#zanych z ró&nicami indywidualnymi oraz od tzw. zmiennych kontekstualnych, czyli zwi#zanych ze %ro-dowiskiem, w którym osoba funkcjonuje. Te pierwsze zmienne to w a%ciwo%ci osoby, która podejmuje lub nie decyzj" o wyje+dzie w poszukiwaniu pracy – hipotetycz-nie mog# mie' tu znaczehipotetycz-nie np. poziom samooceny, opty-mizmu. Zmienne zwi#zane z kontekstem, w którym funk-cjonuje dana osoba, to np. wzorce podejmowania pracy za granic#, z jakimi spotka a si" dotychczas, wsparcie spo eczne, z którego mo&e skorzysta' zarówno w kraju, jak i poza nim, czy cho'by dost"p do informacji (Ba!ka, 2005a). Zgodnie z tym modelem konsekwencj# otwar-to%ci na karier" mi"dzynarodow# jest podj"cie decyzji o poszukiwaniu pracy za granic# i planowanie w tym kierunku w asnej kariery zawodowej. Podobnie psycho-logiczne uwarunkowania migracji ujmuje tzw. koncepcja osobowo%ci migracyjnej (Boneva i Frieze, 2001), ak-centuj#c potrzeby, warto%ci oraz cechy osobowo%ci jako istotne zmienne. Czynniki psychologiczne maj# wp yw na ch"' migracji, a ta z kolei prowadzi do zachowa! mi-gracyjnych, realizacja których zale&y tak&e od czynników %rodowiskowych. Mimo skupienia si" na zmiennych oso-bowo%ciowych, model ten zarysowuje uj"cie zjawiska podejmowania pracy za granic# jako pewnego procesu, co jest bliskie podej%ciu proponowanemu w omawianych tu badaniach.
Podejmowanie pracy za granic jako aktywno!" celowa
Zamiar migracji zarobkowej mo&na potraktowa' jako przyk ad dzia ania intencjonalnego, a proces, który pro-wadzi do podj"cia pracy w innym kraju, analizowa' jako proces realizacji celu. Osi#gni"cie tego celu wymaga nie tylko wyra&enia pragnienia „Chc" wyjecha' do pracy za granic"”, lecz tak&e zaplanowania dzia a!, a nast"pnie wytrwa o%ci w ich urzeczywistnianiu. Do analizy prze-biegu procesu poszukiwania pracy mo&na zatem wyko-rzysta' modele teoretyczne z obszaru psychologii zacho-wa! celowych (Van Hoye i Saks, 2008).
Proponowany tu model stanowi integracj" teorii doty-cz#cych zachowa! celowych opracowanych przez Rot tera (1954), Ajzena (1988; Ajzen i Fishbein, 2000) oraz Heck-hausena i Gollwitzera (Gollwitzer, Heckhausen i Stel ler, 1990; Heckhausen i Gollwitzer, 1987). W przy j"tym modelu procesu realizacji celu wyró&nionych zosta o
kil-ka etapów. Pierwszy z nich to subiektywna ocena celu. Zgodnie z teori# oczekiwanie – warto%' (Rotter, 1954), podstawowymi kryteriami oceny danego celu, które maj# wp yw na decyzj" o zaanga&owaniu si" w jego realizacj", jest ocena warto%ci celu, czyli subiektywnej wa&no%ci, jak# ma dane dzia anie dla osoby, a tak&e oczekiwania co do wyniku, czyli subiektywnie spostrzegane szanse reali-zacji celu. Je%li cel jest oceniany jako po&#dany i mo&liwy do osi#gni"cia, mo&e to wyzwala' gotowo%' do dzia a! na rzecz jego urzeczywistnienia (por. Zaleski, 1991). Odnosz#c to do podejmowania pracy za granic# – je%li osoba pozytywnie ocenia warto%' takiej formy zatrudnie-nia oraz oczekuje, &e jest mo&liwe jej podj"cie, b"dzie sk onna sformu owa' intencj" wyjazdu z kraju w poszu-kiwaniu pracy.
Pozytywna ocena celu mo&e prowadzi' do sformu o-wania intencji jego realizacji. Sformu owanie intencji, jako konieczny i najwa&niejszy wyznacznik podj"cia dzia ania, podkre%la szczególnie Ajzen (1988, 1991). Przyjmuje on, &e im mocniejszy zamiar podj"cia okre-%lonego zachowania, tym wi"ksze prawdopodobie!stwo jego efektywnego zrealizowania. Kolejny etap procesu, wychodz#cy poza sformu owanie intencji, to planowanie dzia a!, czyli formu owanie tzw. intencji implementacyj-nej (Gollwitzer, 1999; Gollwitzer, Heckhausen i Steller, 1990; Heckhausen i Gollwitzer, 1987). Mo&e ona przyj-mowa' posta' planu okre%laj#cego, kiedy, gdzie i w jaki sposób zrealizowa' dane zachowanie. W odniesieniu do podejmowania pracy za granic# mo&e to by' plan okre%la-j#cy do jakiego kraju wyjecha', jaki rodzaj pracy podj#', kiedy zrealizowa' ten zamiar. Proponowany model zak a-da, &e intencja stanowi zmienn# po%rednicz#c# pomi"dzy ocen# celu a planowaniem dzia a! oraz samym dzia a-niem, które mo&e prowadzi' do osi#gni"cia celu.
Aby cel zosta zrealizowany, musi nast#pi' etap fak-tycznego dzia ania. O ile trudniej jest wprost uj#' dzia a-nie, o tyle zarówno sposób oceny celu, jak i intencj" oraz sprecyzowanie planów mo&na potraktowa' jako mierzal-ne zmienmierzal-ne. Ich analiza pozwala na badanie gotowo%ci do podejmowania dzia ania zanim jeszcze dzia anie to nast#-pi. Na ile przebieg tego procesu realizacji celu mo&e by' zale&ny od przekona! na temat samego siebie – wiary we w asne si y, w skuteczno%' dzia ania, optymizm?
Przekonania o sobie i ich rola w procesie realizacji celów
Przedmiotem zainteresowania w tym badaniu by a rola takich przekona!, jak samoocena, przekonanie o w asnej skuteczno%ci, nadzieja na sukces oraz optymizm – na ile mog# one mie' znaczenie dla inicjowania procesu poszu-kiwania pracy poza krajem. Poj"cie Ja oraz przekonania
na w asny temat uznawane s# za centralne konstrukty w systemie wiedzy cz owieka (por. Ole% i Drat-Ruszczak, 2008; Reykowski, 1986). Przekonania te s# traktowane jako istotne elementy osobowo%ci, które wchodz# w inte-rakcje z celami ustanawianymi przez dan# osob" i wp y-waj# na zachowanie w konkretnej sytuacji (Mischel, 2004; Mischel i Shoda, 1995).
