Ewa Krakowska-Pilch
Restytucja wnętrz sal historycznych
Zamku Królewskiego
Ochrona Zabytków 40/1-2 (156-157), 108-117
1987
TECHNICAL SOLUTIONS IN THE ROYAL CASTLE
The Royal Castle in Warsaw, rebuilt in its historic form, has been equipped with the most modern technical facilities. All facilities and fittings in historic interiors have been installed undiscernibly and concealed to the utmost degree so not to impair a historic décor of the interiors.
Engineering control rooms have been situated at two le vels of the Castle:
— the attic houses air-conditioning equipment with a cen tral control and dispatch system for "Light and Sound", social facilities for workers including a canteen;
— the basement houses heating and cooling machinery, ventilating rooms, telephone exchange;
— part of the Wielki (i.e. Great) Courtyard has been pro vided with cellars in order to secure a horizontal distri bution of installations.
The Castle has been equipped with a double system of power, heating and water supply to ensure continuous ope ration. 102 historic rooms have been provided with full air-conditioning and maintain constant parameters of air (humidity — 60% and temperature - 20%); at the same time this system functions as air heating. The electro-acou stic switchboard with cabling at 4 levels has been installed,
which makes possible a two-way operation with almost every room.
In order to enrich the artistic effect of the Castle it has been planned to hold "Light and Sound" spectacles as well as historic shows in the Castle’s courtyard.
The cinema and lecture room, housing seats for 100, offers possibilities for the demonstration of films recorded on 35 mm and 16 mm wide tape, slide projection, recording of events as well as stereophonic reproduction of music. The Castle has also been equipped with antiburglary and fire protection systems.
Altogether nearly thirty different installations have been put in there.
The majority of the systems work faultlessly, which allows for an efficient operation of the Royal Castle. Still, some of the systems have not as yet been completed and they include:
— industrial TV system — interpreters’ system
— wireless information for visitors — heating of gutters
— in-coming electronic system for the structure’s protection.
EWA KRAKOWSKA-PILCH
RESTYTUCJA WNĘTRZ SAL HISTORYCZNYCH
Specyfika prac związanych z re ko n stru kcją w ystroju wnętrz sal historycznych Zam ku Królew skiego w W a r szawie w ym a g a ła utw orzenia sp e c ja ln e j p ra co w n i ko n serw atorskiej o bardzo szerokim p ro filu d z ia ła n ia : konserw atorskim , snycerskim, stolarskim , m odelarskim i pozłotniczym . Pracow nię ta k ą p o w o ła n o w g ru d n iu 1972 r. w ram ach struktury PP P racow nie K onserw a cji Zabytków . O trzym ała ona nazw ę: P racow nia K on serw acji D zieł Sztuki (PKDS). Pracow nia ta została je d n ocze śn ie głów nym w ykonaw cą w ystroju w nętrz sal
historycznych I p ię tra Zam ku.
Do tej Pracow ni D yrekcja M uzeum N a ro d o w e g o prze kazała o c a la łe fra g m e n ty d e k o ra c ji w nętrz w liczbie 1988 e lem entów (w tym 431 fra g m e n tó w sztu ka te rii, d e ta li arch ite kto n iczn ych i rzeźbiarskich; 1370 fr a g m entów snycerki, ram, liste w ; 106 elem entów s to la rki drzw iow ej i o k ie n n e j; 73 fra g m e n ty m alarstw a z G a
binetu K onferencyjnego).
Proces przygotowaw czy związany z konserw acją o ry g i nalnych fra g m e n tó w oraz re ko n stru kcją w ystroju p rzed sta w iła m w a rtykule D o ku m e n ta c ja konserw atorska p ro w a d zo n a przez Pracow nię K onserw acji D zie ł Sztuki (s. 137). Tu p ra g n ę nieco szerzej om ów ić poszczegól ne z a g a d n ie n ia konserw atorskie, sposób p rze p ro w a dzenia reko n stru kcji w ystroju w nętrz oraz w sp ó łp ra cę poszczególnych zespołów specjalistycznych.
S ztukaterie
O c a la łe fra g m e n ty sztukatorskie to d e ta le a rc h ite k to niczne, ja k np. kom pletne fra g m e n ty gzymsów, listwy d e ko ra cyjn e , rozety oraz fra g m e n ty d e k o ra c ji rze źb ia r skich, pochodzących z sal historycznych I p ię tra g o tyckiego, saskiego i p o łu d n io w e g o skrzydła Zam ku.
