and Environmental Protection
http://ago.helion.pl ISSN 1733-4381, Vol. 12 nr 2 (2010), p-31-42
Specjacja metali ciężkich w osadzie ściekowym na przykładzie oczyszczalni ścieków w Strawczynie
Latosińska J., Gawdzik J. Politechnika Świętokrzyska,
Wydział Budownictwa i Inżynierii Środowiska, Al. 1000 – Lecia Państwa Polskiego 7, 25-314 Kielce,
tel.041-34-24-571
e-mail: jlatosin@tu.kielce.pl, jgawdzik@tu.kielce.pl
Streszczenie
Osady ściekowe z oczyszczalni ścieków w Strawczynie poddano analizie ekstrakcyjnej według metodyki BCR. Analiza sekwencyjna wykazała obecność metali ciężkich we wszystkich frakcjach, a dominującą formą występowania analizowanych metali są połączenia metaloorganiczne oraz glinokrzemiany. Stanowi to odpowiednio frakcję III oraz frakcję IV. Zawartość metali ciężkich w frakcjach mobilnych (I oraz II) jest znikoma i dla żadnego z badanych metali nie przekroczyła 28% zawartości ogólnej masy badanego metalu. Wyniki badań osadów ściekowych potwierdziły tendencję koncentracji metali ciężkich w frakcjach niemobilnych, tu w połączeniach z glinokrzemianami. Wynika z tego, że dominujące formy występowania badanych metali ciężkich są niemobilne. Wykazano, że sumaryczna zawartość metali ciężkich w osadach ściekowych nie jest - wbrew powszechnie utartym poglądom - obiektywnym kryterium oceny zagrożenia środowiska.
Abstract
Speciation of heavy metals in sewage sludge for example waste water treatment
plant in Strawczyn
According to the BCR extraction method has been done the speciation of sewage sludge from municipal sewage treatment plants in Strawczyn. The conducted sequential analysis proved the presence of heavy metals in all fractions, however, it should be firmly emphasised that organometallic connections as well as aluminosilicate are the predominant forms of occurrence of analyzed metals, which is the fraction III as well as fraction IV. The content of heavy metals in mobile fractions (I and II) is very low and it did not exceed 28 % of the total mass of the studied metals for any of the metals. Also the results of investigations of sewage sludge confirmed the tendency of concentration of heavy metals in immobile fractions, here connected with aluminosilicate. Consequently, it may be stated that the predominant forms of occurrence of studied heavy metals are immobile. It was
shown that the total content of heavy metals in sewage sludge is not - against commonly accepted opinions – the objective assessment criterion of the environmental threat.
1. Wstęp
W 2007 roku w Polsce wytworzono 533,37 tys. Mg suchej masy komunalnych osadów ściekowych [1]. Prognozy szacują, że w 2018 roku wytworzonych zostanie 706,60 tys. Mg suchej masy osadów [2]. Do wzrostu ilości wytwarzanych osadów ściekowych przyczynia się m.in.: zaostrzenie wymogów jakości ścieków odprowadzanych do odbiorników, wzrost liczby ludności korzystającej z oczyszczalni ścieków [1, 2, 3, 4]. Pomimo tendencji spadkowej ilości osadów ściekowych deponowanych na składowiskach w latach 2000-2007, nadal w 2007 roku 30% - składowano [2].
Zgodnie z obowiązującym prawodawstwem [24, 25] deponowanie komunalnych osadów na składowiskach jest dozwolone do 31 grudnia 2012 roku.
Przyrodnicze wykorzystanie osadów ściekowych predysponowane jest zawartością mikroelementów oraz związków biogennych [4, 5]. Materia organiczna zawarta w osadach poprawia właściwości fizyczne gleby zwiększając jej pojemność sorpcyjną. Składniki pokarmowe (N, P, K) dostarczają substancji mineralnych niezbędnych do prawidłowego rozwoju roślin i mikroorganizmów glebowych. Wykorzystanie osadów ściekowych, szczególnie nawozowe, często ogranicza bądź uniemożliwia obecność mikroorganizmów chorobotwórczych oraz poziomy stężeń metali ciężkich.