W dotychczasowych badaniach nad zachowaniami celowymi uwzgl"dniane by o przede wszystkim przeko-nanie o w asnej skuteczno%ci w danej dziedzinie dzia a-nia, czyli prze%wiadczenie o umiej"tno%ci radzenia sobie z okre%lonymi zadaniami (Bandura, 1986). Okaza o si", &e przekonanie to ma istotny wp yw na ustanawiane cele i ich realizacj" (Bandura i Locke, 2003; Locke, 2001). Mo&e ono mie' znaczenie tak&e dla gotowo%ci do podej-mowania pracy za granic#. Wed ug Tharenou (2003) w a-sno%ci# osób otwartych na karier" mi"dzynarodow# jest w a%nie przekonanie o w asnej skuteczno%ci, daj#ce wiar" w powodzenie podj"tych przedsi"wzi"' oraz otwarto%' na niekonwencjonaln# realizacj" swego &ycia zawodowego. Przekonanie to mo&e sprzyja' orientacji na dzia anie, któ-ra tktó-raktowana jest jako jeden z wyznaczników efektyw-no%ci w karierze mi"dzynarodowej (Van Der Zee i Van Oudenhoven, 2000).
Rodzi si" jednak pytanie, czy tylko przekonanie o sku-teczno%ci mo&e mie' znaczenie dla przebiegu procesu re-alizacji celu. Podkre%lane w teoriach osobowo%ci (Mischel i Shoda, 1995) powi#zanie mi"dzy celami a systemem Ja mo&e sugerowa', &e tak&e inne przekonania na w asny te-mat mog# odgrywa' tu jak#% rol". Jednocze%nie analizy ró&nych stopni ogólno%ci poczucia w asnej skuteczno%ci (Scholz, Gutiérrez-Doña, Sud i Schwarzer, 2002) wskazu-j# na to, &e warto analizowa' nie tylko bardzo specyÞczne przekonanie o mo&liwo%ci poradzenia sobie z okre%lonym zadaniem, jak deÞniowa je Bandura (1986), lecz tak&e szersze, bardziej uogólnione przekonania na swój temat. Uogólnione przekonanie o w asnej skuteczno%ci to rodzaj zgeneralizowanego prze%wiadczenia, &e jest si" zdolnym podj#' potrzebne dzia anie, staj#c wobec ró&nych wy-zwa! i sytuacji trudnych (Jerusalem i Schwarzer, 1992; Luszczynska, Scholz i Schwarzer, 2005).
Jeszcze szerszy charakter ma samoocena, czyli global-na oceglobal-na siebie, odzwierciedlaj#ca poziom przekoglobal-nania o w asnej warto%ci, szacunku i akceptacji samego sie-bie (Rosenberg, 1989; por. Dzwonkowska, Lachowicz--Tabaczek i $aguna, 2008). Jak pokazuje przegl#d ba-da! dokonany przez Baumeistera i wspó pracowników (Baumeister, Campbell, Krueger i Vohs, 2003), oso-by o wysokiej samoocenie stawiaj# sobie ambitne cele, wysoko ustalaj# standardy osi#gni"', d#&#c do trudnych celów. Poniewa& uwa&aj# si" za osoby kompetentne,
po-twierdzaj#c w asn# wysok# warto%', wykazuj# o%' w realizacji zada! i nie zniech"caj# si" w sytuacji pora&ki (Shrauger i Sorman, 1977). W dotychczasowych badaniach nad gotowo%ci# do migracji wy&szy poziom samooceny sprzyja gotowo%ci do poszukiwania pracy za granic# przez studentów medycyny (Jarosz, Wiechetek i Pawlikowski, 2008), nie okaza si" natomiast istotny w przypadku uczniów (Wiechetek, 2007).
Dwa kolejne przekonania – nadzieja i optymizm – od-wo uj# si" do sposobu spostrzegania zdarze! przysz ych. Nadzieja w uj"ciu Snydera (1993, 2002) deÞniowana jest jako powi#zane ze sob# przekonania o silnej woli oraz o umiej"tno%ci znajdowania rozwi#za!, planowania dróg do osi#gni"cia celu. Tak rozumiana nadzieja stanowi jed-no z przekona! na w asny temat i okre%lana jest nadziej# na sukces, poniewa& odnosi si" do si y oczekiwania pozy-tywnych efektów w asnych dzia a! ($aguna, Trzebi!ski i Zi"ba, 2005). Osoby z wysokim poziomem nadziei podchodz# do celów jak do wyzwania i wysoko oceniaj# prawdopodobie!stwo ich osi#gni"cia. W toku wielolet-nich bada! prowadzonych przez Snydera i jego zespó zgromadzono du&# liczb" danych %wiadcz#cych, &e si a tak rozumianej nadziei wp ywa na efektywno%' zachowa! osoby, na sposób pokonywania przeszkód i wytrwa o%' w dzia aniu (przegl#d bada! w Snyder, 2002; por. $aguna i in., 2005). Okaza o si", &e sprzyja ona tak&e gotowo%ci do migracji u studentów medycyny (Jarosz i in., 2008) oraz u uczniów (Wiechetek, 2007).
Z kolei optymizm traktowany jest jako uogólnione oczekiwanie pozytywnych zdarze!, rodzaj zgeneralizo-wanego oczekiwania co do przysz o%ci (Scheier i Ca-rver, 1985; Scheier, Carver i Bridges, 1994). Optymi%ci oczekuj#, &e sprawy u o&# si" po ich my%li, spodziewaj# si" raczej dobrych ni& z ych zdarze!. Je%li osoba ocze-kuje pozytywnych wyników, prowadzi to do wznowienia wysi ków w drodze do realizacji celu (przegl#d bada! Scheier i Carver, 1985; por. Czapi!ski, 1985). Optymizm i nadziej" na sukces mo&na traktowa' jako konstrukty zbli&one do tzw. proaktywnej osobowo%ci, która z kolei sprzyja otwarto%ci na karier" mi"dzynarodow# (Major, Tuner i Fletcher, 2006), ma tak&e znaczenie dla sukce-su w poszukiwaniu pracy przez absolwentów (Brown, Cober, Kane, Levy i Shalhoop, 2006).
Wszystkie omówione tu przekonania wykazuj# wiele podobie!stw, jednak zarówno w analizach teoretycznych (por. Snyder, 2002), jak i w badaniach empirycznych wskazuje si" na ich odr"bno%' i traktuje jako osobne zmienne (Bryant i Cvengros, 2004; Magaletta i Oliver, 1999). Mo&na uzna' je za przejaw pozytywnego nasta-wienia warto%ciuj#cego, tzw. inklinacji pozytywnej, ro-zumianej jako sk onno%' do odbierania rzeczywisto%ci
raczej w kategoriach pozytywnych ni& negatywnych (Czapi!ski, 1985).
Przedstawione w dalszej cz"%ci artyku u badania zmie-rza y do ustalenia, w jakim stopniu przekonania dotycz#-ce samego siebie mog# przyczynia' si" do odotycz#-ceny dotycz#-celu jako bardziej lub mniej warto%ciowego, mo&liwego do osi#gni"cia lub nieosi#galnego, a tak&e do sformu owa-nia intencji wyjazdu do pracy za granic" oraz planów jej realizacji. Hipotetycznie ka&de z czterech badanych przekona! mo&e mie' wp yw na sposób oceny warto%ci celu i szans jego realizacji, a przez ocen" celu, ale tak&e bezpo%rednio, na sformu owanie intencji wyjazdu oraz planowanie dzia a! w tej dziedzinie. Ka&da z tych zale&-no%ci mi"dzy zmiennymi ma charakter pojedynczej hipo-tezy weryÞkowanej w testowanym modelu zale&no%ci.