ZAMKU KRÓLEWSKIEGO
N ajczęściej były one w ykonane z g ipsu, zapraw y w a p ie n n o -p ia sko w e j, pokryte złotem , białym stiukiem (S a la B alow a) i p o lich ro m o w a n e . W śród nich zn a la zły się rów nież fra g m e n ty barw nych stiu kó w (części trzo nów kolum n z Sali Balow ej i K aplicy S ta n isła w o w skiej, fra g m e n ty w ypraw y ścian z K aplicy S ta n is ła w ow skiej i Pokoju M a rm u ro w e g o ). Z a ch o w a n e d e ta le a rc h ite k to n ic z n e sta n o w iły fra g m e n ty w ycięte ze ścian w raz z podłożem skła d a ją cym się z n a s tę p u ją cych w a rstw :
— w a r s t w a p o d k ł a d o w a — w yko n a na w za pra w ie w a p ie n n o -p ia s k o w e j, często z zaw a rto ścią ka w a łkó w w ę g la drzew nego, trzciny i cegły o strukturze p o ro w a te j, s iln ie zm urszałej i o syp u jące j się;
— w a r s t w a w ł a ś c i w a — elem enty d e ko ra cyjn e w fo rm ie w lepek, w ykonanych z g ip su z d o d a tkie m kre dy o bardzo o s ła b io n e j strukturze, ła tw o krusząca się, spękana z licznym i ubytkam i fo rm y;
- w a r s t w a z a p r a w y p o d z ł o c e n i a - kredo- w o -kle jo w a lu b z d o d a tkie m gip su . W skutek prze ch o w yw ania w zm iennych w a ru n ka ch te m p e ra tu ry i w il gotności n a s tą p iło rozłożenie spoiw a, co sp o w o d o w a ło o d sp o je n ia , p u d ro w a n ie się i ubytki zapraw y. — w a r s t w a z ł o c e ń — p o kryw a ją ca znaczne p o w ierzchnie zachow anych d e k o ra c ji. W arstw a o ry g in a l na - złoto płatkow e, położone na czerwony lu b żółty pu lm e n t bądź na kleik. Na wszystkich e lem entach w i doczne były w tó rn e przezłocenia na m ikstion bądź na czerwony p u lm e n t na d o d a tk o w e j w a rstw ie g ru n tu . Powierzchnie złocone zachow anych d e ta li, pokryte g ru bą w arstw ą w ża rte g o brudu, kurzu i szczątków o rg a nicznych, były spękane i o d sp o jo n e od w arstw y z a p ra wy i w raz z nią od podłoża, a także prze ta rte i m iały
liczne ubytki m ech a n iczn e ;
1. Sala Tronowa, faseta, oryginalny fragment mo tywu z wicią roślinną —
stan przed konserwacją (fot. K. Kowalska)
1. The Throne Room, f a cette, an original detail of the plant motif - condi tion before conservation
2. Sala Tronowa, fragment dekoracji fasety w trakcie przenoszenia na nowe p o dłoże (fot. A. Stasiak)
2. T h e T h r o n e R o o m , p a r t o f t h e d e c o r a t i o n o f t h e f a c e t t e d u r i n g t h e t r a n sfer o n a n e w b a s e
wszystkich fra g m e n ta c h sztu ka te rii oraz na całych p o w ierzchniach d e ta li pochodzących z Sali M irow skiej i K latki S ch o d o w e j-M iro w skie j. O g ó ln ie stw ierdzono w ystępow anie 2 - 5 w arstw przem alow ań kredow o-kle- jow ych w to n a c ji b ie li i żółci, w c h w ili przyjęcia o b ie k tów bardzo poszarzałych, zanieczyszczonych w arstw ą kurzu i szczątków organicznych. Spoiw o było rozłożo ne, w arstw y słabo zw iązane z podłożem , p u d ru ją c e się i łuszczące;
- w a r s t w a s t i u i k u :
- w to n a c ji b ie li - na elem entach pochodzących z Sali Balow ej,
- b a rw y u g ie r ja s n y , s ie n a p a lo n a , b ie l ( m a r m o r y - z a c ja g r u b o z ia r n is t a ) - f r a g m e n ty k o lu m n z S a li B a lo w e j,
- barw y ja s n e j i ciem nej zie le n i (m arm oryzacja g ru b o zia rn ista ) — fra g m e n ty kolum n z K aplicy S ta n i sław ow skiej,
— barw y brąz, ciem na czerw ień, g ła d k ie fra g m e n ty p o chodzące ze ścian Kaplicy S ta n isła w o w skie j i Poko ju M a rm u ro w e g o .
Z m a to w ia łe pow ierzchnie porow ate, pokryte wżartym kurzem i brudem , noszą ślady d z ia ła n ia o g n ia i wy sokiej te m peratury.
W ie lk o ś ć oca la łych fra g m e n tó w sztukatorskich była zróżnicow ana - od ok. 0,5 dcm 2 do kom pletnych e le m entów d e k o ra c ji dochodzących do ok. 50 dcm 2. W iększość d e ta li została zabezpieczona gipsem i gw oździam i na p a le ta ch z desek z w idocznym i skle je n ia m i gipsu i drobnym i u zu p e łn ie n ia m i. D e ta le n o szą o zn a k o w a n ia cyfrowe i lite ro w e „Z K ” lu b ,,ZW ” . W szystkie przekazane Pracowni elem enty p o d d a n o ru tynowym czynnościom konserw atorskim , ja k b a d a n ia w stępne, u sta le n ie m etod p o stę p o w a n ia , re je stro w a n ie stanu za ch o w an ia , w stępne oczyszczenie itp. Powierz ch n ie o d p a d a ją c y c h czy spękanych złoceń zabezpie
czono b ib u łą ja p o ń ską , m erlą lu b przytw ierdzono POW w dyspersji w o d n ej.