Metale ciężkie w komunalnych osadach ściekowych pochodzą ze ścieków przemysłowych i ścieków bytowych, spływów powierzchniowych oraz występują w ściekach w następstwie korozji przewodów kanalizacyjnych [6,7]. W osadach ściekowych metale ciężkie występują w postaci rozpuszczonej, wytrąconej, współstrąconej z tlenkami metali, zaadsorbowane lub zasocjowane na cząstkach resztek biologicznych. Mogą mieć formę tlenków, wodorotlenków, siarczków, siarczanów, fosforanów, krzemianów, organicznych połączeń w postaci kompleksów huminowych oraz związków z cukrami złożonymi [7, 8].
Zawartość metali ciężkich w osadach stanowi na ogół 0,5 – 2,0% suchej masy, może jednak osiągać wartość do 4% suchej masy [10].
Metody mikrobiologiczne, podobnie jak elektrokinetyczna, usuwania metali ciężkich z komunalnych osadów ściekowych nie są jeszcze stosowane w fazie badań [10,11, 26]. Metale ciężkie w ilościach śladowych są niezbędne do życia roślin i zwierząt, ale w wyższych stężeniach są toksyczne, rakotwórcze oraz biokumulują się w organizmach żywych [12]. Limity metali ciężkich w aspekcie zastosowania przyrodniczego osadów ściekowych reguluje w Polsce rozporządzenie [13] (tab.1), zgodne z Council Directive 86/278/EEC [14].
Obowiązujące przepisy prawa [13], podobnie jak projektowane zmiany [15] (tab.1.1.), dotyczą sumarycznej zawartości ołowiu, kadmu, rtęci, niklu, cynku, miedzi, chromu. Uogólnienie to nie służy pozyskaniu informacji o potencjalnym zagrożeniu środowiska gruntowo-wodnego emisją metali ciężkich, gdyż biodostępność i toksyczność metali ciężkich zależy od ich formy występowania Najpopularniejszą metodą uzyskiwania próbek
do badań specjacji metali jest ekstrakcja sekwencyjna, która polega na ługowaniu z próbki różnych form metali przy pomocy specjalnych procedur. Sposoby przeprowadzania tego procesu różnią się rodzajem użytych odczynników, czasem reakcji czy też temperaturą dodawanych ekstrahentów. W tabeli 2.2 przedstawiono ogólne zalecenia dla dwóch metod ekstrakcji, będących modyfikacjami opracowanej w 1979 roku metody BCR [16].
Tabela 1.1. Dopuszczalne udziały metali ciężkich w komunalnych osadach ściekowych przeznaczonych do wykorzystania według obowiązujących normatywów i planowanych zmian [13-16, 27 ].
Dopuszczalne zawartości metali ciężkich:
w osadach ściekowych przeznaczonych do stosowania
w rolnictwie Rozp. Min. Środ. Dz. U. Nr 134, poz. 1140, 2002 ENV/E.3/LM – proponowane zmiany w nawozach organiczny wg Rozp. Min. Rol. i Rozw. Wsi, Dz. U. Nr 119, poz. 765, 2008, 1986/278/EEC –obowiązujące 2015 rok 2025 rok w rolnictwie oraz do rekultywacj i gruntów na cele rolne do rekultywacj i terenów na cele nierolne przy dostosowaniu gruntów do określonych potrzeb* Metal [mg/kg s.m.] Ołów 140 750 – 1200 500 200 500 1 000 1 500 Kadm 5 20-40 5 2 10 25 50 Rtęć 2 16-25 5 2 5 10 25 Nikiel 60 300-400 200 100 100 200 500 Cynk nie normowane 2500 -4000 2000 1500 2500 3 500 5 000 Miedź nie normowane 1000 -1750 800 600 800 1 200 2 000
Chrom 100 - 800 600 500 1 000 2 500
*wynikających z planów gospodarki odpadami, planów zagospodarowania przestrzennego lub decyzji o warunkach i zagospodarowaniu terenu, do uprawy roślin przeznaczonych do produkcji kompostu, do uprawy roślin nieprzeznaczonych do spożycia i produkcji pasz
Stosowane techniki analityczne umożliwiają określenie stężenia form mobilnych metali ciężkich. Specjacja metali ciężkich w zależności od rodzaju ekstrahowanej matrycy może być przeprowadzona według różnych procedur [17-19]. W przypadku badania osadów ściekowych powszechnie stosowana jest procedura Community Bureau of Reference (BCR) [9,16,20]:
Etap I: ekstrakcja CH3COOH – mająca na celu zidentyfikowanie i pomiar zawartości metali
przyswajalnych i związanych z węglanami (frakcja FI);
Etap II: ekstrakcja NH2OH·HCl – w celu zidentyfikowania i pomiaru zawartości metali
związanych z amorficznymi tlenkami żelaza i manganu (frakcja FII);
Etap III: ekstrakcja H2O2/CH3COONH4 – w celu zidentyfikowania i pomiaru zawartości
Etap IV: mineralizacja frakcji rezydualnej mieszaniną stężonych kwasów (HCl, HF, HNO3)
– w celu zidentyfikowania i pomiaru zawartości metali związanych z krzemianami (frakcja FIV).