Metoda bada#
W badaniach, które zosta y przeprowadzone w pa+-dzierniku 2007 r., uczestniczy o 196 studentów ostatniego roku studiów dziennych z ró&nych miast Polski. Byli to
studenci m.in. pedagogiki, farmacji, Þlologii angielskiej,
informatyki, telekomunikacji, socjologii. W grupie tej znalaz o si" 121 kobiet (61,7%) i 75 m"&czyzn (38,3%), %rednia wieku 23,76 (SD = 1,74). Ponad po owa z nich (55,9%) godzi a studiowanie z dorywcz# b#d+ sta # prac# zarobkow#, a 75 osób (38,3%) mia o wcze%niej do%wiad-czenie pracy za granic#.
Do pomiaru samooceny wykorzystana zosta a Skala Samooceny SES Rosenberga (1989) w polskiej adaptacji $aguny, Lachowicz-Tabaczek i Dzwonkowskiej (2007). Sk ada si" ona z 10 twierdze! (np. „Uwa&am, &e posia-dam wiele pozytywnych cech”), odpowiedzi s# udzielane na skali czterostopniowej od 1 do 4, mo&liwe do uzyska-nia wyniki wynosz# od 10 do 40 punktów; im wy&szy wynik, tym wy&szy poziom samooceny.
Uogólnione przekonanie o skuteczno%ci by o mierzone za pomoc# polskiej wersji Skali Uogólnionej W asnej Skuteczno%ci GSES Schwarzera, Jerusalema i Juczy!-skiego (Juczy!ski, 2001). Sk ada si" ona z 10 twierdze! (np. „Gdy jestem w k opotliwej sytuacji, na ogó wiem, co zrobi'”), wszystkie maj# charakter diagnostyczny, od-powiedzi s# udzielane na skali czterostopniowej. Mo&liwe do uzyskania wyniki mieszcz# si" w przedziale 10–40 punktów.
Do pomiaru specyÞcznego przekonania o skutecz-no%ci wykorzystana zosta a podskala Zaufania do W asnych Kompetencji Zawodowych ze Skali Poczucia Samoskuteczno%ci w Karierze Mi"dzynarodowej Ba!ki (2005b). Pozwala ona mierzy' zaufanie do w asnych kwaliÞkacji i kompetencji zawodowych w odniesieniu do podejmowania pracy poza granicami swojego kraju.
Sk ada si" z siedmiu twierdze! (np. „Z moim wykszta ce-niem mam prawo marzy' o karierze mi"dzynarodowej”), na które badany udziela odpowiedzi na skali siedmio-stopniowej. Mo&liwe do uzyskania wyniki mieszcz# si" w przedziale 7–49 punktów.
Pomiar nadziei by dokonany za pomoc# Kwestionariu-sza Nadziei na Sukces KNS (Snyder i in., 1991) w polskiej adaptacji $aguny, Trzebi!skiego i Zi"by (2005). Skala sk ada si" z 12 twierdze!, w tym o%miu diagnostycznych (np. „PotraÞ" rozwa&a' wiele sposobów wyj%cia z k opo-tu”), odpowiedzi udzielane s# na skali o%miostopniowej. Mo&liwe wyniki mieszcz# si" w przedziale 8–64 punk-ty – im wy&szy wynik, punk-tym wy&szy poziom nadziei na sukces.
Optymizm mierzony by za pomoc# Testu Orientacji ,yciowej LOTR opracowanego przez Scheiera i wspó -pracowników (1994) w adaptacji polskiej Poprawy i Ju czy!skiego (Juczy!ski, 2001). Metoda sk ada si" z 10 twierdze!, w tym sze%ciu diagnostycznych (np. „Ogólnie oczekuj", &e przytraÞ mi si" wi"cej dobrego ni& z ego”), odpowiedzi udzielane s# na skali pi"ciostop-niowej. Mo&liwe wyniki mieszcz# si" w przedziale 0–24 punkty – im wy&szy wynik, tym wy&szy poziom opty-mizmu.
W badaniu wykorzystano tak&e dwie jednoczynnikowe podskale Kwestionariusza Celów KCEL II Zaleskiego (1991), wype nianego w odniesieniu do celu, jakim jest podj"cie pracy za granic# (zmodyÞkowana instrukcja „Pomy%l teraz o celu, jakim mo&e by' podj"cie pracy za granic# i spróbuj odpowiedzie' na poni&sze pytania”). Podskala Wa&no%' Celu (pi"' pyta!, np. „Jak wa&ny jest dla Ciebie ten cel”) u&yta zosta a do pomiaru oceny war-to%ci celu, podskala Szanse Realizacji (cztery pytania, np. „Jak mocno jeste% przekonany, &e osi#gniesz ten cel”) – jako miara oczekiwania osi#gni"cia sukcesu. Odpowiedzi udzielane s# na skali siedmiostopniowej, a mo&liwe do uzyskania wyniki mieszcz# si" w przedziale 4–28 punk-tów dla podskali Szanse Realizacji oraz 5–35 punkpunk-tów dla podskali Wa&no%' Celu.
Do pomiaru intencji podj"cia pracy za granic# oraz planu dzia ania zosta y zbudowane dwie skale ($aguna,
Kiwerska, Marczak-Czajka i Wojnowska-Flis, 2007)1.
Skala Intencji Podj"cia Pracy za Granic# sk ada si" z trzech stwierdze! (np. „Zamierzam wyjecha' za granic" i poszuka' tam pracy”), natomiast skala Planu Dzia ania z sze%ciu pozycji (np. „Wiem ju&, jakie dokumenty s# mi potrzebne, aby podj#' prac" za granic#”), którym osoba badana przypisuje ocen" od 1 do 7. Mo&liwe do uzyska-nia wyniki wahaj# si" od 3 do 21 dla skali intencji oraz od 6 do 42 dla skali planu. Obie skale wykazuj# jednoczyn-nikow# struktur".
Wspó czynniki rzetelno%ci - Cronbacha dla wszystkich opisanych metod uzyskane w badanej próbie zosta y po-dane w Tabeli 1. S# one wysokie z wyj#tkiem skali oceny szans powodzenia w realizacji celu, która osi#gn" a po-ziom akceptowalny, cho' niski (- = 0,65) (DeVellis, 1991 za: Bryant, King i Smart, 2007).
W analizie wyników bada! wykorzystana zosta a hie-rarchiczna analiza %cie&ek (Kline, 2005; por. Gaul i Ma-chowski, 1987) z zastosowaniem programu Amos 7.0 (Arbuckle, 2006). Analizy wykonane zosta y na danych surowych, czyli wynikach w poszczególnych skalach. Poniewa& dane nie spe nia y za o&enia o wielowymia-rowej normalno%ci rozk adu, zastosowano estymacj" ADF (Asymptotically Distribution-Free). W wyj%ciowym modelu pe nym (just-identiÞed) uwzgl"dnione zosta y wszystkie badane przekonania: samoocena, uogólniona skuteczno%', przekonanie o skuteczno%ci w karierze mi"-dzynarodowej, nadzieja na sukces oraz optymizm, a tak-&e wszystkie etapy realizacji celu: ocena warto%ci celu i oczekiwa! co do jego osi#gni"cia, intencja podj"cia pra-cy za granic# i plan dzia ania w tej dziedzinie. Testowane by y hipotetyczne modele, w których przekonania o so-bie maj# wp yw na poszczególne etapy procesu realiza-cji celu, a jednocze%nie wcze%niejsze etapy procesu maj# wp yw na etapy kolejne (ocena celu ma wp yw na inten-cj" oraz na planowanie dzia a!, intencja tak&e wp ywa na planowanie).
