Hannibal Smoke ZAGINIONY GÓRNY ŚLĄSK Pałace, których już nie zobaczysz. Copyright 2022 by Hannibal Smoke

(1)

(2)

Hannibal Smoke

ZAGINIONY GÓRNY ŚLĄSK Pałace, których już nie zobaczysz

Koncepcja, tekst, mapy, zdjęcia współczesne i wybór zdjęć archiwalnych:

Hannibal Smoke

Współpraca:

Damian Dąbrowski, palaceslaska.pl Damian Daymond Marcińczak

Sebastian Borecki, zabytkislask.blogspot.com Zbigniew Banaś

Opracowanie redakcyjne: dr Katarzyna Krzan

Skład i opracowanie graficzne: Wydawnictwo internetowe e-bookowo Projekt graficzny okładki: Hannibal Smoke

Zdjęcia na okładce: Pałac w Świerklańcu (Wratislaviae Amici/Narodowe Archiwum Cyfrowe)

Wydanie I 2022

ISBN: 978-83-8166-281-9

Wydawca: Wydawnictwo internetowe e-bookowo www.e-bookowo.pl

Kontakt: wydawnictwo@e-bookowo.pl Wszelkie prawa zastrzeżone.

Kopiowanie, rozpowszechnianie części lub całości bez zgody wydawcy zabronione.

(3)

4 ZAGINIONY GÓRNY ŚLĄSK ZAGINIONY GÓRNY ŚLĄSK 5

Pałace, których już nie zobaczysz Pałace, których już nie zobaczysz

DZIWAK

K A R O L G O D U L A ( 1 7 8 1 - 1 8 4 8 ) Bukiecik polnych kwiatów roztopił serce budzącego lęk odludka.

Wzruszony gestem małej Joanny, otoczył sierotę opieką i zapisał w testamencie ogromną fortunę. Opowieść o śląskim Kopciuszku to najlepszy sposób, by przywołać postać Karola Goduli. I zarazem usunąć w cień rzeczywiste zasługi wizjonera, który zbudował fun- dament przemysłowej potęgi regionu.

Opisywano go jako ponuraka stroniącego od ludzi i kościoła.

Plotkowano o pakcie z diabłem, czego miały dowodzić potajemne chemiczne eksperymenty. Obawiano się sękatego kija, z którym wpadał do karczmy, by okładać swoich pracowników pijących al- kohol.

W młodości, w wyniku napaści kłusowników, stracił męskość i nogę. Na szczęście górę wzięła inteligencja i ambicja. Starannie wykształcony syn ziemianina, błysnął jako zarządca i udziałowiec należącej do hrabiego Ballestrema najnowocześniejszej na świecie cynkowni. Już jako samodzielny przedsiębiorca nazywany „królem cynku” wszedł w posiadanie wielu kopalń galmanu i węgla, hut, la- sów i tysięcy hektarów upraw. Widział je jako współdziałające tryby jednego systemu gospodarczego, doceniając znaczenie pracowni- ków, którym jako pierwszy fundował mieszkania i bezpłatną opiekę zdrowotną. Lepiej niż inni rozumiał działanie rynków kapitałowych, zyskiwał nawet wtedy, kiedy inni plajtowali. Poczynione przez Go- dulę inwestycje w okolicach Bytomia i Zabrza procentowały przez blisko 200 lat.

Trzy lata przed śmiercią zbudował w Szombierkach jedną z na- jokazalszych rezydencji na Górnym Śląsku, w której jego spadko- bierczyni podpisała kontrakt ślubny. Jak na dziwaka przystało, z pa- łacowych luksusów nie korzystał, zadowalając się drewnianą chatą w Rudzie.

Fot. Kopia projektu zaginionego w czasie ostatniej wojny witraża Ludwiga P. Kowalskiego

(4)

GÓRNIK

F R A N Z V O N W I N C K L E R ( 1 8 0 3 - 1 8 5 1 ) Zbudował jedną z największych górnośląskich fortun i zapadłej dziurze, jaką w owym czasie były Katowice, utorował drogę do wielkomiejskiej przyszłości. Przeszedł do historii w następstwie ta- lentu, determinacji i niezwykłego zbiegu okoliczności.

Był jednym z dziewięciorga dzieci ziemskiego zarządcy. Po śmierci rodziców zdecydował, że zostanie górnikiem. Przełożeni w kopalni, pod wrażeniem pracowitości chłopca, skierowali go do szkoły górniczej w Tarnowskich Górach. Potem szybko awansował od sztygara do pełnomocnika właściciela kopalni w Miechowicach, Franza Aresina. Ożenił się, miał dwie córki. Nie trwało to długo.

Śmierć schorowanego Aresina zbiegła się w czasie z epidemią, która zabrała Wincklerowi żonę i starszą córkę. Zbliżyło to wdowę i wdowca. Słynąca z urody, jednak o 14 lat starsza Maria Aresin, powierzyła Franzowi majątek i oddała mu rękę. Skandal związany z mezaliansem przygasał w cieniu przemysłowego imperium, które Winckler w zawrotnym tempie pomnażał i zaszczytów, których nie skąpiła mu pruska monarchia.