Tabela 2.2. Schemat ekstrakcji sekwencyjnej używanej do rozdzielnia próbek osadu [9, 16, 20].
Frakcja/forma występowania
Wersja rozszerzona
(Kersten & Forstner, 1986) Wersja EC/BCR Jony wymienialne 1mol/l CH3COONH4
Metale związane z węglanami 1mol/l CH3COONa, pH=5 w/ CH3COOH Do 0.5 g osadu należy dodać 20ml CH3COOH 0,11mol/l. Wytrząsać 16h Frakcje łatwo redukowalne (np. tlenki Mn) 0,01 mol/l NH2OH HCl w/ 0,01 mol/l HNO3 Frakcje średnio redukowalne (np. tlenki Fe)
0,1 mol/l buforu szczawio- wego pH=3 Do pozostałości z powyższego należy dodać: 20ml NH2OH.HCl o stęż. 0,1mol/l HNO3 (pH =2) Wytrząsać 16h Siarczki/ Frakcja organiczna 30% H2O2 pH=2/ 0,02 mol/l
HNO3 ekstrakcja za pomocą
1mol/l CH3COONH4, 6% HNO3 10 ml H2O2 8,8 mol/l (x2); 50ml CH3COONH4 o stęż. 1 mol/l Wytrząsać 16h Frakcja rezydualna Gorące, stężone HNO3 HNO3 + HCl
Celem przeprowadzonych badań była ocena mobilności metali ciężkich w osadach ściekowych z mechaniczno-biologicznej gminnej oczyszczalni ścieków Strawczyn, 6800 RLM (woj. Świętokrzyskie). Osady ściekowe ustabilizowane tlenowo i odwodnione na prasie taśmowej deponowane są na składowisku.
2. Materiały i metody
Komunalne osady ściekowe pobrano zgodnie z [21]. Pobraną próbę osadów ściekowych, po zredukowaniu do masy 8 g, suszono do stanu powietrzno-suchego w temperaturze 20oC przez 48 h.
Badania przeprowadzono według czterostopniowej ekstrakcji sekwencyjnej BCR [9,16,20], wprowadzając zmianę w sposobie mineralizacji frakcji rezydualnej, tj., zastosowano mineralizację z udziałem wody królewskiej [22].
Krok pierwszy - ekstrakcja metali wymienialnych i/lub związanych z węglanami (FI): Odważono 2 g osadu ściekowego i przeniesiono do probówki wirnikowej o pojemności 100 cm3. Następnie dodano 40 cm3 0,11-molowego roztworu kwasu octowego. Próbę wytrząsano 16 h w temperaturze pokojowej. Oddzielono ekstrakt od osadów ściekowych poprzez wirowanie (4000 obr./min.). W cieczy oznaczono zawartość metali rozpusz-czalnych w wodzie.