Wychodz#c od modelu pe nego (df = 0), wykorzystuj#c hierarchiczn# analiz" %cie&ek, testowano modele zagnie&-d&one, w których by y usuwane kolejne %cie&ki (Kline, 2005), tak aby doj%' do modelu uproszczonego (parsimo-nious model), który by by dobrze dopasowany do danych, a wszystkie jego %cie&ki by yby istotne statystycznie na poziomie co najmniej p < 0,05 (model trimming). Je%li jaka% zmienna przestawa a mie' istotny wp yw na inne zmienne w modelu (warto%ci wspó czynników wszyst-kich jej %cie&ek nie osi#gn" y przyj"tego poziomu istot-no%ci), j# tak&e usuwano z modelu. Brak danej %cie&ki w modelu uproszczonym oznacza odrzucenie hipotezy o istnieniu istotnej statystycznie zale&no%ci mi"dzy dan# par# zmiennych.
Jako miary dopasowania modeli przyj"te zosta y
staty-styki chi2, chi2/df , RMSEA i GFI (Kline, 2005). Nieistotne
statystycznie (p > 0,05) warto%ci chi2 mog# wskazywa'
na to, &e proponowany model jest dobrze dopasowany do
danych. Warto%' miary chi2/df mniejsza ni& 2 wskazuje na
dobre dopasowanie do danych (Bohlen, 1989; za: Kline, 2005). Z kolei warto%ci RMSEA (Root Mean Square Error of Approximation) mniejsze od 0,05 wskazuj# na dobre dopasowanie modelu (Arbuckle 2006; Brown i Cudeck, 1993). Dla miary GFI (Goodness of Fit Index) warto%ci
wy&sze od 0,90 pozwalaj# uzna' model za dobrze dopa-sowany do danych (Arbuckle 2006; Kline, 2005).
Wyniki bada#
.redni poziom zarówno intencji podj"cia pracy za gra-nic#, jak i planów w tej dziedzinie jest w badanej próbie stosunkowo niski (Tabela 1). Obydwa wyniki mieszcz# si" znacznie poni&ej arytmetycznego %rodka skali, co wskazuje na stosunkowo niewielkie zainteresowanie tego rodzaju %cie&k# kariery zawodowej w%ród badanych stu-dentów.
Korelacje parami dla wszystkich zmiennych uj"tych w badaniu s# dodatnie (Tabela 1). Samoocena oraz opty-mizm nie s# istotnie powi#zane z &adnym z etapów pro-cesu realizacji celu, cho' warto%' korelacji samooceny i oceny szans podj"cia pracy za granic# zbli&a si" do po-ziomu istotno%ci (p = 0,056). Pozosta e badane przekona-nia koreluj# nieco wy&ej z ocen# szans powodzeprzekona-nia w po-szukiwaniu pracy za granic# ni& z ocen# warto%ci tego celu. Przekonania o sobie nie s# natomiast istotnie powi#-zane z intencj# podj"cia pracy poza granicami kraju, cho' wykazuj# istotnie statystycznie, ale niezbyt wysokie po-wi#zania z planowaniem dzia a! w tej dziedzinie. Sposób oceny celu, jego warto%ci i szans powodzenia w realizacji koreluje istotnie z intencj# oraz planowaniem. Te dwie ostatnie zmienne s# tak&e silnie powi#zane ze sob#.
W analizie równa! strukturalnych wykorzystane zo-sta y niewykazuj#ce &adnych braków dane 190 osób. Wykorzystuj#c hierarchiczn# analiz" %cie&ek, testowano kolejne modele zagnie&d&one powsta e przez usuwanie %cie&ek z modelu pe nego (just-identiÞed), czyli zawiera-j#cego wszystkie uwzgl"dnione w badaniu zmienne oraz wszystkie %cie&ki #cz#ce przekonania z kolejnymi etapa-mi procesu realizacji celu, a tak&e %cie&ki od oceny celu do intencji i planowania oraz od intencji do planowania dzia a!.
Przyj"ty model C – najprostszy model (parsimonious model) uwzgl"dniaj#cy jedynie istotne statystycznie rela-cje mi"dzy zmiennymi (wszystkie %cie&ki istotne na po-ziomie co najmniej p < 0,05), jest dobrze dopasowany do danych (Tabela 2). Jest on istotnie lepiej dopasowany ni& alternatywne modele zagnie&d&one – zarówno lepiej ni& model A z pomini"ciem wszystkich %cie&ek
prowadz#-cych od przekona! do oceny celu (ró&nica chi2 = 26,682;
df = 1; p < 0,001), jak i lepiej dopasowany w porówna-niu z modelem B, w którym pomini"to wszystkie %cie&ki prowadz#ce od przekona! do intencji wyjazdu i
planowa-nia dzia a! w tej dziedzinie (ró&nica chi2 = 4,981; df = 1;
p < 0,05). Ten ostatni model wykazuje wprawdzie dobre dopasowanie do danych, jednak wiele jego %cie&ek nie jest istotnych statystycznie, co sugeruje mo&liwo%'
uprosz-T abela 1. Staty st y k i o p is o w e, k o re la cj e m i" d zy z m ie n n y m i u w zg l" d n io n y m i w b ad an iu o ra z rz et el n o %' u &y ty ch s k al ( N = 1 9 6 ) Zmienne M SD 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 Samoocena 30,73 4,76 0,85 *** 2 Uogólniona skuteczno %' 29,69 4,42 0,45 *** 0,88 *** 3 Skuteczno %' w karierze mi "dzynarodowej 33,99 10,22 0,36 *** 0,49 *** 0,92 *** 4 Nadzieja 47,04 0 9,24 0,55 *** 0,73 *** 0,55 *** 0,90 *** 5 Optymizm 16,47 0 4,47 0,52 *** 0,50 *** 0,39 *** 0,51 *** 0,80 6 W arto %' wyjazdu 17,13 8,13 0,07 *** 0,17 * ** 0,12 *** 0,25 *** 0,05 0,90 *** 7 Szanse wyjazdu 15,81 0 6,98 0,14 *** 0,22 ** * 0,22 ** * 0,27 *** 0,12 0,89 *** 0,65 *** 8 Intencja wyjazdu 0 8,26 0 3,70 0,00 *** 0,10 *** 0,13 *** 0,10 *** 0,04 0,43 *** 0,51 *** 0,98 *** 9 Plan wyjazdu 14,85 0 7,23 0,06 *** 0,16 * ** 0,21 ** * 0,17 * ** 0,01 0,45 *** 0,53 *** 0,78 *** 0,92 *** p < 0,001; ** p < 0,01; * p < 0,05 (dwustronnie) Na przek
#tnej (zaznaczone kursyw
#) podane zosta y warto %ci wspó czynnika rzetelno %ci " Cronbacha. T abela 2. War to %c i m ia r d o p as o w an ia t es to w an y ch m o d el i (N = 1 9 0 ) T estowane modele
Miary dopasowania modeli
chi 2 df p chi 2/df RMSEA GFI Model A 33,419 10 0,001 3,342 0,1 1 1 0,967 Model B 1 1,718 10 0,304 1,172 0,030 0,989 Model C 0 6,737 0 9 0,664 0,749 0,001 0,992 GFI
– Goodnes o Fit Index;
RMSEA
– Root Mean Square Error of
czenia modelu. Przekonania o sobie maj# wi"c istotne znaczenie dla oceny celu – pomini"cie powi#za! mi"dzy tymi zmiennymi skutkuje z ym dopasowaniem modelu. Jednocze%nie jest mo&liwe pomini"cie bezpo%rednich re-lacji pomi"dzy przekonaniami a intencj# i planowaniem wyjazdu – przekonania o sobie mog# wi"c oddzia ywa' za po%rednictwem oceny celu. Model taki jest dobrze do-pasowany do danych, cho' jednocze%nie istotnie gorzej ni& przyj"ty model uproszczony powsta y w wyniku usu-wania %cie&ek nieistotnych statystycznie.
