Paweł Jakubowski
Odkrycie dekoracji malarskich na
stropach i ścianach sali krzyżackiego
zamku w Morągu
Ochrona Zabytków 55/3/4, 286-293
2002
MALARSTWO DEKORACYJNE
Paweł Jakubowski
konserw ator dzieł sztuki
W ydział Konserw acji i Restauracji D zie ł Sztuki ASP w Warszawie
ODKRYCIE DEKORACJI MALARSKICH NA STROPACH I ŚCIANACH SALI
KRZYŻACKIEGO ZAMKU W MORĄGU
1. Zam ek w Morągu. Stan z 2001 1. Morąg Castle. State in 2001
Z
am ek, pięknie położony nad jeziorem M orąg, tuż za murami obronnymi miasta, został nabyty przez obecnych właścicieli wiosną 2001 r. Budow la ju ż od kilkunastu lat nie pełniła żadnych funkcji użytko wych' i znajdowała się wówczas w katastrofalnym sta nie: silnie zawilgocona, zdew astow ana i zaśmiecona; pozbaw ione większości szyb okna (częściowo zakry te folią), przeciekający dach, stropy w kilku miejscach zagrzybione i częściowo zmurszałe. Wystąpiło ponad to niebezpieczne pęknięcie m urów, grożące zaw ale niem dobudowanego w XIX w. skrzydła wschodniego. O b e c n ie , po praw ie dw ó ch latach, ob iek t jest zamknięty i częściowo ogrzewany, dach został napra w iony, a pomieszczenia są sukcesywnie rem o n to w a ne. Na dziedzińcu trwają intensywne prace archeolo giczne. Naprawione i odbudow ane zostały mury o p o row e oraz mury obronne zamku wraz z d w ie m a na rożnymi wieżami. Pogłębiono także fosę i w p u szczo no do niej wodę. Nowi właściciele zam ku przedrozpoczęciem tak szeroko zakro jonych prac remontowych, stosu ją c się do nakazu W ojew ódzkie go Konserwatora Zabytków , zle cili m.in. wykonanie badań son- dażow o-odkry wkowych na o b ec ność p o lich ro m ii na stro p ach , ś c i a n a c h , sto la rc e d r z w i o w e j i okiennej2.
N ie z w y k ły m i n a jw a ż n ie j szym odkryciem, dokonanym la tem 2001 r., jest pięknie polichro mow any drewniany strop i fryz w wielkiej sali na piętrze. O no właśnie zainicjowało dalsze pra ce p o sz u k iw a w c z e oraz p rz y czyniło się do przeprowadzenia k o le jn y c h w n ik liw y c h b a d a ń konserw atorskich z abytkow ego obiektu. W w yniku podjętych działań, w io sn ą 2002 r., w p o mieszczeniach zamkowych doko nano wielu ciekawych odkryć malowideł ściennych.
Historia miasta i zamku
Miasto M orąg powstało na terenie dawnej pruskiej osady, której początki sięgają jeszcze czasów przed- krzyżackich-. U sytuowane zostało na w yniesionym w ysoko nad okolicę wzgórzu (co posiadało duże w a lory obronne), wśród lasów i je z io r4.
Zamek, położony w południowo-zachodniej partii zespołu obronnego, zajmował cypel nad jeziorem M o rąg. Prawdopodobnie w tym miejscu już około 1280 r. stała d rew niano-ziem na strażnica, którą zarządzał prokurator podległy komturowi w Elblągu-. W roku 1331 została podniesiona ranga tego ośrodka i w a rownią zarządzał wójt. W tym czasie zaczęto b udo wę m u ro w a n e g o , o b ro n n eg o zam ku. Prace b u d o wlane trwały p ra w d o p o d o b n ie pół w ie k u 6, b o w ie m pierw szy sporządzony inwentarz pochodzi z 1384 r.
1. Poprzednim właścicielem zamku (przez kilkanaście lat) była osoba prywatna.
2. W ykonania tych prac podjął się P. Jakubowski, konserwator dzieł sztuki, z A. Nowakowską, studentką V roku W ydziału K onser wacji i Restauracji Dzieł Sztuki ASP w Warszawie.