Krok drugi – ekstrakcja frakcji redukowalnych (FII):
Osady ściekowe przemyto 20 cm3 wody destylowanej (wytrząsano i wirowano). Następnie do osadów ściekowych dodano 40 cm3 0,1-molowego roztworu chlorowodorku hydroksyloaminy o pH = 2. Do korekty pH wykorzystano kwas azotowy. Postępowano jak w etapie pierwszym (wytrząsano i wirowano). W cieczy oznaczono metale frakcji II. Krok trzeci – ekstrakcja frakcji utlenialnych (FIII):
Osady ściekowe przeniesiono ilościowo do parownic kwarcowych i dodano 10 cm3 30 % nadtlenku wodoru. Zawartość parownicy ogrzewano przez jedną godzinę w łaźni wodnej w temperaturze 85°C. Czynność powtórzono dodając do osadu ściekowego 10 cm3 8,8-molowego roztworu nadtlenku wodoru. Po wystudzeniu próbę osadów ściekowych przeniesiono do probówek wirnikowych, po czym dodano 50 cm3 roztworu octanu amonu (1mol/dm3, pH=2). Do korekty pH wykorzystano kwas azotowy. Próbę wytrząsano 16 h, a następnie oddzielono osady ściekowe od ekstraktu. W roztworze oznaczono formy metali III.
Krok IV – identyfikacja zawartości frakcji rezydualnej, ZFR (FIV):
Osady przemyto i wysuszono do stałej masy. Mineralizację frakcji rezydualnej przeprowadzono z udziałem wody królewskiej. Do kolby stożkowej o objętości 300 cm3 zawierającej 0,5 g osadów ściekowych dodano 30 cm3 stęż. HCl i 10 cm3 stęż. HNO3.
Zawartość kolby ogrzewano 30 min., następnie odparowano do sucha. Po ochłodzeniu dodano 25 cm3 HCl (1+5), rozpuszczono osady ściekowe i przeniesiono do kolby miarowej i uzupełniono wodą destylowaną do 50 cm3, następnie wymieszano i przesączono zawartość kolby do suchego naczynia. W przesączu oznaczono formy metali IV.
Zawartość metali ciężkich w uzyskanych ekstraktach oznaczono zgodnie z ISO 9001:2000 na spektrofotometrze absorpcji atomowej Perkin-Elmer 3100 AAS-BG w czterech niezależnych próbkach osadów ściekowych.
3. Wyniki badań i ich interpretacja
Szczegółowe wyniki analizy specjacyjnej osadów ściekowych zebrano w tabeli 3.1. Względną zawartość wybranego metalu ciężkiego (% mas.) oznaczanego we frakcji BCR w stosunku do jego sumarycznej zawartości przedstawiono na rysunku 3.1.
Tabela 3.1. Średnia zawartość metali ciężkich w suchej masie osadów ściekowych w czterech frakcjach uzyskanych metodą analizy specjacyjnej BCR.
Metal [mg/kg s.m.] Frakcja Cu Cr Cd Ni Pb Zn FI 1,5±0,1 0,3±0,1 0,0±0,1 1,3±0,2 0,0±0,2 211,1±2,0 FII 0,0±0,1 0,0±0,1 0,2±0,1 1,4±0,2 0,0±0,2 56,3±0,4 FIII 49,2±0,2 9,1±0,1 0,4±0,1 0,0±0,1 0,1±0,2 195,2±1,8 FIV 28,7±0,1 26,6±0,2 8,8±0,2 2,0±0,2 67,8±0,9 783,3±5,2
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100
I frakcja II frakcja III frakcja IV frakcja metale mobine metale niemobilne
Z a w a rt o ść , % Cu Cr Cd Ni Pb Zn
Rysunek 3.1. Średni udział procentowy metali ciężkich w poszczególnych frakcjach próbki osadów ściekowych z oczyszczalni Strawczyn.
Sumaryczną zawartość metali ciężkich w osadach ściekowych z oczyszczalni ścieków w Strawczynie przedstawia tabela 3.2. Oznaczenie rtęci wykonano metodą CVAAS.