Spo%ród pi"ciu badanych przekona!, w ostatecznym modelu uproszczonym znalaz y si" tylko trzy (Rysunek 1). Ani uogólniona skuteczno%', ani te& optymizm nie y si" istotnie powi#zane z procesem poszukiwania pracy za granic#. Model ten pozwala w 26% wyja%ni' intencj" podj"cia pracy za granic# oraz a& w 68% planowanie zwi#zanych z tym dzia a!.
Mimo &e badania mia y charakter korelacyjny, analiza %cie&ek pozwala na testowanie hipotez o zale&no%ciach przyczynowo-skutkowych (Kline, 2005; por. Gaul i Ma-chowski, 1987). Dlatego, zachowuj#c ostro&no%' zwi#-zan# z formu owaniem tego rodzaju wniosków, opisuj#c przyj"ty model mo&na jednak powiedzie', &e uwzgl"d-nione w nim przekonania oddzia uj# przede wszystkim na ocen" szans znalezienia pracy poza krajem, co z kolei ma bezpo%redni wp yw zarówno na intencj", jak i plan dzia ania (warto%ci standaryzowanych wspó czynników %cie&ek dla efektów bezpo%rednich mo&na odczyta' z Ry-sunku 1). Przekonanie o skuteczno%ci w karierze
mi"dzy-narodowej oraz samoocena podwy&szaj# subiektywn# ocen" szans na zrealizowanie celu, jakim jest znalezie-nie pracy za granic#. Natomiast wzrost poziomu nadziei obni&a nieznacznie ocen" tych szans, cho' jednocze%nie podnosi ocen" warto%ci celu. W efekcie po%rednio pod-wy&sza nieco poziom intencji wyjazdu (efekt ca kowity 0,06) oraz planowania zwi#zanych z tym dzia a! (efekt ca kowity 0,06).
Wp yw wszystkich trzech uwzgl"dnionych w modelu przekona! oraz oceny warto%ci celu na intencj" i pla-nowanie dzia a! dokonuje si" za po%rednictwem oce-ny szans powodzenia w poszukiwaniu pracy za granic# (Rysunek 1). Wzrost przekonania, &e istniej# szanse na zrealizowanie tego celu o jedno odchylenie standardowe podnosi intencj" migracji zarobkowej o 0,51 odchylenia standardowego. Oczekiwanie co do mo&liwo%ci zreali-zowania celu wraz z przekonaniem o skuteczno%ci w ka-rierze mi"dzynarodowej, a przede wszystkim z intencj# dzia ania (efekt bezpo%redni 0,71), przyczynia si" do for-mu owania planów w tej dziedzinie. Warto zwróci' tak&e uwag" na bardzo silne powi#zanie mi"dzy ocen# warto%ci celu a ocen# szans powodzenia w jego realizacji (efekt bezpo%redni 0,89).
Dyskusja wyników
Wbrew oczekiwaniom wynikaj#cym z analizy sonda-&y (np. Praca Polaków za granic!, 2007) badana grupa studentów wykazuje do%' niski poziom intencji oraz pla-nów podj"cia pracy za granic#. Jedn# z przyczyn niskiego
Rysunek 1.
Model zale&no%ci mi"dzy przekonaniami o sobie a procesem poszukiwania pracy za granic# przez studentów ostatnich lat studiów (Model C, wspó czynniki standaryzowane) (N = 190)
poziomu intencji wyjazdu do pracy za granic" mo&e by' zmiana tendencji na rynku pracy w Polsce w 2007 roku, nieznaczny spadek poziomu bezrobocia w porównaniu z rokiem poprzednim (Stopa bezrobocia w latach 1990– –2009, 2009). Poprawi o to sytuacj" osób wchodz#cych na rynek pracy. Jednocze%nie kryzys %wiatowej ekonomii móg odbi' si" na sytuacji imigrantów, którzy podczas re-cesji mog# by' postrzegani jako rywale w walce o miej-sca pracy. Decyzja o wyje+dzie jawi si" wi"c raczej jako konieczno%' ni& preferowany wybór.
Celem bada! by o poszukiwanie odpowiedzi na pytanie o rol" przekona! na w asny temat w procesie poszukiwa-nia pracy za granic#. Wyniki pokaza y, &e przekonaposzukiwa-nia te maj# istotny zwi#zek przede wszystkim z ocen# szans powodzenia w realizacji tego celu. Bardziej po%rednio, przez ocen" celu, ni& bezpo%rednio przyczyniaj# si" do sformu owania intencji podj"cia pracy za granic# oraz planowania dzia a! w tej dziedzinie. Okazuje si", &e naj-wi"ksz# rol" odgrywa przekonanie o skuteczno%ci w re-alizacji kariery mi"dzynarodowej. Sprzyja ono nie tylko wy&szym oczekiwaniom, &e uda si" znale+' prac" za gra-nic#, ale przek ada si" tak&e na planowanie dzia a! w tym kierunku. Z innych bada! wiemy, &e osoby, które dok ad-nie planuj#, jak b"dzie przebiega' realizacja celu, znacz-nie cz"%ciej go osi#gaj# (Gollwitzer, 1999). Przekonaznacz-nie to mo&e wi"c sprzyja' faktycznemu podejmowaniu ka-riery zawodowej poza krajem, podobnie jak przekonanie o skuteczno%ci w poszukiwaniu pracy sprzyja jej faktycz-nemu poszukiwaniu (Zikic i Saks, 2009). Jednym z wa&-nych +róde kszta towania przekonania o skuteczno%ci, w jakiej% dziedzinie s# uprzednie do%wiadczenia oraz uczenie si" na podstawie obserwacji dzia ania innych osób (Bandura, 1986). Dlatego mo&na przypuszcza', &e zwi"kszone mo&liwo%ci podj"cia cho'by czasowej pra-cy za granic#, a tak&e cz"stsze kontakty z osobami, które wybra y tak# drog" rozwoju zawodowego, b"d# sprzyja y podwy&szaniu przekonania o w asnej skuteczno%ci w ka-rierze mi"dzynarodowej, a co za tym idzie planowaniu dzia a! prowadz#cych do migracji.
