Morfologia:
1. nauka o najmniejszych znaczących elementach językowych – morfemach 2. opis wewnętrznej struktury wyrazu:
– budowa form odmiany wyrazu – przedmiot opisu fleksji
– budowa wyrazu rozumianego jako jednostka słownikowa – przedmiot opisu słowotwórstwa
Morfologia a inne działy językoznawstwa:
1) morfologia a składnia – trudności, bo ta sama funkcja może być wyrażana analitycznie bądź syntetycznie (regularne serie):
przewodniczyć – być przewodniczącym, kierować – być kierownikiem, łysieć – stawać się łysym, idiocieć – stawać się idiotą,
żelazny – z żelaza, tweedowy – z tweedu, szklany – ze szkła, kwiecisty – w kwiaty, kraciasty – w kratę,
nadmorski – nad morzem, podmiejski – pod miastem, lwica – samica lwa, gołębica – samica gołębia kaczor – samiec kaczki, gąsior – samiec gęsi
i to traktujemy jako opozycję form złożonych morfologicznie i form złożonych syntaktycznie
ALE:
będzie pisać, będzie czytać byłby pisał, byłaby odpowiadała
jest pisany, jest mówiony, został przeczytany, zostanie napisana bardziej szorstki, bardziej interesujący, najbardziej interesujący niech mówi, niech idzie, niech czytają, niech robią
to jednostki syntaktycznie niezłożone o złożonej budowie morfologicznej, bo należą do paradygmatu fleksyjnego jednego leksemu
2) morfologia a słownik – to odróżnienie tego co przewidywalne na podstawie reguł morfologicznych, regularne od tego nieprzewidywalne i musi zostać zapamiętane jako fakt jednostkowy, dotyczący jednej jednostki słownikowej, dlatego najczęściej zaburzenia graniczne tych dwóch działów dotyczą słowotwórczej części morfologii, bo:
kierowca i kierownik – def. strukturalna ‘wykonawca czynności kierowania’ ALE:
kierowanie czym? dotyczy już słownika
dziecinny i dziecięcy – def. strukturalna ‘mający związek z dzieckiem’ ALE: co ma ten związek to już słownik uśmiech, zachowanie / literatura, pokój
owocny i owocowy – def. strukturalna ‘mający związek z owocami’ ALE:
Nieprzewidywalna jest też repartycja formantów:
skórzany – drewniany – srebrny – platynowy – mosiężny Zdarza się to i we fleksji (ale rzecz jasna o wiele rzadziej):
ławki, studentki, paki, ALE ręce jabłka, łóżka ALE oczy
grają, s... ALE biorą, piorą
CZYLI w informacjach fleksyjnych:
– info o przynależności paradygmatycznej – info o formie konkretnego przypadka czyli:
– dłoń jak jesień, twarz; radio jak studio, – N lm -mi; D lm. – brak
A słowotwórstwo jest bardziej pograniczne, bardziej skomplikowane, regularności jest o wiele mniej > tylko zbliżają się nazwy czynności, nazwy cech
3) morfologia a fonologia
miejsce przenikania to morfonologia WYRAZ:
– najmniejsza, względnie samodzielna jednostka znacząca, zdolna do pełnienia określonych funkcji syntaktycznych
Wyraz jako jednostka tekstu = wyraz tekstowy – OD PAUZY DO PAUZY
Wyraz jako abstrakcyjna jednostka znacząca, konstrukt teoretyczny, jednostka słownika = leksem.
O WYRAZIE GRAMATYCZNYM MÓWIŁAM O WIELE PRYMITYWNIEJ!!!!!
Wyraz jako jednostka funkcjonalna, niezależnie od jej struktury formalnej, będący przedmiotem opisu gramatycznego, podstawowy obiekt językowy podlegający regułom składniowym, wchodzący w relacje fleksyjne z innymi wyrazami gramatycznymi jako formy fleksyjne leksemu odmiennego = wyraz gramatyczny
> Jest znakiem, jest elementem znaczącym To:
jednostka funkcjonalna
definiowalna przez: znaczenie i zespół funkcji syntaktycznych i kategorii morfologicznych reprezentowana przez 1 wyraz tekstowy (syntetyczny) lub ich ciąg (analityczny – tu: i złożone i aglutynacyjne: będę pisał, poczekalibyście, bać się)
MORFEM:
– element złożony ze znaczenia i ciagu jednostek płaszczyzny wyrażania
– znak elementarny > znak, który nie składa się z innych znaków. (Znak, tj. złożona jednostka językowa = określone znaczenie + jego reprezentacja formalna.)