3. L. Czubiel, Zam ki Warmii i M a zur, Olsztyn 1986, s. 46.
4. M. Haftka, Zam ki krzyżackie w P olsce, M albork-P łock 1999, s. 185.
5. Ibidem. 6. Ibidem.
3. W ielka sala na pierwszym piętrze. Widoczna odkryta malo wana dekoracja stropu - przedstawienie postaci mężczyzny 3. Great cham ber on the first floor, visible uncovered painted decoration o f the vault - depiction of a male figure
4. W ielka sala na pierwszym piętrze, widoczna odkryta malowana dekoracja stropu
4. Great cham ber on the first floor, visible uncovered painted decora tion o f the vault
Zamek założono na planie nieregularnego c z w o r o boku z trzema mieszkalnymi skrzydłami i d z ie d z iń cem zam k n ię ty m m u rem od p o łu d n io w e g o -w s c h o du. W narożu północnym stanęła wieża asekurująca wjazd na zamek. Drugą, cylindryczną dostaw iono w XVI w. do naroża w schodniego8. W jazd prowadził od strony miasta przez zwodzony most nad o b m u ro waną fosą. Po południowej stronie zamku, w obrębie cypla, założono niewielkie podzam cze o charakterze gospodarczym , mieszczące folw ark zakonny4.
Dziś nie jest znana średniowieczna sylweta z a m ku, ani bliższe rozmieszczenie i funkcja ów czesnych pomieszczeń. W inwentarzach z XV i XVI w. k ilk a krotnie o d n o to w a n o ko śció ł, czyli kaplicę, k o m n a tę komtura, zbrojownię, kuchnię, piekarnię, brow ar, piw nicę, spiżarnię i spichlerz zbożowy na strychu. O prócz tych pomieszczeń do funkcjonowania malej grupy zakonnej, liczącej w 1507 r. 12 osób, niezbęd ny był kapitularz, dormitorium i infirmeria10.
Po sekularyzacji Prus w 1525 r., M orąg stał się ośrodkiem starostwa, a funkcje starostów przypadły ro dzinie Dohnów, która sprawowała ten urząd do 1740 r. W 1584 r. królew iecki architekt Blasius Berwart przeprowadził remont i rozbudowę zamku. Z końcem XVI lub na początku XVII w. Dohnowie przenieśli się do now o wybudowanej siedziby, a zamek popadł w ruinę. W 1616 r. rozebrano wieżę zam kow ą, n astęp nie w XVII i XVIII w. dokonano dalszych rozbiórek". Obecnie z dawnej bryły zamku zostało d w u k o n dygnacyjne skrzydło północno-zachodnie wzniesione na planie wydłużonego prostokąta". Budowla jest otynkow ana, posiada dw a rzędy otworów okiennych, dw uspadow y dach pokryty dachów ką holenderską. Zachow ała się również pierwotna sień z portalem, prow adząca na dziedziniec.
Wyniki prac badawczych
W szystkie pom ieszczenia zam kow e, czyli d w ad zieś cia sal, zostały przebadane metodami odkryw kow ym i z z a s to s o w a n ie m system u p a so w e g o i p a so w o - krzyżow ego, także metodą nieinwazyjną przez z w il żanie rozpuszczalnikiem organicznym warstw pobiał w a p ie n n y c h . W m iejscach w y s tę p o w a n ia w ielu warstw chronologicznych w ykonano także sondaże stratygraficzne metodą schodkową.
W wyniku przeprowadzonych prac bad aw czy ch " odkryto: na parterze w wielkiej sali - niewielki fra g ment fryzu (uzupełniający dekoracje malarskie na stropie), na parterze w części zachodniej na ścianie
8. Obecnie trwa odbudowa wieży na podstawie fragmentów za chowanych murów, które odsłonięto podczas prac archeologicz nych.
9. M. Haftka, op. cit., s. 186. 10. Ibidem.
11. Ibidem s. 189. 12. Ibidem s. 189.
południowej - kom pozycje en g risa ille, na piętrze w części zachodniej na ścianie północnej - fragment kompozycji ornamentalnej w kolorze biało-czerw o nym , a w dwóch pom ieszczeniach na piętrze - poli chrom ow any strop.