Uogólnione przekonanie o w asnej skuteczno%ci, cho' istotnie skorelowane ze zmiennymi ujmuj#cymi proces realizacji celu, po uwzgl"dnieniu w modelu innych prze-kona! nie odgrywa o znacz#cej roli. Tak wi"c zgodnie z sugestiami Bandury (1986), to raczej przekonanie o sku-teczno%ci w konkretnej dziedzinie odgrywa wi"ksz# rol", ni& uogólnione poczucie radzenia sobie z ró&nymi wy-zwaniami – w ka&dym razie w pocz#tkowej fazie procesu realizacji celu, poprzedzaj#cej zainicjowanie dzia ania.
Ogólna samoocena nie wykazywa a wprawdzie istot-nych zwi#zków ze zmiennymi odnosz#cymi si" do pro-cesu realizacji celu w analizie prostych korelacji parami,
okaza o si" jednak, &e ma znaczenie po uwzgl"dnieniu in-nych przekona! w modelu. Osoby prze%wiadczone o w a-snej warto%ci dostrzegaj# wi"ksze szanse na znalezienie pracy za granic#. By' mo&e znajduje tu odzwierciedlenie tendencja do przeceniania w asnych mo&liwo%ci i wspar-cia otoczenia dla w asnych planów, charakterystyczna dla osób o wysokiej samoocenie (Baumeister, Campbell, Krueger i Vohs, 2003).
Okaza o si" tak&e, &e nadzieja, mimo istotnych pozy-tywnych korelacji z obydwoma wymiarami oceny celu, po uwzgl"dnieniu w modelu wp ywu innych zmiennych, przyczyniaj#c si" do podwy&szenia oceny warto%ci za-trudnienia za granic#, obni&a jednocze%nie ocen" szans na zrealizowanie tego celu. By' mo&e nale&a oby szuka' wyja%nienia tego wyniku w preferencjach studentów co do przysz ego zatrudnienia – wi"kszo%' z nich chcia aby zosta' w Polsce, cho' nie wyklucza podj"cia pracy za granic# (Szczebiot-Knoblauch i Kisiel, 2007). By' mo&e wi"c osoby o wy&szym poziomie nadziei na osi#gni"cie sukcesu w realizacji celów dostrzegaj# wi"cej szans na znalezienie pracy w kraju, co mo&e stanowi' ich g ówny cel, ani&eli szans na realizacj" celu alternatywnego, jakim mo&e by' emigracja zarobkowa.
Zupe nie nieistotna natomiast okaza a si" rola opty-mizmu. Oczekiwanie pozytywnych zdarze! w przysz o-%ci nie przek ada si" wi"c ani na inicjowanie, ani te& na powstrzymywanie si" od dzia a! celowych zwi#zanych z poszukiwaniem pracy w innym kraju. Optymizm okaza si" nie odgrywa' wi"kszej roli w planowaniu migracji za-robkowej przez studentów. Spo%ród badanych przekona! jedynie optymizm mo&e odnosi' si" nie tylko do Ja – mo&-na oczekiwa', &e sprawy potocz# si" pomy%lnie nieko-niecznie za spraw# w asnego dzia ania, lecz tak&e dzi"ki pomocy innych ludzi, sprzyjaj#cych okoliczno%ci lub si wy&szych (por. Carver i Scheier, 2002). Wynik ten wska-zuje na to, &e dla dzia a! zwi#zanych z migracj# wi"ksze znaczenie maj# przekonania, które bardziej odnosz# si" do Ja, zak adaj# wi"ksz# rol" osobistego sprawstwa.
Podsumowuj#c, do wyznaczników otwierania si" stu-dentów na karier" mi"dzynarodow# (Ba!ka, 2005a) mo&-na zaliczy' takie przekomo&-nania o sobie, jak przekomo&-nanie o w asnej skuteczno%ci w podejmowaniu pracy poza kra-jem, samoocen" i nadziej" na sukces, natomiast nie opty-mizm.
Jak przewidywa przyj"ty model teoretyczny przebiegu procesu realizacji celu, istnieje silny zwi#zek intencji ce-lowej i intencji implementacyjnej – maj#c intencj" wyjaz-du z kraju, osoby podejmuj# kolejne kroki, formu uj# plan dzia ania. Wyniki te potwierdzaj# koncepcj" teoretyczn# Gollwitzera (1999): plan dzia ania jest %ci%le zale&ny od intencji celowej. Bez zdeÞniowania i u%wiadomienia
pra-gnie! nie mo&e doj%' do planowania, a nast"pnie realizacji celu. Nie nale&y jednak zapomina', &e nawet silne powi#-zanie intencji i planowania nie oznacza ich równie silnego prze o&enia na realne podejmowanie dzia a!. Metaanalizy wyników dotychczasowych bada! wskazuj# na to, &e in-tencja pozwala wyja%ni' oko o 27% wariancji w zakresie zachowania (Armitage i Conner, 2001), natomiast owanie planów dzia ania wi#&e si" na poziomie r = 0,33 z faktycznym podj"ciem zachowania (Sheeran, 2002, za: Webb i Sheeran, 2005). Jednocze%nie zarówno intencja, jak i planowanie dzia a! zwi#zanych z podj"ciem pracy za granic# zwi#zane s# przede wszystkim z ocen# szans na jej znalezienie. Spo%ród dwu komponentów modelu oczekiwanie – warto%' (Rotter, 1954), to w a%nie oczeki-wania co do wyniku okaza y si" mie' bezpo%rednie o&enie na dalsze etapy procesu realizacji celu.
Zalet# przedstawionych bada! jest fakt przeprowadze-nia ich na grupie osób, które w a%nie wchodz# na rynek pracy, s# na etapie podejmowania realnych decyzji o dal-szym kierunku kariery zawodowej. Dzi"ki temu badania te s# wolne od b "du, jakim obci#&one s# porównania osób, które podj" y prac" za granic#, z tymi, które tego nie zrobi y. Trudno wtedy oceni' na ile uchwycone ró&ni-ce stanowi# przyczyn", a na ile konsekwencj" podj"tych dzia a!. Taki dobór próby stanowi jednak tak&e ograni-czenie dla mo&liwo%ci uogólniania uzyskanych wyników – mówi# one o zale&no%ciach odnosz#cych si" do osób m odych, studentów. Ograniczenie to powoduje, i& trud-no jest uogólnia' wyniki bada! na inne grupy spo eczne, poniewa& nie by y dotychczas replikowane na innej pró-bie. Inne ograniczenie wi#&e si" z du&# dynamik# zjawi-ska migracji zarobkowych, jego zale&no%ci# od kontekstu spo eczno-gospodarczego. Ka&e to ostro&nie podchodzi' do wyników uzyskanych w konkretnym momencie: trak-towa' je nie jako ostateczne rozstrzygni"cia, lecz jako punkt wyj%cia dla dalszych analiz, które pozwol# na we-ryÞkacj" uzyskanego modelu w innych warunkach ma-krosystemowych.