Zmarł przedwcześnie, pozostawiając po sobie m.in. niecieka- wy wiejski dwór przeznaczony na siedzibę zarządu rozrzuconych wokół kopalń i hut. To tam zakiełkowała strategiczna myśl o budowie stacji kolejowej i nowego miasta czyli dzisiejszych Katowic.

Po ostatniej wojnie usunięto upamiętniający Wincklera obelisk, później dwór uznany za pozostałość pruskiej zabudowy. Dopiero w 2016 roku Franz von Winckler dołączył do szacownego grona patronów ulic w centrum miasta.

Fot. pl.wikipedia.org

(5)

(6)

lowań. Jednak nie należy sobie wyobrażać, że cesarskie łowy miały charakter spontaniczny i wynikały jedynie z widzimisię władcy.

Pół wieku wcześniej nawet dla bardzo za- możnych właścicieli ziemskich wyzwaniem była wystarczająca oprawa dworskiego ceremoniału.

Wszak polowanie wiązało się z podjęciem człon- ków domu panującego i samego władcy, który nie tylko uganiał się za jeleniami, ale też podej- mował gości i zajmował się sprawami państwa.

Nadzieja na nobilitującą wizytę monarchy legła u podstaw szeregu inwestycji, których celem były niepozbawione majestatu siedziby szlacheckie.

Świerklaniec, listopad 1910

Cesarz niemiecki Wilhelm II Hohenzollern z Berlina do Wrocławia przyjechał specjalnym pociągiem. Po wymianie lokomotyw na dworcu głównym kolejnym etapem podróży była stacja kolejowa w prowincjonalnym Radzionkowie.

W „Schlesische Chronik” odnotowano, że do Świerklańca monarcha udał się automobilem.

A tam, w rozległym parku, powitały cesarza ma- gnezowe pochodnie w rękach mundurowych.

Wojsko ustawiono w szpaler wiodący wprost do płonącego czerwonym światłem pałacu.

Mały Wersal należący do księcia Guido Henckel von Donnersmarcka zaliczany był wówczas do najwspanialszych rezydencji w Europie Środkowej.

Jednak od czterech lat na Wilhelma II czekał także Dom Kawalera, kunsztowny, gościnny pa- łacyk powstały na okoliczność cesarskiego polowania.

Nieprzypadkowo, wszak monarcha, choć nie- pełnosprawny, w wyniku morderczych ćwiczeń uchodził za wybornego jeźdźca i namiętnego myśliwego. Taki gość nadzwyczajnie podnosił prestiż majątku i gospodarza. Toteż w Świer- klańcu z radością polowano przez cały dzień, by wieczorem w świetle łuczywa wystawić łupy na pałacowym dziedzińcu. Co piąta z trzech tysięcy upolowanych sztuk dziczyzny była zasługą celne- go cesarskiego oka. Tymczasem przez dwa wie- czory uroczyście ucztowano, czego ozdobą były koncerty wrocławskich kirasjerów.

Następnym celem cesarskiej podróży był By- tom, gdzie odsłonięto pomnik króla pruskiego Fryderyka II Wielkiego i kolejne polowanie, tym razem w gościnie u księcia Wiktora III Augusta von Ratibora w Rudach. Łupem myśliwych pa- dło wówczas trzy tysiące bażantów, czego fi- nałem był pokaz ogni bengalskich i wystawne przyjęcie z udziałem ministrów i górnośląskiej arystokracji. W drogę powrotną do Berlina cesarz ponownie udał się pociągiem.

Kraina nieograniczonych moż- liwości

Pełne zwierzyny górnośląskie lasy stanowi- ły dla wielu arystokratów ulubiony teren po-

Te zaś stanowiły przepustkę do elity, w której znalazły się m.in. magnackie rodziny Hohenlohe w Sławięcicach, Hochbergów w Pszczynie czy Tiele-Wincklerów w Mosznej.

Górny Śląsk był zatem w II połowie XIX wieku niezwykłym placem budowy, czemu sprzyjał bezprecedensowy rozwój tutejszego przemy- słu. Wraz z kolejnymi kopalniami i hutami pęcz- niały majątki ich właścicieli, z coraz większym krytycyzmem spoglądających na swe nie dość okazałe siedziby rodowe.

Następstwem rosnących wymogów repre- zentacji był niezwykły mecenat sięgający po najlepsze europejskie wzory i wybitnych ar- tystów. Zatem w Pszczynie rozbudową zamku kierował najmodniejszy w owym czasie archi- tekt Hipollyte Destailleur, o którego zabijali się najbogatsi klienci w Paryżu, Wiedniu i Anglii.

Nawet wojna francusko-pruska nie była przeszkodą, by w Świerklańcu zatrudnić współ- twórcę przebudowy Luwru Hectora Lefuela, ulubionego architekta cesarza Napoleona III.

Naturalnie pracowali w regionie także wybit- ni architekci niemieccy: Karl Lüdecke, Wilhelm

Kimbel czy Paul Schulze-Naumburg. Tutejsze gru- be ryby stać było na każdego. Na początku XX wieku spośród dziesięciu najbogatszych ludzi w Niem- czech sześciu mieszkało na Górnym Śląsku.

Region nieznany

Zdaniem Irmy Koziny, autorki nieocenio- nych publikacji nt. pruskich rezydencji na Gór- nym Śląsku, w kontakcie z wybitnymi twórcami i wiodącymi w Europie ideami regionalna kultu- ra straciła wówczas prowincjonalny charakter.