B u d o w a te c h n o lo g ic z n a o b ie k tu
Mury zamku w dolnych partiach wzniesiono z kam ie nia granitowego, a w wyższych - z cegły gotyckiej o w ym iarach: 3 1 ,5 x 1 4 x 9 ,5 cm i 3 0 x 1 3 x 8 - 9 cm. N atomiast pozostała część m urów zbudow ana zosta ła z cegły (późniejszy okres) o wymiarach: 2 7 x 1 3 ,5 x7,8 cm (palcówka). Najwcześniejsze tynki (zacho w ane szczątk o w o tylko w n iektórych p o m ie s z c z e niach) to wyprawy w apienno-piaskow e w kolorze ciepłej bieli z odcieniem krem o w y m , położone j e d nowarstwowo (grubość ok. 0,7 cm, powierzchnia po falowana). Późniejsze narzuty, znajdujące się w w ięk szości pom ieszczeń, są jedno- lub d w uw arstw ow e, ich grubość jest zróżnicow ana, dochodzi do 4 cm. Przeważnie są to tynki wapienne w kolorze brudno- żółtym (kolor piasku z zanieczyszczeniami), a m iej scami na parterze widoczne są również wyprawy prawdopodobnie czysto gliniaste.
Stropy we wszystkich pom ieszczeniach zam ku są drewniane (nagie), deski o profilowanych brzegach, na nich kładzione na zakład deski o brzegach niepro- filowanych. Na deskach oraz na belkach stropowych wykonane są dekoracje ornamentalne, malowane bez pośrednio na drewnie (bez zaprawy). W niektórych pomieszczeniach stropy m alow ane na kolor szary lub czarny, zakryte wtórnie często wieloma warstw ami pobiał wapiennych. Stolarka drzw iow a i okienna jest późna, pochodzi z X IX , a przeważnie XX w. Pokrywają ją warstw y łuszczących się w większości białych farb olejnych.
S trop p o lich ro m o w a n y w w ielk iej sali na p iętrze
N a jcen n iejszy m zab y tk iem w zam ku jest o dkryty w 2001 r. p o lic h ro m o w a n y d re w n ia n y nagi s t r o p 14 w sali na piętrze (ostatnio użytkowanej jako sala ki now a - il. 2). Praw dopodobnie zakryty przez dw a stulecia podsufitką dotrwał do naszych czasów w sta nie dość dobrym (polichromia zachowała się w około 70 proc.). Obiekt nie był przem alow any, nie z a u w a żono też ingerencji renowatorów. Jedynie w partiach bieli (blików) odnosi się wrażenie, że mogły być p o prawiane dla odświeżenia bielą wapienną lub bielą w innej technice, np. klejow ej15.
13. P. Jakubow ski, D okum entacja p ra c badaw czo-poszukiw aw - czych z zakresu m alarstw a ściennego w ykonanych w zam ku w M orągu, kwiecień 2002 r.
14. S. Stawicki, Podłoża konstrukcyjne w malarstwie ścien n ym , W arszawa 1991, s. 39.
15. Te partie mają inny odcień i mocno się pudrują w odróżnieniu od pozostałych, posiadających dobrą kohezję.
Strop jest bogato polichromowany - całość pokry wają dekoracje ornamentalne oraz przedstawienia męż czyzn w strojach z II poł. XVI w. (il. 3). M alowane pew nym i, energicznymi pociągnięciami pędzla, zdra dzają dużą wprawę autora w wykonyw aniu takich dekoracji (il. 5 i 7). Cechą charakterystyczną dla tych m alowideł jest potraktowanie poszczególnych desek stropowych jak o osobnych, zamkniętych k o m p o zy cji, tw o rzący ch p s e u d o k aseto n y (il. 6). Dla w z m o cnienia efektu krawędzie desek (nałożone na zakład) podkreślono dodatkow o jasną i ciem ną farbą, im itu jąc światłocień. Cie kaw a i oryginalna jest także ko lorystyka, oparta na kontrastujących ze sobą barw ach - ceglastych czerwieniach z całą gam ą zróżnicow a nych w alorowo szarości.
Polichromia w ykonana została zapewne techni ką kazeinową, bezpośrednio na deskach i belkach so snowych (bez zaprawy).
Fryz ciągnący się pod stropem, zachowany frag mentarycznie i tylko na ścianie północno-wschodniej, m alow any jest podobnie - techniką kazeinową [?] na jednow arstw ow ym tynku wapienno-piaskowym w ko
lorze ciepłej, lekko różowej bieli. W ypraw a grubości 0 , 5 - 0 , 8 cm o p ofalow anej pow ierzchni je st dość dob rze wygładzona i założona na ścianie zbudowanej z cegły palcówki o wymiarach: 27x 13,5x7,8 cm.