Tabela 3.2. Zawartość metali ciężkich w badanej próbce osadów ściekowych (FI+FII+FIII+FIV).
Lp. Skład chemiczny próbki Zawartość metali ciężkich w mg/kg suchej masy osadu
1. Ołów (Pb) 68 2. Kadm (Cd) 9 3. Rtęć (Hg) 0 4. Nikiel (Ni) 5 5. Cynk (Zn) 1246 6. Miedź (Cu) 79 7. Chrom (Cr) 29
Przeprowadzona analiza sekwencyjna wykazała, że w osadach ściekowych są obecne różnorodne formy metali. Najwięcej połączeń mobilnych FI tworzy nikiel. Niemal 28% Ni występuje w połączeniach z węglanami. Nikiel ponadto występuje w ilości większej, niż pozostałe z badanych metali w połączeniach z amorficznymi tlenkami żelaza (FII; 29,8% Ni). We frakcji warunkowo mobilnej FIII odnotowano najwięcej miedzi (62% Cu). Podobny udział poszczególnych frakcji miedzi w osadach ściekowych uzyskał Ming [16].
Nasuwa się wniosek, że formy miedzi w osadach ściekowych są cechą charakterystyczną tego pierwiastka.
Frakcja rezydualna FIV zawiera głownie ołów w połączeniach z glinokrzemianami (99,9% Pb). Oznacza to, że ołów występuje niemal w całości w połączeniach niemobilnych, które nie stanowią istotnego zagrożenia w aspekcie toksykologicznym.
W badanym osadzie ściekowym z oczyszczalni ścieków komunalnych w Strawczynie zawartość frakcji mobilnych (frakcje I-II) w zestawieniu z frakcją rezydualną (FIV) i frakcją warunkowo niemobilną (FIII) była niewielka (rys.3.2).
0 20 40 60 80 100 Z a w a rt o ść , % Niemobilne 98,11 98,96 97,87 42,55 100,00 78,54 Mobilne 1,9 1,0 2,1 57,4 0,0 21,5 Cu Cr Cd Ni Pb Zn
Rysunek 3. 2. Średni udział procentowy metali niemobilnych w próbce osadów ściekowych z gminnej oczyszczalni ścieków w Strawczynie.
Wszystkie badane metale ciężkie – z wyjątkiem niklu - występują głównie w połączeniach niemobilnych (FIII-FIV). Wysoce niemobilny jest ołów. Niemal cała zawartość tego metalu koncentruje się we frakcji rezydualnej FIV. Podobnie, nie wykryto mobilnego kadmu we frakcji FI. Udział procentowy tego metalu rośnie sukcesywnie w kolejnych frakcjach, przy czym w FII oraz frakcji warunkowo niemobilnej FIII, sumaryczna zawartość kadmu osiąga zaledwie 6,4%. Znaczną mobilność wykazuje z kolei nikiel. 27,7% niklu znajduje się w FI. W przypadku metali ciężkich uzyskanych z I frakcji, rozpuszczalnych w wodzie i związanych z węglanami, również istotny – jak się wydaje, bo niemal 17% udział – odnotowano dla cynku (rys.3.1). W aspekcie ilościowym cynk dominuje we wszystkich frakcjach. Jest go najwięcej z wszystkich badanych metali ciężkich (1246 mg/kg s.m.). Niemniej ponad połowa tej ilości (63% Zn) znajduje się we frakcji rezydualnej FIV. Również znacząca jest – jak się wydaje - zawartość cynku we frakcji warunkowo niemobilnej FIII i wynosi około 16% Zn. Należy więc podkreślić, że tylko ¼ ilości wykrytego cynku jest mobilna w badanych osadach ściekowych. Jest to ważne, ponieważ badane osady ściekowe spełniają warunki przewidziane według [13] ze względu na dopuszczalną zawartość metali ciężkich przy wykorzystaniu w rolnictwie.
Obecność związków węgla oraz siarki, tlenków żelaza (sorbentów), glinu i krzemu w osa-dach ściekowych potwierdzono metodą mikroanalizy na analizatorze rentgenowskim Rőntec GmbH (rys. 3.3).