Tymczasem

dla większości rodaków byłoby zapewne spo- rym zaskoczeniem, że Górny Śląsk, choćby i sto lat temu, miał na polu kultury jakiekolwiek istot- ne aspiracje, nie mówiąc o europejskich.

Opowieść o cesarskich polowaniach, lasach pełnych dzikiej zwierzyny i wyrafinowanej ar- chitekturze luksusowych rezydencji to, w świe- tle ugruntowanego stereotypu, czysta abstrak- cja.

Wystarczy gdzieś w Polsce wspomnieć o Górnym Śląsku, by przywołać posępne obra- zy spowitych dymem kominów i wież wyciągo- wych. Moc tego wyobrażenia jest miażdżąca.

Nie słabnie pomimo zamykania kopalń i dra- stycznego spadku wydobycia węgla. Usuwa z pola widzenia niezwykły pejzaż kulturowy.

Nie każdy wie, że największe lustra w Europie znajdują się na zamku w Pszczynie…

To początek przekazu w telewizyjnym spocie reklamowym jednego z banków, który zachęcał do pożyczek gotówkowych. Z pewnością niewielu widzów skojarzyło zamkowe lustra z Górnym Ślą- skiem. Ilu gotowych jest trwać w uporze, że region ogranicza się do najbliższej okolicy Katowic lub jest tożsamy z województwem śląskim?

Kto wie, że historyczna stolica Górnego Ślą- ska to zarazem stolica… polskiej piosenki?

Spróbujcie to pytanie zadać choćby w sercu regionu. Nawet i tu nie należy się spodziewać lasu rąk z pozbawionym wahań potwierdzeniem.

Zacznijmy zatem od początku…

Gdzie to jest?

Historyczny Górny Śląsk znajduje się w Pol- sce i Czechach. U nas obejmuje większą część województwa opolskiego i zachodnią woje- wództwa śląskiego, za granicą Śląsk Opawski i część Śląska Cieszyńskiego.

Uczestnicy wielkiego polowania w Świerklańcu. Szósty od lewej Cesarz Wilhelm II ukrywa dłonie w sobolowej mufce. Obok pokaźnej postury książę Guido Henckel von Donnersmarck

Fot. Kolekcja Zbigniewa Banasia

(7)

Pałac w Rudach.

Wypełniony myśliwskimi trofeami gabinet księcia von Ratibora

Fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe

(8)

Osadę Półwieś po raz pierwszy wzmianko- waną w 1295 roku przyłączono do Opola dopiero w 1936 roku. Od 1863 roku należała do Petera Wilhelma von Eynern, który niebawem powiększył swoje posiadłości o sąsiednie Bier- kowice i Sławice, jednak główną siedzibę zbu- dował w Półwsi.

Niepozbawioną elegancji klasycystyczną re- zydencję wyróżniała urozmaicona bryła z do- minantą w postaci kwadratowej wieży. W dwu i -trzykondygnacyjnej budowli uwagę zwracał wielki ganek ze schodami wiodącymi do parku oraz dwie przybudówki: wieloboczna i kwadra- towa z tarasem. Bogaty wystrój zewnętrzny to m.in. wydatny gzyms wieńczący, gzyms kordo- nowy między kondygnacjami, opaski okienne i boniowane lizeny.

W rękach rodziny von Eynern majątek w Półwsi pozostawał do 1944 roku. Zmarła wówczas owdowiała Helena Julia von Eynern,

OPOLE - PÓŁWIEŚ

Opole - miasto na prawach powiatu Pałac przy ul. Partyzanckiej

ostatnia właścicielka posiadłości i ceniona zało- życielka miejscowej szkoły. U schyłku ostatniej wojny pałac przejęło wojsko niemieckie.

W przededniu ofensywy sowieckiej zimą 1945 roku rezydencja została przez Niemców podpa- lona. Wedle niektórych przekazów w ten sposób

zniszczono dokumenty wojskowe. Po wojnie wy- palone mury rozebrano. Obecnie tuż obok miej- sca po pałacu znajduje się zakład karny.

W rozległym folwarku powstał PGR, po jego upadku majątek przejęła agencja rolna, wreszcie w 2012 roku władze miejskie zobowiązane do adaptacji na cele publiczne. Jednak kosz- towny plan, by opuszczone od wielu lat zabu- dowania wyremontować na potrzeby ośrodka kultury, jak do tej pory nie został zrealizowany.

Śladem po dawnym majątku są także pozo- stałości nieodległej, rodzinnej nekropolii von Eynernów, w latach 50. splądrowanej i zde- wastowanej, dziś ogrodzonej, porastającej mchem…

Na zdjęciach dawny pałac I współczesna nekropolia von Eynernów Fot. F/RW (1), F/OBC (2), F/TO (3-4), HS (5)

(9)

wami oraz 200-letnim rodzimym i egzotycznym drzewostanem. W 2015 roku staraniem Gminy Wołczyn park został zrewitalizowany, cztery lata później odnowiono bramę wjazdową do majątku.