– element systemu
Morfologiczna podzielność:
ab db dom-u las-u
-- = -- --- = ---
ac dc dom-em las-em
ab ac dom-u dom-em
-- = -- --- = ---
db dc las-u las-em
może też być tak, że jest jakiś element izolowany, ale pozostaje w dystrybucji uzupełniającej do innego elementu nieizolowanego:
panią – dystr. uzupełniająca z końcówką -ę rękaw – dystr. uzupełniająca do ręcznik malina – z drużyna, dziesięcina
większy – mniejszy, surowszy głuptas – głupol, głupota
Różne komplikacje związane z podziałem na morfemy:
1) węzeł morfologiczny – ciąg segmentów fonologicznych, który należy równocześnie do dwóch sąsiadujących morfów (samo zjawiska nakładania się dwóch morfów nazywa się superpozycją) > nie zawsze wiec jest możliwy pełny podział na morfy:
perski, męski, włoski, niemiecki, płocki, gdański
2) morf zerowy – wykładnikiem funkcji fleksyjnej jest zero fonologiczne
3) puste morfy – „resztkowe” segmenty morfologiczne, wydzielane w trakcie analizy morfologicznej, niebędące składnikiem żadnego z wydzielonych w trakcie analizy morfemów (konektywy): bi-t-ka, gni-l-ny, kong-ij-ski, marok-ań-ski, europ-ej-ski, chwal-eb-ny, bled-ni-eć, rewolucj-on-ista
Kontekstowo uwarunkowane (lub fakultatywne) rozszerzenie pewnych morfemów;
należą bardziej do afiksalnych, jak kong-ijski lub bardziej do rdzennych jak bit-ka;
więc wypadałoby -ski, -ijski, -ański traktować jako allomorfy jednego morfemu Typy morfemów:
1) morfem nieciągły – połączenie segmentów nietworzących nieprzerwanego ciągu:
ba- się,
2) m
a) morfem swobodny – jego reprezentacja jest równa wyrazowi tekstowemu (jutro, zaraz, więc, gdy, pod, w, psst, brr)
b) morfem związany – nie może wystąpić jako wyraz tekstowy: pis, a, ć
3) ze względu na właściwości dystrybucyjne:
a) morfem rdzenny – morfem konstytutywny formy gramatycznej, do którego mogą być dołączone inne nierdzenne morfemy związane
b) afiks – morfem tworzący wraz z rdzeniem wyraz gramatyczny:
– prefiks (przedrostek) – w prepozycji do rdzenia – sufiks (przyrostek) – pozycja po rdzeniu
– postfiks – afiks dodawany po końcówkach fleksyjnych (-ś, -kolwiek, się)
4) klasyfikacja funkcjonalna –
a) morfem leksykalny – o niekategorialnej funkcji nominatywnej
b) morfem gramatyczny (funkcja wewnątrztekstowa: np. przypadek i w pewien sposób nominatywna, np. liczba dla rzeczownika):
– fleksyjny – wykładnik określonej kategorii morfologicznej – najczęściej w pozycji sufiksalnej; morfem zajmujący skrajną, końcową pozycję to końcówka fleksyjna; zawsze są w leksemach odmiennych, bo wyrażają gramatyczne funkcje tego leksemu;
ich zbiór jest zamknięty, ściśle określony dla poszczególnych części mowy;
– słowotwórczy – stosunek motywacji między dwoma leksemami: motywującym i motywowanym, wyraża relacje między różnymi leksemami; nie są kategorialne, nie są obligatoryjne:
Pogranicze fleksji i słowotwórstwa:
1) Rzeczowniki odsłowne: ALE TO JUŻ DZIŚ EWIDENTNIE SŁOWOTWÓRTSWO chodzenie, czytanie, bicie
chód, skok, bieg, reklama – reklamacja
2) Imiesłowy – znaczenie leksykalne jest tożsame z odpowiednimi formami osobowymi czasownika, ale inna funkcja: bo formy osobowe to człon konstytutywny zdania, imiesłowy przymiotnikowe to człon zależny grupy imiennej, a przysłówkowe to niekonstytutywny człon wyrażenia zdaniowego
charakter fleksyjny: obligatoryjność określonych imiesłowów dla określonych form czasowników; regularność reguł tworzenia; zachowują kategorię aspektu właściwą formom osobowym; zachowanie właściwości rekcyjnych (pisze książkę, piszący książkę, pisząc książkę, napisawszy książkę) lub jest regularnie wyprowadzalne (książka dana Pawłowi przez Jana)
zbliżenie ku słowotwórstwu: jednak nie od wszystkich jednakowo, leksykalizacja:
niepalący, interesujący, odprowadzający; wycofywanie się imiesłowów przeszłych:
ociemniały, ogłuchły, rozkwitły, poległy, ogłupiały
3) Aspekt
– sufiksalne: kupić – kupować, przepisać – przepisywać; rozerwać – rozrywać; wychować – wychowywać; zatkać – zatykać; motywowane: ndk; tworzone w miarę regularnie – prefiksalne: osiwieć, zrobić, przeczytać, napisać, wypić, ugościć; motywowane: dk;
absolutnie nieregularnie, czasem nawet podwójne płowieć – wypłowieć / spłowieć;
żółknąć – pożółknąć / zżółknąć; brudzić – pobrudzić / zabrudzić; często apsektowi dk towarzyszy zmiana lub modyfikacja znaczenia: doszyć, przyszyć, podszyć, naszyć, wyszyć, przeszyć
czyli lepiej: wszystko uznać za słowotwórstwo
4) Przysłówki
dobry – dobrze; zły – źle jasny – jasno; głośny – głośno
przymiotniki w związkach zgody z rzeczownikiem, przysłówki wykluczają związek z rzeczownikiem ALE
mały stopień przewidywalności, bo niektóre nie mają wcale klawy – klawo, ale ciekawy – ciekawie; wilgotny – wilgotno, ale wybitny – wybitnie
wysoce / wysoko nia ma wcale: mały,
5) Stopień wyższy i najwyższy
regularność wysoce wątpliwa:
– od niektórych wcale się nie tworzy: drewniany, sąsiedni, budowlany, podziemny, ranny – czasem tylko analitycznie: bardziej interesujący, bardziej chory
– czasem tylko najwyższy, a nie ma wyższego: najukochańszy ale nie ukochańszy, najostateczniejszy ale nie ostateczniejszy
Więc raczej słowotwórcze