Taki tynk ma kontynuację w dolnych partiach ściany (pas szerokości około 1 m) oraz w aktualnie zam urow anych glifach okiennych (na tej samej ścia nie). Wszystkie zachowane fragmenty tej wyprawy pokryte są jasnoszarą, prawie „perłow ego” koloru farbą, taką jak na polichromii stropu i fryzu. Należy, więc sądzić, że całe wnętrze mogło być tak m alo w ane, tym bardziej, że na ścianach północnej i po łudniowej wykryto również szczątkowe ślady pod o b nego tynku pokrytego jasnoszarą farbą.
Stan zachowania polichromii jest dość dobry. W a r s tw a m alarsk a, m o c n o z a b ru d z o n a , m ie jsc o w o m o c n o p u d ru je się i je s t p o p rz e c ie ra n a . N ajpow aż niejsze przetarcia występują na belkach stropowych, gdzie ornament zachował się tylko śladowo. Podłoże drew niane polichromii przetrwało także w dość do brym stanie. Nie zauw ażono w nim otworów w yloto wych ow adów , co pozwala przypuszczać, że nie zos tało zaatakowane przez drewnojady. W kilku miej scach zaobserw ow ano ciemniejsze plamy świadczą ce o obecności grzybów, które pojawiły się zapewne jak o konsekw encja nieszczelności dachu. Strop jest niekom pletny - brakuje około 15 proc. oryginalnych desek, które zastąpiono innymi. W najgorszym stanie są belki stro p o w e, ze w zględu na liczne otw ory po gw oździach, powstałe po usunięciu podsufitki.
Jedna z belek nie pełni ju ż funkcji nośnej, gdyż jest urwana przy koronie muru. Inna, prawdopodobnie z powodu złego stanu, została wym ieniona na n o w ą 16. Pozostałe belki wymagają dokładniejszych oględzin i określenia ich m ożliwości nośnych. Ciągnący się pod stropem fryz został zachowany fragm entarycz nie, prawdopodobnie z powodu niewystarczającej ad hezji tynku do podłoża (muru ceglanego). Fryz, po dobnie jak cała polichromia na stropie, jest zabrudzo ny i miejscowo pudruje się.
S tr o p p o lic h r o m o w a n y w ie lk ie j sali na p a r te r z e
Na parterze w wielkiej sali został odkryty nagi strop, który podobnie jak w dużej sali na piętrze, był zakry ty podsufitką. Polichromia została zam alow ana i tyl ko spod łuszczących się zakrywających ją warstw po- biał wapiennych można zauważyć niew ielkie fra g menty d ekoracji o r n a m e n ta ln y c h . Deski stropowe (podłoże bezpośrednie dla malowidła) zostały póź niej (prawdopodobnie w X X w.) przełożone i układ namalowanej dekoracji jest mało czytelny, jednak po uważniejszych oględzinach m ożna zauważyć istotną różnicę w sposobie malowania i typie ornamentyki. Są to kompozycje o formie większej niż na piętrze, zajmujące obszar całego sufitu i - co charakterystycz ne - bez podziału na osobne pola - pseudokasetony. Belki stropowe także zostały zamalowane pobiałą w a pienną i w zm ocnione z obu stron nowszymi belkami.
Na ścianie południowo-wschodniej, tuż pod stro pem, został odkryty niewielki fragment malowanego fryzu w formie podłużnego ceglasto-czerwonego pa sa, obw iedzionego czarnym konturem na szarym tle, który uzupełnia dekorację całego stropu.
Natomiast na ścianie północno-wschodniej, tuż przy podłodze we wnęce okiennej został odsłonięty spod warstw y tynku, malowany czarną farbą, szero ki pas stanowiący - być może - również element dekoracji ścian. Stwierdzono ponadto na wszystkich ścianach tego pomieszczenia grubow arstw ow e tynki (3-4 cm) w kolorze brudnożółtym (późniejsze) leżące bezpośrednio na murze ceglanym lub przykrywające oryginalne w apienno-piaskowe jednow arstw ow e tyn ki (grubości 0,5-1 cm) w kolorze ciepłej bieli. N a j e d nej ze ścian zachowały się oryginalne, jed n o w arstw o we tynki, zasłonięte dziew ięciom a warstw ami ch ro nologicznymi. Pierwszą z nich, prawdopodobnie ory ginalną, jest farba koloru ja sn o sz a re g o 17. Dalej w y stępują inne warstwy takie, jak: pobiały wapienne, farby w kolorze zielonym, niebieskim, ja snoszarym oraz zatarcia tynkowe.