Na zdjęciach dawny pałac, odnowiona brama wjazdowa do majątku, zrewitalizowany park z widokiem na staw oraz ceglane szczątki rezydencji w sąsiedztwie szkoły i folwarku Fot. F/RW (1,3), WA/SBC (2), HS (4-6)

(10)

Mys³owice Tarnowskie Góry

Racibórz

Lubliniec

Pszczyna

Cieszyn

Tychy Miko³ów

Bieruñ Rybnik

1 2 3

Bielsko-Bia³a Jastrzêbie-Zdr.

Wodzis³aw Œl.

Gliwice Poniszowice

Toszek Sieroty D¹brówka

Orzesze -Woszczyce

£aziska Œr.

Paw³owice Kornice

Poniêcice

£añce

Be³k Czerwionka-Leszczyny

Ptakowice

Skoczów

1. Œwiêtoch³owice 2. Chorzów 3. Siemianowice Œl¹skie

¯ory

Œwierklaniec

Katowice

Rachowice

Piekary Œl.

Bytom

Zabrze Ruda Œl.

ZZAAGGIINNIIO ONNEE

ŒŒLL¥¥SSKKIIEE

Wedle legendy świerklaniecki gród miał po- wstać na początku XI wieku, jednak dokument dotyczący podziału Księstwa Bytomskiego jeszcze w 1369 roku nie potwierdzał jego istnienia.

Pierwszą warownię w Świerklańcu zbudo- wano zapewne w II połowie XIV wieku z inicjatywy księcia oleśnickiego Konrada II. Począt- kowo był to otoczony palisadą i fosą obiekt drewniany z mostem zwodzonym. Na początku XVI wieku był częściowo murowany w wyniku modernizacji przeprowadzonej przez księcia Jana II Dobrego, ostatniego Piasta opolsko-ra- ciborskiego.

Później przez sto lat zamkiem władali Hohenzollernowie. W początkowej fazie wojny trzydziestoletniej majątki na terenie dawnego księstwa odebrał im zadłużony cesarz niemiec-

ŚWIERKLANIEC

powiat tarnogórski | gmina Świerklaniec Monumentalny zamek przy ul. Parkowej.

Splądrowana, zrujnowana budowla o piastowskim rodowodzie.

Chroniony prawem rejestrowy zabytek wysadzony w powietrze za plecami urzędu konserwatorskiego, choć za zgodą… ministra kultury.

ki Ferdynand II Habsburg. Spłacając pożyczki w 1623 roku w zastaw, a następnie w dziedzicz- ne władanie przekazał Świerklaniec i bytom- skie państwo stanowe rodzinie Henckel von Donnersmarck. Wywodzący się ze Spiszu kupcy i bankierzy, później wielcy posiadacze ziemscy i przemysłowcy, górnośląskie posiadłości mieli opuścić dopiero w 1945 roku.

Donnersmarckowie obdarowani przez cesarza dziedzicznym tytułem hrabiowskim prze- nieśli do Świerklańca swą główną siedzibę.

Średniowieczny zamek został zmodernizowany, po czym z inicjatywy Karola Maksymiliana w II połowie XVII wieku przebudowany w stylu póź- nego renesansu. Na owe czasy nowoczesna, otoczona parkiem rezydencja, zyskała wówczas dwa skrzydła otwarte arkadami na dziedziniec.

(11)

W I połowie XIX stulecia Karol Łazarz zde- cydował się na kolejną, neogotycką przebu- dowę. W zamku powstało dodatkowe piętro, skrzydła powiększono. Wreszcie Guido Henckel von Donnersmarck dobudował czwartą kondy- gnację i podwyższył wieże. Zasadniczą częścią okazałej, posadowionej na wyspie rezydencji pozostał owalny, gotycki korpus z przelotową bramą i prostokątnym dziedzińcem. W zamku strzeżonym przez posągi lwów wszystkie mury i cztery, zróżnicowanej wysokości wieże, zakoń- czone były krenelażem.

Kiedy w 1876 roku w sąsiedztwie oddano do użytku otoczony 200-hektarowym parkiem wspaniały pałac zwany Małym Wersalem, w starej siedzibie Donnersmarckowie umie- ścili dyrekcję swych rozległych dóbr. Zamek, w 1912 roku wyposażony w instalację elek- tryczną i centralne ogrzewanie, pełnił tę funk- cję niemal do końca ostatniej wojny.

Według po wielokroć powielanej informacji, uwiecznionej także na tablicy informacyjnej w świerklanieckim parku, budowla spłonęła w 1945 roku.

Brama flankowana posągami rycerzy

(12)

eksploatowano rudy ołowiu. Jednak niewielką wsią rolniczą pozostawały do 1823 roku, kiedy powstała tu duża kopalnia cynku. Na przemysłowy charakter miejscowości istotny wpływ miała też uruchomiona w 1902 roku kopalnia węgla kamiennego. W 1951 roku Miechowice zostały włączone do Bytomia, w 2009 roku stały się statutową dzielnicą miasta.

Okazały klasycystyczny pałac w latach 1812- 17 zbudował nabywca wsi zamożny kupiec Ignacy Domes. W rezydencji zamieszkała jego córka Maria z mężem, potentatem przemy- słowym i właścicielem wspomnianej kopalni

B Y T O M

MIECHOWICE

Bytom - miasto na prawach powiatu Potężny neogotycki pałac przy ul. Dzierżonia.