Badania te koncentruj# si" na czynnikach, które mog# prowadzi' do zainicjowania procesu realizacji celu, inten-cji i planowania podj"cia dzia ania. Nie analizuj# dalszych etapów procesu, podtrzymywania zachowania, ró&nych form zaniechania dzia ania, rezygnacji czy osi#gni"cia celu (por. Maruszewski, Doli!ski, $ukaszewski i Mar-sza -Wi%niewska, 2008; Schwarzer, 2008). Wskazuj#c mo&liwe obszary dalszych bada!, warto zwróci' uwag" na wyd u&enie ich perspektywy czasowej, po to, by prze-analizowa' rzeczywisty wp yw poziomu zmiennych oso-bowo%ciowych nie tylko na intencj" czy te& planowanie dzia a!, ale na realizacj" celu – faktyczne podj"cie pracy w innym kraju.
LITERATURA CYTOWANA
Ajzen, I. (1988). Attitudes, personality, and behavior. Home-wood, IL: Dorsey Press.
Ajzen, I. (1991). Theory of planned behavior. Organizational Behavior and Human Decision Processes, 50, 179–211. Ajzen, I., Fishbein, M. (2000). Attitudes and the
attitude-behavior relation: Reasoned and automatic processes. W: W. Stroebe, M. Hewstone (red.), European review of social psychology (t. 11, s. 1–33). Chichester: John Wiley & Sons. Arbuckle, J. L. (2006). Amos 7.0 users’ guide. Chicago, IL:
Amos Development Corporation.
Armitage, C. J., Conner, M. (2001). EfÞcacy of the theory of planed behaviour: A meta-analytic review. British Journal of Social Psychology, 40, 471–500.
Ba!ka, A. (2005a). Otwarto#$ na karier% mi%dzynarodow!. Podstawy teoretyczne oraz struktura czynnikowa Skali Ot -warto#ci na Karier% Mi%dzynarodow!. Pozna!, Warszawa: PRINT-B, Instytut Rozwoju Kariery.
Ba!ka, A. (2005b). Poczucie samoskuteczno#ci. Konstrukcja i struktura czynnikowa Skali Poczucia Samoskuteczno#ci w Karierze Mi%dzynarodowej. Pozna!, Warszawa: PRINT-B. Bandura, A. (1986). Social foundations of thought and action:
A social cognitive theory. Englewood Cliffs, New York: Prentice Hall.
Bandura, A., Locke, E. A. (2003). Negative self-efÞcacy and goal effects revisited. Journal of Applied Psychology, 88, 87–99.
Baumeister, R. F., Campbell, J. D., Krueger J. I., Vohs, K. D. (2003). Does high self-esteem cause better performance, interpersonal success, happiness, or healthier lifestyles? Psychological Science in the Public Interest, 4, 1–44. Bera, R. (2008). Aksjologiczny sens pracy a poczucie jako#ci
&ycia m odych emigrantów polskich. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Sk odowskiej.
Boneva, B. S., Frieze, I. H. (2001). Toward a concept of a migrant personality. Journal of Social Issues, 57, 477–492. Brown, D., Cober, R., Kane, K., Levy, P., Shalhoop, J. (2006).
Proactive personality and the successful job search: A Þeld investigation with college graduates. Journal of Applied Psychology, 91, 717–726.
Brown, W. M., Cudeck, R. (1993). Alternative ways of assessing model Þt. W: K. A. Bolen, J. S. Long (red.), Testing structural equation models (s. 136–162). Newbury Park, CA: Sage. Bryant, F. B., Cvengros, J. A. (2004). Distinguishing hope and
optimism: Two sides of a coin, or two separate coins? Journal of Social and Clinical Psychology, 23, 273–302.
Bryant, F. B., King, S. P., Smart, C. M. (2007). Multivariate statistical strategies for construct validation in positive psychology. W: A. D. Ong, M. H. M. van Dulmen (red.), Oxford handbook of methods in positive psychology (s. 61– –82). New York: Oxford University Press.
Carver, Ch. S., Scheier, M. F. (2002). The hopeful optimist. Psychological Inquiry, 13, 288–290.
Czapi!ski, J. (1985). Warto#ciowanie – zjawisko inklinacji pozy-tywnej (o naturze optymizmu). Wroc aw: Zak ad Narodowy im. Ossoli!skich.
Dzwonkowska, I., Lachowicz-Tabaczek, K., $aguna, M. (2008). Samoocena i jej pomiar. Skala samooceny SES M. Rosenberga. Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych.
Gaul, M., Machowski, A. (1987). Elementy analizy %cie&ek. W: J. Brzezi!ski (red.), Wielozmiennowe modele statystyczne w badaniach psychologicznych (s. 82–112). Warszawa: PWN. Gollwitzer, P. M. (1999). Implementation intentions: Strong
effects of simple plans. American Psychologist, 54, 493–503. Gollwitzer, P. M., Heckhausen, H., Steller, B. (1990).
Deliberative vs. implemental mind-sets: Cognitive tuning toward congruous thoughts and information. Journal of Personality and Social Psychology, 59, 1119–1127.
GUS (2008). Materia y na konferencj% prasow! w dniu 30 stycznia 2008. Strona internetowa: http://www.stat.gov.pl/ cps/rde/xbcr/gus/PUBL_Sytuacja_demograÞczna_2007.pdf Heckhausen, H., Gollwitzer, P. M. (1987). Thought contents and
cognitive functioning in motivational versus volitional states of mind. Motivation and Emotion, 11, 101–120.
Iglicka, K. (2009). Powroty Polaków w okresie kryzysu gos-podarczego. W p%tli pu apki migracyjnej. Raport z bada'. Warszawa: Centrum Stosunków Mi"dzynarodowych. Strona internetowa: http://www.csm.org.pl/images/rte/File/CSM_Ra -porty_i_Analizy_09%20kiglickao.pdf
Jarosz, M., Wiechetek, M., Pawlikowski, J. (2008). Podmiotowe i #rodowiskowe wyznaczniki gotowo#ci do migracji – badania studentów medycyny. Poster prezentowany na konferencji „Migracje po wej%ciu Polski do Unii Europejskiej: Per-spektywa psychologiczna i socjologiczna”, Warszawa, 29–30 maja.
Jerusalem, M., Schwarzer, R. (1992). Self-efÞcacy as a resource factor in stress appraisal processes. W: R. Schwarzer (red.), SelfefÞcacy. Thought control of action (s. 195–213). Wa -shington: Hemisphere Publishing Corp.
Juczy!ski, Z. (2001). Narz%dzia pomiaru w promocji i psycholo-gii zdrowia. Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych PTP.
Kline, R. B. (2005). Principles and practice of Structural Equation Modeling. New York, London: The Guilford Press. Locke, E. A. (2001). Self-set goals and self-efÞcacy as mediators
of incentives and personality. W: M. Erez, U. Kleinbeck, H. Thierry (red.), Work motivation in the context of a glo balizing economy (s. 13–26). London: Lawrence Erlbaum Ass.
Luszczynska, A., Scholz, U., Schwarzer, R. (2005). The general self-efÞcacy scale: Multicultural validation studies. The Journal of Psychology, 139, 439–457.