G e n e ra ln e założenia konserw atorskie przew idyw ały w b u d o w a n ie o calałych elem entów sztukatorskich. W w ypadku d e ta li architektonicznych, zarów no ze w zg lę dów technicznych, ja k i estetycznych, zdecydow ano się na w ycięcie elem entów dekoracyjnych, które po w zm o c n ie n iu struktury, skle je n iu i u zu p e łn ie n iu ubytków w k le jo n o na nowe stałe podłoże. N a jw ię c e j tru d n o ści w ystą p iło przy dużych d e ta la c h rzeźbiarskich (np. fra g m e n t; fasety z d e k o ra c ją ro ś lin n ą z Sali Tronow ej, kasetony z fasety i su p ra p o rty z Sali Rycerskiej). Do każdego elem entu podchodzono in d yw id u a ln ie , choć m etoda była w spólna. Z ilu s tru ję ją na przykładzie d e ko ra cji z fasety Sali T ronow ej. R ekonstrukcję motywów w ici roślin n e j w fo rm ie a rabeski (dł. 7 m) p rze p ro w a dzono na rysunkach w arsztatow ych w skali 1 :1 lo k a liz u ją c zachow any fra g m e n t. M iejsce to oznaczono rów nież na fasecie. Tu należy d o dać, że obecna faseta o p a rta je s t na podw ieszonej do sufitu siatce kon strukcyjnej o b e jm u ją c e j dw ie krzywizny p io n ow ą i p o d łu żn ą, a gru b o ść narzutu nie przekracza 5 cm. O ry g in a ln y fra g m e n t d e k o ra c ji w ykonany został w n a rzu
cie w a p ie n n o -g ip so w ym na podłożu w a p ie n n o -p ia s k o wym z w yp ra w ą gip so w ą (g ru b o ść do 16 cm). Przy g o to w a n o w ię c płycinę gipsow ą, d o k ła d n ie o d p o w ia d a ją c ą krzywiznom w yznaczonego m iejsca i zazb ro jo -
nq ocynkow aną siatką Ledóchow skiego. N a stę p n ie sto p n io w o o d c in a n o fra g m e n ty o ry g in a ln e j d e k o ra c ji (d o g ru b o ści około 4 cm) po lin ii p ę kn ięć i przenoszono na przygotow ane podłoże, w w ycięte o d p o w ie d n ie g n ia zda . P rzeniesione fra g m e n ty m ocow ano nierdzew nymi d ru c ik a m i poprzez lic o d o sia tk i w podłożu p o d le w a ją c gipsem . Ubytki d e k o ra c ji u zu p e łn ia n o te c h n i ką narzutow ą. N a stę p n ie w p o d o b n y sposób zam on to w a n o całość w wyznaczonym na fasecie m iejscu, m o cu ją c ca łą płycinę do sia tki ko n stru kcyjn e j. Dalsze za b ie gi konserw atorskie na zachow anych pow ierzch niach złoconych p rzeprow adzono w tra k c ie prac po- złotniczych na ca łe j d e ko ra cji. O g ó łe m w b u d o w a n o 262 o ry g in a ln e elem enty sztukatorskie i rzeźbiarskie o łą c z nej pow ierzchni oko ło 4900 dcm 2.
Z g o d n ie z program em prac ko nserw atorsko-rekonstruk- cyjnych — w o p a rciu o d o k u m e n ta c ję p ro je kto w ą , za chow ane o ry g in a ln e fra g m e n ty sztukatorskie i a rc h i w a ln e zd ję cia fo to g ra fic z n e — Zespół M odelarzy
wy-3. W n ę t r z e p r a c o w n i m o d e l a r z y . N a p i e r w s z y m p l a n i e f r a g m e n t d e k o r a c j i f a s e t y S a l i T r o n o w e j . O r y g i n a l n e f r a g m e n t y p r z e n i e s i o n e n a n o w e p o d ł o ż e — w g ł ę b i m o d e l o s ł o n y r e f l e k t o r a o r a z m o d e l k a s e t o n u d o S a l i R y c e r s k i e j ( f ot . A . S t a s i a k ) 3. M o d e l l e r s ’ w o r k s h o p — i n s i d e . In t h e f o r e g r o u n d — p a r t o f t h e d e c o r a t io n f r o m t h e f a c e t t e o f t h e T h r o n e R o o m ; in t h e b a c k - a m o d e l o f t h e r e f l e c t o r ’s s h i e l d a n d m o d e l o f t h e c a i s son f o r t h e K n ig h t s R o o m
4. S a f a T r o n o w a , f r a g m e n t d e k o r a c j i f a s e t y i g z y m s u - s t a n p o w m o n t o w a n i u o r y g i n a l n e g o f r a g m e n t u w i c i ro ś li n n y c h i ic h p o z ł o c e n i u (fot. P. M a s t a l e r z ) ' 4. Th e T h r o n e R o o m , p a r t o f t h e d e c o r a t i o n o f t h e f a c e t t e a n d c o r n i c e - c o n d i t i o n a f t e r s e t t i n g in a n o r i g i n a l p a r t o f p l a n t e n t w i n i n g a n d g i l d i n g 5. S a l a T r o n o w a , m o d e l g z y m s u ( f ot . A. S t a s i a k ) 5. The Throne Room, model of the cornice
ko n a ł 583 m odele d e ta li arch ite kto n iczn ych d o sal h i storycznych. W ykonano rów nież 156 m odeli d e ta li rzeź biarskich, które po a k c e p ta c ji КА К w b u d o w a n o ja k o g otow e elem enty - m.in. s u p ra p o rty do Sali M iro w
skiej i K latki S chodow ej M iro w s k ie j; d e ko ra cje fasety Sali T ro n o w e j; d e ko ra cje sufitu do Sali Rycerskiej. Z re a lizo w a n o w narzucie gipsowym w e d łu g w łasnych mo d e li d ru g ą w ersję p a n o p lii do Sali Poselskiej oraz w
...
6. Sala Poselska, rysunek J model panoplii (fot. K. Kowalska)
6. Deputies' Room, drawing a nd model of panoplies
7. Sypialnia Królewska, oryginalne fragmenty girlandy — stan przed konserwacją (fot. W. Wawrzonowski)
7. The Royal Sleeping Room. O riginal parts of the festoon
-condition before conservation
białym stiuku d e k o ra c je przy obrazach tzw. Iw ie skó ry do Pokoju M a rm u ro w e g o . W ykonano rów nież 275 m o d e li przeznaczonych do rekonstrukcji snycerki oraz d o o d le w u w m etalu.