W 1945 roku splądrowany i puszczony z dymem przez żołnierzy Armii Czerwonej. Jedynie fragment zachodniego skrzydła zachował się po tym, jak na polecenie władz w noc sylwestrową

na przełomie 1954 i 55 roku ruinę wysadzono w powietrze.

cynku Franzem Aresinem. W 1831 roku Aresin zmarł, rok później pochowano żonę i starszą córkę zdolnego zarządcy jego kopalni Franza Wincklera. Ten splot okoliczności zbliżył do sie- bie słynącą z urody Marię i znacznie młodszego Franza, któremu wdowa powierzyła zarządza- nie całym majątkiem.

Ślub obojga w 1833 roku był mezaliansem i towarzyskim skandalem, okazał się jednak znakomitym wyborem biznesowym. Pracowity Winckler znacznie pomnożył potężny majątek, do którego należały m.in. Katowice, Mysłowi- ce, szereg wsi, kopalń, hut i udziały w dziesiąt-

(13)

NIEMIECKIE (NIE)PORZĄDKI

[ 7 L I K W I D A C J I ] Legendarna niemiecka gospodarność i zamiłowanie do porząd- ku przegrywały niekiedy z realiami ekonomicznymi. W kryzyso- wym okresie po I wojnie światowej w szczególnie trudnej sytu- acji znalazł się okazały pałac w Wysokiej dodatkowo uszkodzony w toku III powstania śląskiego. Porzucony przez właścicieli został rozebrany jeszcze w latach 20. minionego wieku.

Niemcy nie zawahali się zrównać z ziemią także rezydencji w Kielczy i Sierotach, kiedy ich utrzymanie było trudnym do udźwi- gnięcia ciężarem oraz pałacu w Łabędach, który stał na przeszko- dzie w budowie Kanału Gliwickiego.

Nie licząc nietypowego pożaru w Ciecierzynie, cel niemieckich podpaleń u schyłku wojny w 1945 roku był tylko jeden – zamiast rezydencji nacierająca Armia Czerwona miała zastać zgliszcza.

W ten sposób przepadł pałac w Opolu-Półwsi i zapewne Mały Wer- sal w Świerklańcu.

Fot. Fragment muru otaczającego majątek w Wysokiej (HS)

(14)

WOJNA, DYŻURNY WINOWAJCA

[ 9 L I K W I D A C J I ] Rzadko się zdarzało, by zamki, pałace i dwory były podczas ostatniej wojny istotnymi punktami oporu, a tym samym ważnym celem dla armat i samolotów bombowych. Jednak dla późniejszej propagandy wojna okazała się niekiedy dogodnym sprawcą, który uwalniał od niewygodnych pytań dotyczących działalności Armii Czerwonej czy aprobaty państwa dla rażącego wandalizmu i nie- dbalstwa.

Mimo to wpływ wojny na losy niektórych rezydencji jest nie- wątpliwy. Zapewne największa masakra miała miejsce w Pawłowi- cach, gdzie pałac znalazł się pod zmasowanym artyleryjskim ostrza- łem niemieckim i sowieckim. Choć na dokładkę został jeszcze przez wojsko niemieckie wysadzony w powietrze, ruina przetrwała do 1954 roku, kiedy zdecydowano, by ją wyburzyć z przeznaczeniem na budulec. Zatem nawet tam wojna nie była wystarczającym wy- tłumaczeniem całkowitej likwidacji, zaś szansa na odbudowę, roz- ważana tu i tam, zwykle przegrywała z zapałem do szybkich roz- biórek.

Poza Pawłowicami jeszcze w ośmiu przypadkach można założyć, że zniszczenia wojenne były czynnikiem przesądzającym o później- szych wyburzeniach pałaców w Wołczynie, Miejscu Odrzańskim, Grabinie, Naczysławkach i Choruli oraz dworów w Tłustorębach, Opolu-Sławicach i Pomorzowiczkach.

Fot. Boczne wejście do nieistniejącego pałacu w Choruli (HS)

(15)

WYBRANE ŹRÓDŁA

L I T E R A T U R A

Bursa M., Szmatloch B., Sekrety Katowic, Łódź 2018 Cichoń E., Dedyk M., Olesno Róża wśród lasów, Ka- towice 2008

Cichoń T., Historia parafii Ostrożnica, Opole 2016 Czasypismo o historii Górnego Śląska, nr 1 (2012), 3 (2013), 15-16 (2019), Katowice

Gaworski M., Opolskie zamki i pałace. Piękne mroczne tajemnicze, Strzelce Opolskie 2020 Gaworski M., Zamki, pałace i dwory ziemi strzelec- kiej, Opole 2005

Gaworski M., Zamki i pałace województwa śląskie- go, Strzelce Opolskie 2015

Gmina Pietrowice Wielkie wczoraj i dziś, Racibórz 2010

Gminny program opieki nad zabytkami Gminy Woł- czyn na lata 2019-2022, Wołczyn 2019

Herzig A., Ruchniewicz K., Ruchniewicz M., Śląsk i jego dzieje, Wrocław 2012

Joszko B., Parafia Biskupice koło Olesna. Z dziejów kultury i życia religijnego, Opole 2006

Kaczmarek R., Górny Śląsk podczas II wojny świato- wej, Katowice 2006

Kańtor G.A., Pani Na Kopicach, Warszawa 2020 Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, tom VI - woje- wództwo katowickie, zeszyty: 3, 5, 9, 10, 11, 13, Warszawa 1961-1968

Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, tom VII - woje- wództwo opolskie, zeszyty 2, 4, 5, 6, 8, 10-14, War- szawa 1960-1968

Kozina I., Pałace i zamki na pruskim Górnym Śląsku w latach 1850-1914, Katowice 2001

Listoś-Kostrzewa A., Ballada o śpiącym lwie, War- szawa 2021

Lewandowski, J. F., Epizody toszeckie, Toszek 2013 Mazur E., Schmidt J., Sieroty. Zarys dziejów, Gliwi- ce 2010

Molak E., Racławicki I., Zapomniane zabytki. Dwory i pałace wiejskie południowej Polski. Śląsk Opolski, Opole 2008-2011

Musioł L., Mokre. Z dziejów wsi i parafii, Katowice 1995

Newerla P., Pietrowice Wielkie. Osiem wieków hi- storii wsi i parafii, Pietrowie Wielkie 2017

Oni decydowali o Górnym Śląsku w XX wieku, pod red. J. Mokrosza i M. Węckiego, Katowice-Rybnik 2014

Opolskie kwitnące. Zamki, pałace i rezydencje, pod red. A. Nowaka, Opole 2007-13

Orlik Z.J., Pamiętny rok 1945 na Ziemi Pszczyń- skiej, Pszczyna 2012

Pilch J., Leksykon zabytków architektury Górnego Śląska, Warszawa 2008

Plan odnowy miejscowości Wierzbica Dolna, Woł- czyn 2009

Przybyła P., Zarys historii wsi Sławice, Opole 2013 Respondek J., Polska Cerekiew. Dzieje parafii i ży- cia religijnego, Nowa Ruda-Polska Cerekiew 2010 Schmidt J., Dzieje Rachowic, Gliwice 2007 Schmidt J., Dzieje Poniszowic, Gliwice 2009 Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Warszawa 1880-1914

Smoke H., Cicha Apokalipsa, Będzin 2020

Smoke H., Niewidzialny Dolny Śląsk, Będzin 2018 Smoke H., Niewidzialne Miasto, Będzin 2016 Szulc J., Obrowiec, Opole 1991

Szyniec G., Encyklopedia ziemi oleskiej i lubliniec- kiej, Lasowice Wielkie 2020

Szyniec G., Leksykon Szumiradu, Lasowice Wielkie 2019

Wagner A., Murowane budowle obronne do XVII wieku, Warszawa 2019

oraz

materiały archiwalne Opolskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Opolu i Śląskiego Woje- wódzkiego Konserwatora Zabytków w Katowicach

S T R O N Y I N T E R N E T O W E

antryj.pl | archiwum.izbicko.pl | belk.pl | branice.

pl | byczyna.pl | czytelniamedyczna.pl | dlibra.

| obc.opole.pl | odnowawsi.eu | okr.opole.pl | old.

luteranie.pl | opolankazpasja.pl | opole.wyborcza.

pl | opolskie.regiopedia.pl | opolskiszlakpowstan.pl

| opowiecie.info | palaceslaska.pl | palace-zamki.

pl | piekarskiwerk.pl | plus.dziennikzachodni.pl

| pl.wikipedia.org | podlipami.info.pl | podroze.

onet.pl | podroze.onet.pl/autorzy/hannibal-smoke

| polska-org.pl | polskieradio24.pl | polskieszlaki.pl

| polskiezabytki.pl | rachowice.eu | radiopiekary.pl

| rakowiaczek.pl | rybnik.com.pl | samorzad.pap.pl

| sbc.org.pl | schloss-neudeck-swierklaniec-palac.

blogspot.com | sluzebniczki.pl | sokoliszlak.cba.

pl | swkrzyz.bytom.pl | szlakiibezdroza.blogspot.

| wolczyn.pl | wroclaw.wyborcza.pl | wuozopole.

Z D J Ę C I A W S P Ó Ł C Z E S N E

HS - Hannibal Smoke DD - Damian Dąbrowski

DDM - Damian Daymond Marcińczak DZ- Dziennik Zachodni / Aleksander Król

Z D J Ę C I A A R C H I W A L N E

WA - Stowarzyszenie Wratislaviae Amici / pol- ska-org.pl

F - Portal Fotopolska / fotopolska.eu

AD - Grafiki z teki Alexandra Dunckera / pl.dunc- ker.wikia.com/wiki/

AJ - Archiwum von Jordanów

CBNP - Cyfrowa Biblioteka Narodowa Polona DBC - Dolnośląska Biblioteka Cyfrowa DF - deutschefotothek.de

GP – Wawoczny G., Newerla P., Gmina Pietrowice Wielkie wczoraj i dziś, Racibórz 2010

HTS - Larisch F. A., Historisch- topographisch- statistische Beschreibung des Dorfes Dirschl im Leobschützer Kreise, Land Schlesien, Breslau 1861 KJW - Kolekcja ks. Jana Wypiora

KSS - Kolekcja Zgromadzenia Sióstr Służebniczek NMP Niepokalanie Poczętej

KZB - Kolekcja Zbigniewa Banasia

KZK - Śląski Wojewódzki Konserwator Zabytków w Katowicach

KZO - Opolski Wojewódzki Konserwator Zabytków w Opolu

MG - Kolekcja Marka Gaworskiego NAC - Narodowe Archiwum Cyfrowe OBC - Opolska Biblioteka Cyfrowa