Rysunek 3.3. Widmo XRF próbki osadów ściekowych z oczyszczalni Strawczyn.
Procentową zawartość pierwiastków w badanej próbce osadów ściekowych z oczyszczalni ścieków w Strawczynie przedstawia tabela 3.3.
Tabela 3.3. Procentowa zawartość pierwiastków w badanej próbce osadów ściekowych. Skład chemiczny badanych osadów ściekowych Zawartość [% s.m.]
Węgiel (C) 36,98 Tlen (O) 44,56 Sód (Na) 1,19 Magnez (Mg) 0,5 Glin (Al) 1,54 Krzem (Si) 5,75 Fosfor (P) 2,35 Siarka (S) 1,57 Potas (K) 0,42 Wapń (Ca) 4,36 Żelazo (Fe) 0,76
Metoda mikroanalizy rentgenowskiej potwierdza zasadność ekstrakcji sekwencyjnej BCR. W badanych osadach występują połączenia metali ciężkich z materią organiczną, tlenkami żelaza, siarczkami oraz glinokrzemianami (tab. 3.3.) przy czym należy zaznaczyć, że frakcja II była związana jedynie z tlenkami żelaza. Nie wykryto obecności tlenków manganu, co może być jedną z przyczyn podwyższonej zawartości niklu i cynku we frakcji I.
Zawartość metali ciężkich w badanych osadach ściekowych nie przekroczyła dopuszczalnych limitów obowiązujących w Polsce dla osadów przeznaczonych do wykorzystania rolniczego. Nawozowe wykorzystanie badanych osadów ściekowych wykluczyło przekroczenie dopuszczalnego stężenia kadmu (tab.1.1, tab.3.3.).
Wprowadzenie proponowanych zmian limitów metali ciężkich (tab.1.1.) wykluczy rolnicze wykorzystanie badanych osadów ściekowych. Osady ściekowe, w tym przypadku [15], zawierają ponadnormatywną ilość kadmu. Należy podkreślić, że ponad 93% tego pierwiastka występuje w połączeniach niemobilnych (FIV) które nie wykazują istotnego znaczenia w aspekcie toksykologicznym.
3. Podsumowanie i wnioski
Potwierdzono, że sumaryczna zawartość pierwiastka w osadach ściekowych nie jest równoważna z możliwością jego uwolnienia do środowiska gruntowo-wodnego. Bardzo istotna w aspekcie toksykologicznym jest jego forma występowania.
Potwierdzono, że zastosowanie analizy specjacyjnej metali ciężkich pozwala na procentowe określenie udziału form rozpuszczalnych w wodzie, w stosunku do sumarycznej zawartość. Informacja ta jest pomocna przy ocenie zdolności migracji metali z osadów ściekowych do środowiska gruntowo - wodnego.
Otrzymane wyniki pozwalają stwierdzić, że udział frakcji niemobilnych (frakcja III i IV) metali ciężkich w badanych osadach ściekowych jest dominujący.
Nie uwzględnianie frakcji metali ciężkich występujących w osadach ściekowych w aspekcie obowiązujących przepisów może potęgować od 1 stycznia 2013 roku problemy unieszkodliwiania osadów ściekowych, szczególnie pochodzących z oczyszczalni ścieków komunalnych.
Literatura
[1] Eurostat, http://ec.europa.eu.eurostat [2] Krajowy Plan Gospodarki Odpadami 2010.
[3] Council Directive of 21 March 1991 concerning urban wastewater treatment, 91/271/EEC.
[4] Rogers H. R.1996 Sources, behaviour and fate of organic contaminants during sewage treatment and in sewage sludge. The Science of the Total Environment. Vol. 185, 3– 26.
[5] Wang M. J. 1997. Land application of sewage sludge in China. The Science of the Total Environment. Vol. 197, 149–160.
[6] Weiner R. F., Matthews R. A. 2003. Environmental Engineering. Elsevier Science, Burlington 2003.
[7] Werther J., Ogada T. 1999. Sewage sludge combustion. Progress in Energy and Combustion Science. Vol. 25, 5–116.