Snycerka
Spośród 1370 fra g m e n tó w snycerki w Pracow ni K onser w a c ji Dzieł Sztuki zid e n tyfiko w a n o 726 pochodzących z s a l: N awy przed K aplicą, C a n a le tta , A u d ie n c y jn e j, Tronow ej, Rycerskiej. O c a la łe elem enty to części d e ko ra cji — g irla n d y , w ieńce, rozety, wstążki, fra g m e n ty rzeźbionych ram luster, obrazów i innych listew bo azerii. W yko n a n e były one g łó w n ie w d re w n ie lip o wym, z w yją tkie m fra g m e n tó w g irla n d kw iatowych z Sa li Tronow ej (dre w n o dębow e). Elementy te zachow ały się w częściach — p o ła m a n e i uszkodzone na kra w ę dziach. O d w ro c ia o p ra co w a n e były w dre w n ie suro wym, lekko podrzeźbiane i p o d m a lo w a n e na kraw ę dziach. N ie stw ierdzono obecności szkodników dre w n a ani ognisk pleśni. W szystkie elem enty złocone — przy czym o ry g in a ln a w arstw a w ykonana była złotem p ła t kowym — położonym na czerwonym i żółtym pulm encie, na g ru n c ie kredow o-klejow ym (o b ie w arstw y na ogół sła b o zw iązane z podłożem ). S tw ierdzono liczne prze ta rc ia , spę ka n ia , złuszczenia, rozw arstw ienia. S tw ier dzono też, że w około 9 0 % pow ie rzch n ie były pokryte w tó rn ą w arstw ą złota p ła tko w eg o , położonego bądź na m ikstion, bądź na p u lm e n t czerwony na w tó rn e j w arstw ie g ru n tu . W tó rn e złocenia były ściem niałe, zm a to w ia łe i pokryte g ru b ą w arstw ą w żartego b ru d u * i ku
rzu.
Z a chow ane fra g m e n ty snycerki oczyszczono w stępnie, zabezpieczono o d sp o jo n e g ru n ty i zło ce n ia zastrzyka mi PO W w dyspersji w o d n e j oraz przeprow adzono de zynfekcję n a są cza ją c „A n to x e m " od strony odw roci. W o p a rciu o d o k u m e n ta c ję p ro je kto w ą , a rc h iw a ln e m a te ria ły fo to g ra fic z n e i zachow ane fra g m e n ty wy ko n a n o m odele gipsow e całościow ych d e k o ra c ji sny cerskich z u w zględnieniem w ystępujących p ro filo w a ń . N a m odelach tych zaznaczono lo k a liz a c ję zid e n tyfiko w anych fra g m e n tó w . R ekonstrukcję snycerki w ykona no g łó w n ie w drew nie Lipowym, sezonowanym , w m onto- w u ją c o ry g in a ln e fra g m e n ty za pom ocą klinów lu b na „ja s k ó łc z y o g o n ” , fle k u ją c d ro b n e ubytki i łą czą c na klej zwierzęcy. O c a la łe fra g m e n ty sta n o w iły również wzór do w yko n a nia reko n stru kcji bra ku ją cych elem en tów w ystroju. Liczbę i asortym ent rekonstruow anych d e ta li określały pro je kty te ch n iczn e wnętrz. Powierz
c h n ia o dtw orzonej snycerki w fo rm ie kom pozycji z g ir la n d , gałązek, rozetek, w ieńców , wstążek, listew o rn a m entow anych, a także ram luster, obrazów — rzeźbio nych średnio i g łę b oko , a naw et o charakterze rzeź by pe łn ej (ja k g irla n d y kw iatow e do Sali Tronow ej czy o rły do Sali A u d ie n c y jn e j) — w yniosła o ko ło 23150 d cm 2. Użyte nowe dre w n o nasączane było „A n to x e m ” w celu je g o dezynfekcji i zabezpieczenia przed szkodni kam i. Po tych czynnościach wstępnych, przystąpiono do w ła ś c iw e j konserw acji o ryg in a ln ych części. Powierzchnie ich p o now nie oczyszczono stosując m ieszaninę a lk o ho lu z acetonem lu b m ieszaninę rozpuszczalników z ło żoną z P ropanolu II, a lk o h o lu etylow ego, ksylenu, ch lo rku etylu. Do usunięcia większych zanieczyszczeń stosow ano m iejscow o rów nież p re p a ra t „D a k a p o n ” p ro d u k c ji czechosłow ackiej. W m iejscach odspojeń z ło ceń i g ru n tó w stosow ano zastrzyki z em ulsji POW w dyspersji w o d n e j. U bytki g ru n tu u zu p e łn io n o za pra w ą kre d o w o -kle jo w ą k ła d ą c 5 —8 w arstw w celu
u z y s k a n ia o d p o w ie d n ie j g r u b o ś c i. W ię k s z e u b y tk i z ło c e ń u z u p e łn io n o z ło te m p ła tk o w y m n a p u lm e n t lu b k le ik , n a t o m ia s t p r z e t a r c ia i d r o b n e u b y tk i s c a lo n o p r o s z k ie m z ło ty m .