OL - Helmigk H-J., Oberschlesische Landbaukunst um 1800, Berlin 1937

PS - Pałace Śląska / palaceslaska.pl RD - Rudolf Dührkoop

RW - Weber R., Schlesische Schlösser, Dres- den-Breslau 1909

SBC - Śląska Biblioteka Cyfrowa

SL - Schlesien - Land der Schlösser, Mannheim 1978, 1981

TO – Tomasz Opole Zbiory Prywatne Wi – Wikipedia

WiC – commons.wikimedia.org ZJP - Zbiory Jana Piecha ZKL – Zbiory Kariny Lassak ZLJ - Zbiory Ludwika Janoszki

(16)

PODZIĘKOWANIA

Ta książka powstała dlatego, ponieważ… jej nie było.

Podobnie jak w przypadku Dolnego Śląska nie mogłem zrozumieć, dlaczego przez dekady nikt nie pokusił się, by w jednym tomie opisać losy zamków, pałaców i dworów, które zrównano z ziemią na Górnym Śląsku. Nadal nie mogę się z tym pogodzić, że o rezydencjach będą- cych nie tak dawno ważnym składnikiem regionalnego pejzażu kultu- rowego, wiemy niekiedy mniej niż o budowlach starożytnego Egiptu.

Tymczasem z roku na rok ubywa naocznych świadków, topnieje bez- cenne, czasem jedyne źródło informacji. Z tego względu coraz trudniej gdzieś w krzakach czy na obrzeżach lasu wskazać miejsce, gdzie tętniło życie w okazałym pałacu, który dla miejscowości czy okolicy był naj- ważniejszym punktem odniesienia.

Tym bardziej jestem wdzięczny osobom, które były życzliwymi współ- uczestnikami moich wędrówek i poszukiwań. Reagowały na moje pytania cierpliwym zrozumieniem, ciekawością lub nawet wzruszeniem, kiedy dzieje starej budowli okazywały się ważnym epizodem z ich dzieciństwa lub młodości. Nie zawiodłem się na uprzejmości sołtysów, przedstawi- cieli służb konserwatorskich i pań bibliotekarek skanujących całe tomiska dla mojej wygody. Jestem wdzięczny za możliwość korzystania z dorobku zdjęciowego kolekcjonerów reprezentujących zwłaszcza Portal Fotopolska i Stowarzyszenie Wratislaviae Amici.

Gorące podziękowania należą się mojej żonie Annie, która znów była nieocenionym kompanem w podróży oraz przyjaciołom i współ- pracownikom. Choć ich nazwiska wiele znaczą w poznawaniu dzie- dzictwa materialnego całego historycznego Śląska, to oni namówili mnie do napisania książki. Sebastian Borecki i Damian Dąbrowski są świetnymi publicystami, z których wiedzy i doświadczenia mogłem czerpać do woli. Damian Daymond Marcińczak nie ma sobie równych w dokumentowaniu miejsc, w których rezydencje przepadły bez śla- du. Nieoczekiwanym i zarazem bezcennym źródłem informacji okazał się także Zbigniew Banaś, regionalista ze Świerklańca.

Hannibal Smoke wiosna 2022

Lista moich sojuszników,

których z wdzięcznością wspominam:

OPOLSKIE

Edward Wróbel (Jakubowice, pow. kluczborski), Jerzy Niedworok (Skar- biszów), Kazimierz Rybicki (Grabin), Regina Richter (Tarnica), Kazimierz Mika (Rybna), Roman Kurdziel (Krzyżowice), Lidia Rzytki (Boboluszki), Roman Lenartowicz (Boboluszki), Magdalena Stępniak (Pomorzowiczki), Piotr Enenkiel (Posucice), Gizela Kunert (Walce), Barbara Sikora (Słoków), Norbert Zacharko (Lubotyń), Janina Jakwert (Mieszkowice), Janina Oliwa (Mieszkowice), Dominika Sroka (Mieszkowice), Inga Sobola (Dzierżysław), Paweł Siwoń (Januszkowice-Wielmierzowice), Wendelin Lakota (Chorula), Jan Gabor (Chorula), Maciej Mischok (Kopice), Rajmund Kolenda (Gierał- towice), Janina Stanisz (Rudziczka), Barbara Wołowska (Długomiłowice), Gabriel Tłuczykant (Naczysławki), Joanna Kampa (Siedlec), Tomasz H.