[8] DE LA Guardia M., Morales-Rubio A. 1996. Modern strategies for the rapid determination of metals in sewage sludge. Trends in Analytical Chemistry. Vol. 15, 311–318.
[9] ‘Alvarez E. A., Mochón M.C., Jiménze Sánchez J.C., Rodríguez M.T. 2002. Heavy metal extractable forms in sludge form wastewater treatment plants, Chemosphere. Vol. 47, 765 –775.
[10] Ryu H. W.,. Moon H. S, Lee E. Y., Cho K. S., Choi H. 2003. Leaching characteristics of heavy metals from sewage sludge by Acidithiobacillus thiooxidans MET. Journal of Environmental Quality. Vol. 32, 751–759.
[11] Xiang L., Chan L. C., Wong J. W. C. 2000. Removal of heavy metals from anaerobically digested sewage sludge by isolated indigenous iron-oxidizing bacteria. Chemosphere. Vol. 41, 283–287.
[12] Krogmann U., Boyles L.S., Bamka W. J., Chaiprapat S., Martel C. J. 1999. Biosolids and sludge management. Water Environ. Res.vol. 71, 692-714.
[13] Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 1.08.2001 w sprawie komunalnych osadów ściekowych, Dz. U. Nr 134, poz. 1140, 2002.
[14] Council Directive of 12 June 1986, on the protection of the environment, and in particular of the soil, when sewage sludge is used in agriculture, 86/278/EEC.
[15] Working document on sludge. 3rd Draft – EC DG XI, ENV/E.3/LM, 2000
[16] Ming C., Xiao-Ming L., Qi Y., Guang-Ming Z., Ying Z., De-Xiang L., Jing-Jin L., Jing -Mei H., Liang G. 2008. Total concentration and speciation of heavy metals in sewage sludge from Changasha, Zhuzhou and Xiangtan in middle – south region of China. Journal of Hazardous Materials. Vol. 160, 324-329.
[17] Hristensen E. R. 1998. Metals, acid-volatile sulfides organics, and particle distributions of contaminated sediments. Wat. Sci. Tech.Vol. 37, 149-156.
[18] Pitt R., Clark S., Field R. 1999. Groundwater contamination potential from stormwater infiltration practices. Urban Water. Vol. 1, 217-236.
[19] Yi-ming K., Ta-chang L., Perng-jy T. 2006. Immobilization and encapsulation during vitrification of incineration ashes in a coke bed furnace. Journal of Hazardous Materials. Vol. 133, 75-78.
[20] Dahlin C. L., Williamson C. A., Collins W. K., Dahlin D. C. 2002. Sequential extraction versus comprehensive characterization of heavy metal species in brownfield soils. Environmental Forensics. Vol. 3, 191-201.
[21] PN-EN ISO 5667-13:2004. Jakość wody-Pobieranie próbek-Część 13: Wytyczne doty-czące pobierania próbek osadów z oczyszczalni ścieków i stacji uzdatniania wody. [22] EN ISO 15587:2002. Water quality. Digestion for the determination of selected
elements in water. Part 1: Aqua regia digestion.
[23] Strawn D.G., Sparks D.L. 2000. Effects of soil organic matter on the kinetics and mechanisms of Pb (II) sorption and desorption in soil. Soil Sci. Am. J. Vol. 64, 144-156.
[24] Rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 7 września 2005 r. w sprawie kryteriów oraz procedur dopuszczania odpadów do składowania na składowisku odpadów danego typu, Dz. U. Nr 186, poz. 1553, 2005 rok, z póź. zm.
[25] Council Directive of 26 April 1999, on the landfill of waste, 99/31/WE
[26] Wang J.-Y., Zhang D.-S., Stabnikova O., Tay J.-H., 2005. Evaluation of electrokinetic removal of heavy metals from sewage sludge. Journal of Hazardous Materials, Vol. 124, 139-146.
[27] Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 18 czerwca 2008 r. w sprawie wykonania niektórych przepisów ustawy o nawozach i nawożeniu, Dz. U. Nr 119, poz. 765, 2008 rok.