Stolarka
Spośród przekazanych Pracow ni d e ta li w ystroju w n ę trz zamkowych zinw entaryzow ano 106 e le m e n tó w s to la r ki — 44 skrzydła drzw iow e, 9 skrzydeł okiennych i 21 e lem entów b oazerii z Sali M irow skiej, K la tki S ch o d o w ej M iro w skie j, Sali C a n a le tta , S ali A u d ie n c y jn e j, Sy p ia ln i Królew skiej, G a rd e ro b y i G a b in e tu K rólew skie go, Sali T ronow ej, Sali Rycerskiej, G a b in e tu K o n fe re n cyjnego, P okoju M a rm u ro w e g o i Sali B a lo w e j. Z a chow ały się one w dobrym stanie i z a k w a lifik o w a n e zo stały przez Komisję A rch ite kto n iczn o -K o n se rw a to rską i nadzór a utorski do w b u d o w a n ia . Były one w yk o n a ne z dre w n a dębow ego, m odrzew iow ego i sosnow
e-8. S y p i a l n i a K r ó l e w s k a , m o d e l g i p s ow y k o m p o z y c j i s n y c e r s k i e j ( f o t D . T y m i ń s k a ) 8. T h e R o y a l S l e e p i n g R o o m . A m o d e l in g y p s u m o f t h e w o o d - c a r v in g c o m p o s i t i o n 9. S y p i a l n i a K r ó le w s k a , k o m p o z y c j a s n y c e r s k a g i r l a n d y - s t a n p o r e k o n s t r u k c ji i k o n s e r w a c j i (fot . K. K o w a l s k a ) , 9. T h e R o y a l S l e e p i n g R o o m , w o o d - c a r v i n g c o m p o s i t i o n o f t h e f e s to on a n d t h e w r e a t h — c o n d i t i o n a f t e r t h e r e c o n s t r u c t i o n a n d c o n s e r v a t i o n
10. S a la T ro n o w a , fr a g m e n ty g ir la n d k w ia to w y c h w tr a k c ie r e k o n s t r u k c ji s n y c e r k i w d r e w n ie d ę b o w y m i lip o w y m (fot. P. M a s t a le r z )
10. T h e T h ro n e R o o m , d e t a ils o f flo w e r fe s to o n s d u r in g th e r e c o n s t r u c t io n o f w o o d w o rk in o a k a n d lin d e n
go o ko n stru kcji p łycinow ej. M ia ły je d n a k rozluźnio ne zamki i liczne ubytki m echaniczne (o d ła m a n ia , roz łu p a n ia , p ę k n ię c ia w zdłużne i ślady po pociskach). N ie s tw ierdzono n a to m ia s t obecności a n i śladów po d z ia ła ln o ś c i szkodników drew na. W iększość elem entów p o kryta była fa rb ą w to n a c ji b ie li o sp o iw ie białkow ym lu b olejnym na zap ra w ie kre d o w o -g ip so w o -b ia łko w e j lu b kle jo w e j. P ow ierzchnie nosiły śla d y kilkakrotnych p rzem alow ań s iln ie zanieczyszczonych, pokrytych wżar- tym kurzem i brudem . Przechowywanie elem entów d re w nianych w n ie o d p o w ie d n ic h w a ru n k a c h (zm ienna te m p e ra tu ra i w ilg o tn o ś ć ) spo w o do w a ło rozkład spoiwa, co u w id o c z n iło się w te n d e n c ji do osypyw ania się w arstw oraz licznym i o d sp o je n ia m i. W śród sto la rk i drzw iow ej zn a la zło się 5 skrzydeł drzwiowych z Sali B alow ej z b o g a to zło co n ą d e k o ra c ją snycerską, ja k rów nież 6 skrzydeł drzw iow ych z Pokoju M a rm u ro w e g o pokry tych w ie lo b a rw n ą in ta rs ją , czy też drzw i, okie n nice i boazerie co ko ło w e z S ypialni K rólew skiej pokryte o- k le in ą cisow ą oraz 7 skrzydeł okiennych ,z tegoż po m ieszczenia okle in o w a n ych orzechem kaukaskim . W szystkie e lem enty sto la rki p o d d a n o zabiegom konser- w a to rsko -sto larskim ja k : oczyszczenie w stępne, d e m ontaż okuć, listew, ko n stru kcji, oczyszczenie i s kle je nie pęknięć, w sta w ia n ie fle kó w od strony lica i od- w ro cia , p ro sto w a n ie w ypaczonych desek przez d rąże nie row ków i w p ro w a d ze n ie listew ek (szpanow anie). N a p ra w io n e i u zu p e łn io n e ko n stru kcje ponow nie skle jo n o klejem zwierzęcym, po uprzednim suchym m ontażu,
założono now e o ku cia i za m ontow ano na stałe we w ła ściwych m iejscach. Interesującym i o b ie kta m i były drzwi między S yp ia ln ią Królewską a S alą A u d ie n c y j- nq oraz drzwi między S yp ia ln ią Królewską a G a rd e ro bą Królewską. Pierwsze z nich były n ie ja k o p o dw ójne ; od strony Sali A u d ie n c y jn e j nałożono bowiem d ru g ą parę skrzydeł dostosow anych do c h a ra k te ru wnętrza — z a s ła n ia ją c w ten sposób o kle in ą cisow ą drzwi noś ne. D ru g ie (m iędzy S yp ia ln ią Królewską a G a rd e ro bą Królewską) natom iast, również o b u s tro n n ie o k le in o - w ane cisem, od strony G a rd e ro b y Królewskiej przy słonięte zostały g ła d k ą płytą (zabieg w tórny, w yko n a ny w la ta c h trzydziestych).