Kandziora (Reńska Wieś), Stanisław Wronka (Wronin), Irena Gnot (Stare Karmonki), Joanna Kulej (Wołczyn), Adam Zarych (Szymonków), Jerzy Plu- ta (Jakubowice, pow. kluczborski), Teresa Duk (Jaryszów), Cecylia Kapica (Jaryszów), Marek Wojtoń (Gosław), Hubert Grochala (Wąsice), Wirgilia Bogatka (Leśnica), Konrad Vogiel (Duczów Wielki), Beata Englot (Prudnik), Lucja Kuehnhardt (Polska Cerekiew), Teodor Wyschka (Lichynia), Jerzy Dragon (Lichynia), Michał Jaroń (Świercze), Róża Jaroń (Świercze), Karol Trefon (Pawłowiczki), Teresa Czapla (Ostrożnica), Henryka Pilch (Wierz- bica Dolna), Czesław Garbowski (Wierzbica Dolna), Zdzisława Garbowska (Wierzbica Dolna), Krzysztof Garbowski (Wierzbica Dolna), Daniel Gar- bowski (Wierzbica Dolna), Artur Ptak (Ciecierzyn), Gerard Kurzaj (Sła- więcice), Tomasz Golasz (Miejsce Odrzańskie), Maria Kachel (Polska Ce- rekiew), Bernard Joszko (Biskupice), Marek Gaworski (Strzelce Opolskie), Paweł Przybyła (Opole - Sławice), Szymon Ozimek (Opole)

ŚLĄSKIE

Jerzy Jarosz (Ponięcice), Renata Stępińska (Ponięcice), Karina Lassak (Szonowice), Jolanta Szejka (Bełk), Ludwik Janoszka (Ptakowice), Anna Bytomska (Rachowice), Elżbieta Parkitna (Rachowice), Grzegorz Masar- czyk (Rachowice), Dariusz Łabaj (Rachowice), Jan Kalka (Dąbrówka), Syl- wia Welik (Rudziniec), Lubomira Rosół (Łańce), Barbara Jucha (Łańce), Aleksandra Nowak (Toszek), Małgorzata Lasota (Poniszowice), Elżbieta Hermet (Kornice), Andrzej Kot (Mikołów-Mokre), Janusz Godula (Toszek), Marcin Rudy (Łaziska Górne), Anna Wileczek (Łaziska Górne), Michał Bul- sa (Katowice)

(17)

Spis treści

Dziwak. Karol Godula 5 Górnik. Franz von Winckler 7 Kurtyzana. Blanka de Paiva 9

Książę. Guido Henckel von Donnersmarck 11 Dyplomata. Johannes von Welczek 13 Działacz. Jerzy Ziętek 15

Terra incognita 17 Katalog 37

OPOLSKIE 38

Kędzierzyn-Koźle - Sławięcice 39 Szymonków 48

Inne rezydencje 53 ŚLĄSKIE 130

Świerklaniec (zamek) 131 Świerklaniec (pałac) 142 Bytom-Miechowice 157

Tarnowskie Góry - Repty Śląskie 164 Inne rezydencje 172

Sprawcy 211

Niemieckie (nie)porządki 213 Wojna, dyżurny winowajca 215 Armia od ognia czerwona 217

Kto palił w piecu zerwanym parkietem 219 Tajemnice i domysły 221

Wybrane źródła 222 Podziękowania 224 Skorowidz 227

Skorowidz

OPOLSKIE

Bierdzany 53

Boboluszki 54

Bogdanowice 55

Boroszów 56

Bruny 57

Chorula 59

Ciecierzyn 61

Długomiłowice 63

Dobrosławice 65

Duczów Mały 66

Duczów Wielki 66

Dzierżysław 67

Gierałtowice 69

Gosław 70

Grabin 71

Grabin 72

Jakubowice 74

Jakubowice 75

Januszkowice-Wielmierzowice 78

Jaryszów 79

Kalinów 80

Kędzierzyn-Koźle - Sławęcice 39

Kielcza 81

Krzyżowice 82

Lasowice Wielkie 83

Leśnica 84

Lichynia 87

Ligota Wielka 88

Lubotyń 90

Miejsce Odrzańskie 91

Mieszkowice 93

Naczysławki 94

Obrowiec 95

Opole - Półwieś 96

Opole-Sławice 98

Ostrożnica 99

Pomorzowiczki 100

Posucice 100

Raków 101

Rudziczka 101

Rybna 103

Siedlec 103

Sierosławice 105

Skałągi 107

Skarbiszów 110

Słoków 112

Stare Karmonki 114

Szumirad 115

Szymonków 48

Świercze 116

Tarnica 117

Tłustoręby 117

Walce 118

Wąsice 119

Wierzbica Dolna 120

Wołczyn 123

Wronin 125

Wysoka 126

Zakrzów - Kochaniec 129

ŚLĄSKIE

Bełk 172

Bytom - Szombierki 174

Czerwionka-Leszczyny – Dębieńsko 176

Dąbrówka 177

Gliwice - Łabędy 179

Katowice 183

Kornice 186

Łańce 188

Łaziska Górne - Łaziska Średnie 189

Miechowice 157

Mikołów - Mokre 191

Orzesze – Woszczyce 193

Pawłowice 195

Piekary Śląskie - Kozłowa Góra 198

Ponięcice 200

Poniszowice 201

Ptakowice 202

Rachowice 202

Rybnik - Zamysłów 204

Sieroty 206

Skoczów 207

Świerklaniec - pałac 142

Świerklaniec - zamek 131

Tarnowskie Góry - Repty Śląskie 164

Toszek 209

(18)

H A N N I B A L S M O K E

Książki

e-bookowo.pl/nasi-autorzy/hannibal-smoke.html Publikacje: onet.pl

podroze.onet.pl/autorzy/hannibal-smoke Publiczna autorska strona na facebooku Hannibal Smoke: Emplarium

facebook.com/HanniSmoke