$aguna, M., Kiwerska, M., Marczak-Czajka, A., Wojnowska--Flis, N. (2007). Skale intencji podj%cia pracy za granic!. Maszynopis niepublikowany, SWPS, Warszawa.
$aguna, M., Lachowicz-Tabaczek, K., Dzwonkowska, I. (2007). Skala samooceny SES Morrisa Rosenberga – polska adaptacja metody. Psychologia Spo eczna, 2, 164–176.
$aguna, M., Trzebi!ski, J., Zi"ba, M. (2005). Kwestionariusz Nadziei na Sukces. Warszawa: Pracownia Testów Psycho-logicznych PTP.
Magaletta, P. R., Oliver, J. M. (1999). The hope construct, will, and ways: The relations with self-efÞcacy, optimism,
and general well-being. Journal of Clinical Psychology, 55, 539–551.
Major, D. A., Turner, J. E., Fletcher, T. D. (2006). Linking proactive personality and the Big Five to motivation to learn and development activity. Journal of Applied Psychology, 91, 927–935.
Maruszewski, T., Doli!ski, D., $ukaszewski, W., Marsza --Wi%niewska, M. (2008). Emocje i motywacje. W: J. Strelau, D. Doli!ski (red.), Psychologia (t. 1, s. 511–649). Gda!sk: Gda!skie Wydawnictwo Psychologiczne.
Mischel, W. (2004). Toward an integrative science of the person. Annual Review of Psychology, 55, 1–22.
Mischel, W., Shoda, Y. (1995). A cognitive-affective system theory of personality: Reconceptualizing situations, dispo-sitions, dynamics, and invariance in personality structure. Psychological Review, 102, 246–268.
Ole%, P. K., Drat-Ruszczak, K. (2008). Osobowo%'. W: J. Strelau, D. Doli!ski (red.), Psychologia (t. 1, s. 651–764). Gda!sk: Gda!skie Wydawnictwo Psychologiczne.
Plany studentów po studiach (2007). Strona internetowa: http:// www.studentnews.pl/serwis.php?s=1937pok=5674
Praca Polaków za granic! (2007). Komunikat z bada! Centrum Badania Opinii Spo ecznej. Warszawa: CBOS.
Reykowski, J. (1986). Motywacja, postawy prospo eczne a oso-bowo#$. Warszawa: PWN.
Rotter, J. B. (1954). Social learning and clinical psychology. New York: Prentice Hall.
Rosenberg, M. (1989). Society and adolescent selfimage. Re -vised edition. Middletown, CT: Wesleyan University Press. Ro&nowski, B., Markowski, K., $obocki, J., Konefa , K. (2007).
Postawy i zachowania uczestników lokalnego rynku pracy. Lublin: Instytut Rynku Pracy – Fundacja Nowy Staw. Scheier, M. F., Carver, Ch. S. (1985). Optimism, coping, and
health: Generalized outcome expectancies. Health Psycho-logy, 4, 219–247.
Scheier, M. F., Carver, Ch. S., Bridges, M. W. (1994). Dis-tinguishing optimism from neuroticism (and trait anxiety, self-mastery, and self-esteem): A reevaluation of the Life Orientation Test. Journal of Personality and Social Psycho-logy, 67, 1063–1078.
Scholz, U., Gutiérrez-Doña, B., Sud, S., Schwarzer, R. (2002). Is general self-efÞcacy a universal construct? Psychometric Þndings from 25 countries. European Journal of Psychological Assessment, 18, 242–251.
Schwarzer, R. (2008). Modeling health behavior change: How to predict and modify the adoption and maintenance of health behaviors. Applied Psychology: An International Review, 57, 1–29.
Shrauger, J. S., Sorman, P. B. (1977). Self-evaluations, initial success and failure, and improvement as determinants of persistence. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 45, 784–795.
Snyder, C. R. (1993). Hope for the journey. W: A. P. Turnbull, J. M. Patterson, S. K. Behr, D. L. Murphy, J. G. Marquis, M. J. Blue-Banning (red.), Cognitive coping, families, and disability (s. 271–286). Baltimore: Paul H. Brooks.
Snyder, C. R. (2002). Hope theory: Rainbows in the mind. Psychological Inquiry, 13, 249–275.
Snyder, C. R., Harris, Ch., Anderson, J. R., Holleran, S. A., Ir -ving, L. M., Sigmon, S. T., Yoshinobu, L., Gibb, J., Langelle, Ch., Harney, P. (1991). The will and ways: Development and validation of an individual-difference measure of hope. Journal of Personality and Social Psychology, 60, 570–585. Stopa bezrobocia w latach 1990-2009 (2009). Strona
wa: http://www.stat.gov.pl/gus/45_677_PLK_HTML.htm Szczebiot-Knoblauch, L., Kisiel, R. (2007). Sk onno#$ do
emigracji zarobkowej studentów Uniwersytetu Warmi'sko--Mazurskiego. Olsztyn: Uniwersytet Warmi!sko-Mazurski w Olsztynie. Katedra UNESCO.
Tharenou, P. (2003). The initial development of receptivity to working abroad: Self-initiated international work opportunities in young graduate employees. Journal of Occupational and Organizational Psychology, 76, 489–515.
Van der Zee, K., Van Oudenhoven, J. (2000). The multicultural personality questionnaire: A multidimensional instrument of multicultural effectiveness, European Journal of Personality, 14, 291–309.
Van Hoye, G., Saks, A. M. (2008). Job search as goal-directed behavior: Objectives and methods. Journal of Vocational Be -havior, 73, 358–367.
Webb, T. L., Sheeran, P. (2005). Integrating concepts from goal theories to understand the achievement of personal goals. European Journal of Social Psychology, 35, 69–96.
Wiechetek, M. (2007). Psychospo eczne korelaty gotowo#ci do migracji. Referat wyg oszony na IV Zje+dzie Polskiego Stowarzyszenia Psychologii Spo ecznej, Wroc aw, 21–23 wrze%nia.
Zaleski, Z. (1991). Psychologia zachowa' celowych. Warszawa: PWN.
Zikic, J., Saks, A. M. (2009). Job search and social cognitive theory: The role of careerrelevant activities. Journal of Vo -cational Behavior, 74, 117–127.
PRZYPISY
1. Pe na wersja skali jest dost"pna u autorki.
Self-referent beliefs in the process of planning to work abroad
Mariola $aguna
Institute of Psychology, The John Paul II Catholic University of Lublin
Abstract
The study focuses on the role of self-referent beliefs: self-efÞcacy, self-esteem, hope and optimism in the process of planning to work abroad among students. Seeking work abroad was described as the process of goal completion and explained with the help of goal theories. Initial phases of this process include evalua-tion of the goal, formaevalua-tion of intenevalua-tion to work abroad, and formulaevalua-tion of a plan. Data were collected from 196 Polish students, during the last year before graduation. Structural equation modeling showed that self-efÞcacy, self-esteem and hope play the most important role in the process of seeking work abroad.
Key words: migration, goals, self-esteem, self-efÞcacy, hope, optimism
Z o&ono: 30.06.2009
Z o&ono poprawiony tekst: 25.09.2009 Zaakceptowano do druku: 29.09.2009