Ze w zględu na liczne przem a lo w a n ia oraz zły stan za ch o w a nia , o ry g in a ln ą p o lich ro m ię i g ru n ty usunięto w 100% chem icznie i m echanicznie. N ow ą p o lich ro m ię , d ostosow aną do to n a c ji w nętrza, położono w e d łu g te c h n o lo g ii prac m alarskich na nowych elem entach stosow anej przez Zespół M alarzy.
Szczególnie p ra c o c h ło n n e okazały się prace konserw a torskie przy pow ierzchniach pokrytych o kle in ą cisową. W ym a g a ła ona bow iem żm udnego p rzytw ierdzania o d spojonych fra g m e n tó w , u zu p e łn ia n ia ubytków oraz szli fo w a n ia , p o le ro w a n ia i p o litu ro w a n ia . Bardzo s k o m p li kow aną czynnością było dostosow anie barwy i usło- je n ia uzu p e łn ia n ych ubytków. C ie ka w ą p racą konser w a to rską była re ko n stru kcja tzw. mazeru w e d łu g zacho w a n e g o o ryg in a łu na od w ro cia ch o k ie n n ic w S ypialni K rólew skiej, co je s t sp ra w ą bez precedensu w e w n ę trzach zamkowych.
11. S a la T ro n o w a , fr a g m e n ty g ir la n d k w ia to w y c h - d e k o r a c ja w tr a k c ie r e k o n s t ru k c ji s n y c e r k i w d r e w n ie d ę b o w y m i lip o wym . W id o c z n y s p o s ó b łą c z e n ia n o w y c h i s ta r y c h e le m e n tó w
(fo t. P. M a s t a le r z )
11. T he T h ro n e R o o m , d e t a ils o f flo w e r fe s to o n s — d e c o r a tio n d u r in g th e r e c o n s t r u c t io n o f w o o d w o rk in o a k a n d lin d e n .
To b e s e e n th e b o tto m p a r t o f c o m b in in g n e w a n d o ld e le m e n ts
Prace pozłotnicze
A n a liza o ryginalnych fra g m e n tó w sztu ka te rii i snycerki sta n o w iła podstaw ę do u sta le n ia szczegółowej te c h n o logii złoceń na nowych e lem entach gispowych i d re w nianych, ja k rów nież w ła ściw e g o określenia pow ierz chni złoconych na p o le r i mat. O p ra c o w a n a te c h n o lo g ia p ra c pozłotniczych zatw ierdzona została przez kom isję złożoną z prze d sta w icie li użytkow nika, in w e stora i w ykonaw ców d n ia 24.V I.1978 roku.
D r e w n o : im p re g n a cja klejow a d w u k ro tn a lica i od- w rocia. Z ło ce n ia na p o le r: g ru n to w a n ie kredow o-kle- jow e 7—10-krotne, szlifo w a n ie 2 -krotne (na mokro i su cho), p rzeklejenie, p u lm e n to w a n ie (b a lu s czerwony) 4—ó^krotne, p o le ro w a n ie , p ołożenie złota na w ódkę, p o le ro w a n ie agatem . Z ło ce n ia na m a t: g ru n to w a n ie 5 -6 -k ro tn e , szlifo w a n ie dw u kro tn e , szellakow anie 3- -krotne, położenie m ikstionu z b a rw n ikie m , położenie fo lii złotej, m a to w a n ie 2 -3 -k ro tn e kleikiem .
G i p s : te c h n o lo g ie p o dobne, lecz ze w zględu na c h ło n ne i m iękkie podłoże w ym agane było utw a rd ze nie, szlifow anie i w yró w n a n ie pow ierzchni odlew ów sztukatorskich.
Z o g ó ln e j liczby 23 pomieszczeń, w których w ystępo wały złocenia, w 15 wszystkie p race pozłotnicze wy konał Zespół P ozłotników Pracow ni Konserw acji D zieł Sztuki. I ta k p o w ie rzch n ia złoconych d e ta li a rc h ite k to nicznych i rzeźbiarskich w yniosła 38 211 dcm 2; p o
12. F o t e l t r o n o w y - s t a n p o k o n s e r w a c j i (f o t . A . S t a s i a k )
12. T h r o n e c h a i r — c o n d i t i o n a f t e r c o n s e r v a t i o n
w ierzchnia złoceń e lem entów snycerskich, listew b o azerii (rzeźbionych i g ła d k ic h ), listew na drzw ia ch i o k nach, na ram ach obrazów i luster w yniosła 48 200 dcm 2; pokryto także złotem na w a rstw ie g ru n tu 226 dcm 2 d e k o ra c ji m etalow ych oraz w yko n a no zło ce n ia na 17 m eblach (fo te le tronow e, taborety, konsole, ge- rydony) na łą czn e j pow ierzchni 1984 d cm 2. Do złoceń stosow ano fo lię złotą p ro d u k c ji RFN firm y E itzinger, prod, w łoskiej O ro G ia llo lu b O ro A ra n c c io zużywa ją c (stan na sierpień 1986 r.) 129 925 p ła tkó w (tj. 5197 książeczek â 25 p ła tk ó w ) fo rm a tu 8 X 8 cm oraz 213 425 p ła tk ó w (tj. 3390 książeczek ó 60 p ła tkó w ) w fo rm a cie 9,5 X 9 ,5 cm. Należy tu d o dać, że w podanych liczbach nie u w z g lę d n io n o zużycia złota na prace wy konane przez inne o d d ziały PP Pracow nie K onserw acji Zabytków.