16. W jednej z sal na parterze odnaleziono podczas obecnie prowa- 17. Ta jasnoszara farba przypomina „perłowy” kolor ścian w sali dzonych prac poszukiwawczo-badawczych fragmenty dosztukowa- dużej na piętrze,
5. W ielka sala na pierwszym piętrze z odkrytymi malowanymi dekoracjami stropu. W miejscu, gdzie dawniej znajdowała się ściana, widoczny pośrodku pas bez polichromii. Świadczy to o wcześniejszym innym podziale wnętrz
5. G reat chamber on the first floor with uncovered painted decoration o f the vault on the spot which formerly contained a partially visible strip, testifying to a different earlier division o f the interiors
6. W ielka sala na pierwszym piętrze, odkryty polichromowany strop. W idoczny fryz na ścianie pn-wsch. 6. G reat chamber on the first floor uncovered polychrome vault and visible frieze on the north-eastern wall
7. W ielka sala na pierwszym piętrze, widoczne malowane dekoracje stropu 7. G reat cham ber on the first floor, visible painted decoration o f the vault
8. W ielka sala na pierwszym piętrze, odkryty polichromowany strop. W szystkie zdjęcia P. Jakubowski 8. G reat cham ber on the first floor, uncovered polychrome vault. All photos by P. Jakubowski
M a lo w id ła en g risa ille w p o m ie sz c z e n ia c h n a p a r te r z e
N a parterze w części zachodniej zamku dokonano rów nież ciekawego odkrycia. W dwóch p o m ieszcze niach, które - jak później stw ierdzono - były jedną w iększą salą, spod wielu warstw pobiat wapiennych i cienkiego zatarcia tynkow ego ukazała się m alow ana en g risa ille dekoracja ornam entalna oraz malow idło w ykonane podobnie - en g risa ille, a przypom inające rozbudow ane architektonicznie krzesło lub ołtarz.
W tych pom ieszczeniach, podobnie jak w innych, strop jest nagi, drewniany i pobielony. Pod warstwą pobiał zauw ażono, że niektóre belki stropowe pier wotnie malowane były na kolor czarny [!]. W ykonane odkrywki w innych miejscach potw ierdziły, że kolor ścian był jasnoszary i wykończony od góry c ie m n o szarym , prawie czarnym pasem. Pierwotnie więc sala musiała mieć wygląd ponury i tajemniczy.
Ściana północno-zachodnia'* pierwotnej sali zbu dow ana jest z dużej gotyckiej cegły. W idoczne są ślady wielokrotnych napraw muru oraz uzupełnień cegłą mniejszą (późniejszą). Pozostały też ślady d a w nego układu wnętrza.
Przeprow adzone badania akustyczne pow ierzch ni ściany oraz analiza wizualna dokonanych o d k ry w ek, wskazują, że opisane malowidło en grisa ille jest w bardzo złym stanie. W ystępują liczne ubytki warstwy malarskiej i ubytki podłoża - pobiały w a piennej. Ponadto pobiała ma małą adhezję do tynku wapiennego, a występujące w konsekwencji tego sze rokie rozwarstwienia i spęcherzenia grożą w każdej chwili jej odpadnięciem. Całość jest zakryta wtórnie w ielom a warstw ami pobiał wapiennych, farb i zatarć tynkow ych o zbyt silnej adhezji, co może - niestety - stwarzać duże trudności w późniejszych pracach oczyszczających.
S tr o p p o lic h r o m o w a n y w d w ó c h m n ie jsz y c h sa la c h n a p ię tr z e
O dkryte dekoracje malarskie na nagich stropach w dwóch pomieszczeniach na piętrze wtórnie z am a lowane zostały wapnem . Uwidocznione ornam enty przypom inają te, znajdujące się obok w wielkiej sali. K olorystyka dekoracji oraz szary kolor tła nawiązują także do innych polichromii, odkrytych w pom iesz czeniach zam kowych.
S ą d z ą c z w y k o n a n y c h o d k r y w e k m a l a t u r a zachow ana jest w około 50 proc. Praw dopodobnie
18. Dotyczy dwóch opisywanych pomieszczeń. Ściana ta je st zew nętrzną elewacji frontowej zamku.
19. Na polecenie księcia, architekt Blasius Berwart przeprowadzi! remont i rozbudowę zamku.
20. N iderlandyzm w sztuce polskiej. Materiały Sesji SH S, Toruń
kiedyś, przed pobieleniem w apnem lub podczas oczyszczania, zm yto duże partie słabo związanej z podłożem warstw y malarskiej. Mogło się tak stać na skutek złej kohezji i zw iązanego z tym p udrow a nia oraz osypyw ania się pigm entów.