O m ów ione wyżej prace w ykonane zostały przez Pra cow nię K onserw acji Dzieł Sztuki w okresie od 1973 do 1986 roku pod kierunkiem kolejnych kie ro w n ik ó w : m gr M. B aranow skiego, inż. T. K ubalskiego, m gr M. Ż o łą d ka , mgr Z. M a jch e ro w icza i m gr E. K ierzkow skiej- -K a lin o w skie j. Szeroki zakres p ra c w ym a g a ł utw orze nia specjalistycznych zespołów konserw atorskich. W om aw ianym okresie w zespołach tych p ra c o w a ło łą cznie p o n a d 200 osób. N ie sposób tu w ym ie n ić wszyst kich. Pragnę p o d a ć nazwiska chociaż tych, którzy wy kazali się nieprzeciętnym i u m ie ję tn o ścia m i i za a n g a żo w aniem .
Z e s p ó ł K o n s e r w a t o r ó w : m gr H. G natow ska, mgr H. B rodacka, mgr L. W o liń s k i, m gr D. Kom orow - ska-S tola; la b o ra n c i: L. Pociej, A. G łu ch o w ska, M. W a jd a .
Z e s p ó ł M o d e l a r z y : K. Rodziewicz, B. N o w a ko w ski, G. Żukowski, K. G ło w a cki, J. Puchalski, G . B ie le c ki, M. Tupalski, M. Ż o łą d e k (m odele do sal w skrzy d ła c h gotyckim , p ołudniow ym i saskim ); K. G ło w a c k i, M . Tupalski, W ł. Kisiel n icki, G . Bielecki, T. Sosnowski, J. B utyniec — w ykonaw cy d e k o ra c ji p a n o p lii w Sali Po selskiej, su p ro p o rty w Sali Rycerskiej, d e k o ra c ji „Iw ie skóry” w P okoju M arm urow ym oraz d e k o ra c ji w Sali Balow ej.
Z e s p ó ł S n y c e r z y : m gr A. Zubek, W . M yd ło w ie c- ki, T. O lszew ski, A. G rotkow ski, P. Gwóźdź, J. Jakubek, St. M ie m ik ie w ic z , W ł. Ż ychliński. N a w ym ie n ie n ie za s łu g u je rów nież stolarz Jan Krawczyk — w ykonaw ca konserw acji boazerii, drzwi i okien do S y p ia ln i K rólew skiej.
Z e s p ó ł p o z ł o t n i c z y : kierow nicy Z espołu w la tach 1977—1986 — A. B uchaniec, J. Izdebska, B. Por- czak, A. Radowski, M. Różycka, C. S tępniew ska, J. Z a - gańczyk, B. A leksandrow icz, H. Żywek, W . M iszczak, I. G órska. W Z espole tym w ażną rolę o d e g ra li ru tyn o w a ni p o z ło tn ic y : S. Bednarski, W ł. G a je w ski, L. S ław iński, M. D robny, J. Szukała, H. S icip ie ń , A. B uchaniec, którzy włożyli dużo w ysiłku w w ykształcenie liczn e j m łodej kadry pozłotników , o b e cn ie p ra c u ją c e j w PP PKZ. Podkreślić należy rów nież ogro m n e za słu g i i u m ie ję tn o ści m gr J. S tępniak, w ie lo le tn ie j ekonom istki Pracow ni K onserw acji D zieł Sztuki, bez której nie byłaby m o żliwa p ra w id ło w a d z ia ła ln o ś ć Pracowni.
N ie któ re prace konserw atorskie były p row adzone przez poszczególne o d d zia ły PKZ, i ta k : S ala S enatu przez O d d z ia ł w K rakow ie, Sala Rady przez O d d z ia ł w Poznaniu, Sala Podkom orzego, G a le ria Czterech Pór Roku, G a b in e t K onferencyjny przez O d d z ia ł w
13. P r a c o w n i a K o n s e r w a c j i D z i e ł S z t u k i — z e s p ó ł p o z ł o t n i k ó w (fo t. M. S t a n k i e w i c z ) 13. Th e W o r k s h o p o f t h e C o n s e r v a t i o n o f W o r k s o f A r t - a t e a m of g i ld e r s 14. S a l a A u d i e n c y j n a , p r a c e p o z l o t n i - c ze ( f o t . M . S t a n k i e w i c z ) 14. A u d i e n c e R o o m , c e i l i n g d u r i n g g i l d i n g w o r k
W arszaw ie. Część snycerki do S ali Tronow ej w ykona ła g ru p a 6 snycerzy z Ju g o sław ii.
Do te rm in o w e g o zakończenia re ko n stru kcji w ystroju w nętrz w dużym stopniu, szczególnie w ostatnim okre sie, przyczyniły się P racow nie K onserw acji D zieł Sztuki z O d d z ia łó w : K raków — w Sali A u d ie n c y jn e j, Kielce - w S ali Rycerskiej, Gdańs-k — w Sali Tronow ej, Z a
mość — snycerka do Sali Tronow ej i Rycerskiej, Łódź — sto la rka drzw iow a do Sali Tronow ej, Rzeszów — sto larka drzw iow a do Pokoju M arm u ro w e g o , W ro c ła w - złocenia d e k o ra c ji m etalow ej do S ypialni Królew skiej.
E w a K r a k o w s k a - P i l c h PP P K Z - O d d z i a ł K A M w W a r s z a w i e
THE RESTITUTION OF THE INTERIORS OF HISTORIC RO O M S IN THE ROYAL CASTLE
O rig in a l p arts o f th e e q u ip m e n t a n d d é c o r o f th e in te rio rs o f the Royal C astle, preserved from d e s tru c tio n , stored firs t in va riou s sto re -ro o m s in W a rsaw , a fte r the w a r w ere p u t in o rd e r a n d p re lim in a rily reg iste re d by the s ta ff o f the N a tio n a l M useum and of the H is to ric M useum o f the C ity o f W a rsaw . A ll preserved parts o f th e d é c o r o f the in te riors w ere passed on to th e W o rk s h o p fo r the C o n servation o f W o rks o f A rt (the PKDS) a tta c h e d to the A te lie rs fo r th e C o n se rva tio n o f C u ltu ra l P ro p e rty (the PKZ), D e p a rt m ent fo r the R e co nstruction o f th e Royal C a stle as th e m ain c o n s tru c to r o f th e d é co r o f th e in te rio rs. "
O u t o f th e to ta l n u m b e r o f 1,988 elem ents th e fo llo w in g ones have been s in g le d o u t: 431 p arts o f stucco works (a rc h ite c to n ic a n d s c u lp to r’s d e ta ils ), 1,370 e lem ents of w o o d -c a rv in g w ork, fram es, listels, 106 elem ents o f w a in scot, w o o d a n d w in d o w w o o d w o rk a n d 73 d e ta ils o f p a in tings.
The a rtic le gives a d e ta ile d d e s c rip tio n o f in d iv id u a l g roups o f elem ents in c lu d in g th e ir id e n tific a tio n , lo c a tio n , structure,
condition of individual layers, results of the studies, emplo yed conservation procedure, models made and reconstruc tion. To make the information still more precise, the num ber of executed architectonic, sculptors’, wood-carving works and the quantity of golden foil used were also quoted. One of the subjects discussed in the article has been the entire work of the PKDS in executing the restitution of Castle’s interiors. Cooperation of individual teams of con servators, modellers, wood-carvers, carpenters and gilders has also been described.
In th e years 1973—1986 th e w ork o f th e w orkshop was h e a de d by th e fo llo w in g s p e c ia lis ts : M. B aranow ski, T. Ku- b alski, M. Ż o łq d e k , Zb. M a jc e ro w ic z a n d E. Kierzkow ska- -K a lin o w ska . A lto g e th e r m ore th a n 200 w orkers were e m ployed a t th a t tim e. A ll o f them c o n trib u te d to a la rg e r o r s m a lle r e x te n t to th e e xe cu tion o f the task. 45 names o f those who d is tin g u is h e d them selves w ith e x c e p tio n a l a b ili ties a n d in v o lve m e n t have been listed,
WIESŁAW OLSZOWICZ
PROBLEMY RESTAURACJI I RESTYTUCJI KAM IENNYCH ELEMENTÓW ARCHITEKTONICZNYCH
ZAMKU KRÓLEWSKIEGO
W la ta c h sześćdziesiątych ludzi sp a ce ru ją cych po o g ó l nie dostępnych terenach zielonych podzam cza in try gow ały ogrom ne, porzucone w śród drzew sterty ka m ieni o n ie b an a ln ych kształtach.
W p o ło w ie 1971 r. w ła śn ie te kam ie n ie stały się b a zą d zia ła ń konserw atorskich g ru p y ludzi 1, której p o w ierzono o d re sta u ro w a n ie i pe łn ą restytucję a rc h ite k tonicznych i rzeźbiarskich form ka m ie n ia rk i Zam ku. W ła ś n ie te porzucone nad W isłą elem enty stanow iły
1 W latach 1971—1978 rysunki inwentaryzacyjne, identyfikację elementów oraz projekty restytucji kamieniarki zamkowej wy konał zespół w składzie: arch. arch. Wiesław Olszowicz, Magdalena Wiłun, Barbara Kubisa, Renata Dobrzańska, Kry styna Marciniak-Rothe. Konserwację i restaurację rzeźb ka miennych wykonał zespół rzeźbiarzy pod kierunkiem art. piast. Teresy Roztworowskiej, natomiast restaurację wystroju architektonicznego elewacji — kamieniarze pod kierunkiem Eugeniusza Kułakowskiego, Władysława Sosnala i Tadeusza Kowalskiego.
autentyczną su b sta n cję zabytkow ą w chodzącą niegdyś w układ ko n stru kcyjn o -b u d o w la ny nadziem nej, wysa dzonej części budynku. R atow anie i ponow ne wyko rzystanie te j historycznej su b sta n cji było w tedy z a d a niem oczywistym, a po w ydaniu koniecznych aktów a d m inistracyjnych i u ru ch o m ie n iu środków finansow ych — realnym.
W la ta ch 1956—1961 pew ną część o c a lo n e j kam ie nia rki s ta ra n n ie ułożono w A rka d a ch K ubickiego. Ele menty te były w sta n ie zadow alającym . N iestety, w ię k szość tra fiła w zarośla podzamcza. Fragm entaryczność in w e n taryza cji z la t pięćdziesiątych nie pozw a la ła na stw ierdzenie w ielkości strat. Do dziś nie w ia d o m o , ile elem entów rzeźbiarskich i architektonicznych zdobi o grody i domy pryw atnych kolekcjonerów , d la których autentyczny fra g m e n t Zam ku leżący na terenach nie strzeżonych sta n o w ił nęcącą i ła tw ą zdobycz.
Jedynie kilka fra g m e n tó w rzeźb użytych przy kom pono w a n iu m ałej a rch ite ktu ry w osiedlu na M u ra n o w ie u d a ło się odzyskać. N ie w ia d o m o również, ile elem entów