W nioski
W artość odkryć w pom ieszczeniach zam kowych leży nie tylko w ich walorach estetyczno-artystycznych. Nie mniej interesujący jest również aspekt historycz ny. Po przebadaniu wnętrz nasuw a się pytanie, dla czego wszystkie sale, łącznie ze stropami, były m a lowane pierwotnie i wtórnie na kolor szary. Również w przypadku stropów polichrom owanych kolorem dom inującym były także odcienie szarości i czerni. Czerń zresztą występuje niemal wszędzie (tam, gdzie zachowały się starsze tynki). M alow ane nią były nie które belki stropowe w salach na parterze, a w innych - szerokie czarne pasy przy podłodze oraz węższe pod stropami, jako wykończenie szarego koloru ścian.
Najstarsze XVI-wieczne tynki wykonane najpraw dopodobniej podczas przebudow y zamku w 1584 r .19 są wyznacznikiem datowania malow ania fryzu i co za tym idzie polichromii na stropie. W tedy też powstała jasnoszara kolorystyka wielu pomieszczeń. M alowane na stropie ornamenty „okuciow e” zwykle datowane są na poł. XVII w., lecz w tym przypadku należałoby raczej przyjąć okres wcześniejszy ze względu na m o żliwe proweniencje niderlandzkie20.
Z pewnością obiekt powinien być gruntowniej przebadany. Należałoby wykonać badania chemiczne warstwy malarskiej oraz tynku, a także przeprowadzić analizę dendrochronologiczną drew na stropów poli ch ro m o w an y ch 21. N ieodzow nym byłoby również za interesowanie historyków i historyków sztuki z am kiem i dokonanymi w nim odkryciami. Przede wszyst kim zaś, mając na uwadze dużą wartość artystyczną i historyczną polichromii stropu w dużej sali na pię trze, powinno się ją w pierwszej kolejności poddać konserwacji i rekonstrukcji, a także przywrócić ch a rakter historyczny całemu wnętrzu. W tym celu d o brze byłoby odsłonić zam urow ane obecnie otwory okienne na ścianie północno-wschodniej.
Ściany, po usunięciu wszystkich wtórnych naw ar stwień oraz po uzupełnieniu tynków oryginalnych, należałoby pom alow ać na pierwotny kolor. Podobnie pow inno się postąpić w pomieszczeniu poniżej (na p a rte rz e), gdzie strop je st także p o lic h r o m o w a ny i gdzie o d k ry to n iew ielki fra g m e n c ik fryzu
1992, W arszawa 1995.
21. W czasie powstawania tego artykułu, próbki drewna zostały przekazane do Laboratorium Dendrochronologii Wydziału Konser wacji i Restauracji Dzieł Sztuki ASP w W arszawie.
(jest możliwość zrekonstruowania). Tutaj również zachowane zostały resztki podobnego tynku, p o m a lowanego na jasnoszary kolor. W dwóch mniejszych pom ieszczeniach na piętrze, gdzie odkryto fragm en ty polichrom ii stropu, tynki są późniejsze i nie
posiadają wartości zabytkowej. Tutaj należałoby pod dać kon serw acji je d y n ie strop - usunąć p o b ie le n ia , utrwalić osypującą się polichromię i ewentualnie ją zrekonstruować.
MURALS IN THE CHAMBERS O F THE T E U T O N IC O RD ER CASTLE IN MORĄG - THE D ISCOVERY O F PAINTED D EC O RA TIO N S ON VAULTS AND WALLS
The new ow ner o f the much neglected fourteenth- century castle in M o rą g c o m m e n c e d a gradual restoration o f the whole building. Repair and c o n struction c o n d u c te d in 2002 were preced ed by a search for murals in the castle interiors. All the interiors were exam ined by means o f uncovering methods applying the cross-strip system as well as a non-invasive method based on solvents. Both inves
tigations and earlier quests led to the discovery o f six teenth- and seventeenth-century vaults richly decorat ed with ornamental polychrome and figurai motifs in the tondos. The researchers also uncovered fragments o f m u ra ls in g r o u n d -flo o r interiors u n d e rn e a th n u m e ro u s layers o f plaster and lime w h ite n in g . Finally, the author describes a series o f examinations o f the plaster and brick walls.
