Dziesięć lat działalności społecznej Komisji Opieki nad Zabytkami Sztuki Cerkiewnej Towarzystwa Opieki nad Zabytkami

Ryszard Brykowski, Bogdan

Martyniuk

Dziesięć lat działalności społecznej

Komisji Opieki nad Zabytkami Sztuki

Cerkiewnej Towarzystwa Opieki nad

Zabytkami

Ochrona Zabytków 46/1 (180), 5-17

1993

RYSZARD BRYKOWSKI

BOGDAN MARTYNIUK

A R TY K U ŁY

+

n

(Proj. Leon Tarasewicz, 1982 r.) In s ig n ia o f th e C o m m is s io n (de sig n b y L e o n Tarasew icz, 1982)

DZIESIĘĆ LAT DZIAŁALNOŚCI SPOŁECZNEJ KOMISJI OPIEKI NAD

ZABYTKAMI SZTUKI CERKIEWNEJ

TOWARZYSTW A OPIEKI NAD ZABYTKAMI

P o c z ą t k i

K om isja p o w sta ła w czerw cu 1982 r., początkow o pod nazwą Zespołu d/s budownictw a drewnianego w ptd.-wsch. Polsce przy Zarządzie Oddziału W arszawskiego TOnZ. Po kilku m iesiącach została ona przekształcona w Zespół d/s Ochrony Sztuki Cerkiewnej w Polsce.

W dniu 6 cze rw ca 1983 r. Zespół przejęty został bezpo­ średnio przez Zarząd G łów ny Tow arzystw a jako jeden z jego ogólnokrajow ych K om itetów pod nazw ą S połecznej Komisji O pieki nad Zabytkam i Sztuki Cerkiewnej. Na czas przejściow y Zarząd G łów ny TOnZ pow ierzył m erytoryczną opiekę nad Kom isją członkowi Zarządu Głównego dr. Anto­ niemu K unyszow i oraz w spółorganizatorow i Zespołu d/s budow nictw a drew nianego dr. Ryszardowi Brykowskiemu. K om isja o trz y m a ła w ew n ę trzn y regulam in zatw ierdzony przez Z a rzą d G łów ny TO nZ, zgodnie z którym w dniu 16.X II.1983 r. wybrano Zarząd Komisji. Na przew odniczą­ cego Z arządu pow ołano B ogdana M artyniuka, który tę fu n kcję pełni do d n ia d z is ie js z e g o 1. Przy S p ołecznej Komisji d zia ła powołana w dniu 25.11.1991 r. Rada Konsul­ tacyjna, w skład której w chodzą znaw cy sztuki cerkiewnej oraz w ypróbowani konserw atorzy dzieł sztuki2

1 W skład pierw szego Zarządu weszli ponadto Leonidas Buczyło, Stanisław Kryciński, Stanisław Maciejewski, Janusz Smaza; w 1985 r. z pracy w Zarządzie zrezygnow ał L.Buczyło, a został dokooptowany Ryszard Brykowski.

2 Na udział w Radzie Konsultacyjnej w yrazili zgodę: prof, dr hab. Anna Różycka-Bryzek, prof, dr hab. Barbara Dąb-Kalinowska, doc. dr hab. Ryszard Brykowski, dr Marian Kornecki, mgr Romuald Biskupski (historycy sztuki), prof, dr W ojciech Kurpik, prof. Stanisław Stawicki, dr Jerzy Kehl, m gr Zofia Knaus (konserw atorzy dzieł sztuki), dr Jan Michalski (archeolog), prof. dr hab. Anna C zapska, mgr inż. arch. Jacek Cydzik (architekci), red. Aleksander Jackowski, mgr Bogdan Sobiech (specjalista ochrony drewna).

P ie r w s z e kroki

Początkowe działania Komisji, przypadające na lata 1982 -1983, to przede wszystkim działalność w zakresie bezpo­ średniego rozpoznania zabytków w terenie, czyli w yjazdy in sp e kcyjn e dla ustalenia stanu za ch o w an ia p o s z c z e ­ gólnych cerkw i, ich użytkow nika oraz jego stosunku do z a rz ą d z a n e g o zabytku. W ślad za opisem is tn ie ją c e j sytuacji przystąpiono do form ułowania potrzeb i w niosków oraz podjęto pierwsze interwencje kierowane pod adresem Służb K onserw atorskich o w pisanie dziesiątków cerkw i i cm entarzy do rejestru zabytków, bowiem w iększości cerkwi w ciąż w nim nie było, a niektóre z nich oraz cm entarze nie figurow ały nawet w tzw. ewidencji konserwatorskiej. N ieste­ ty realizacja tych w niosków postępow ała niezw ykle o p ie ­ szale, tak że ostatnie zabytki zostały wpisane do rejestru dopiero w 1992 r., już po rozpoczęciu prac konserw ator­ skich (np. Korczm in). Pism a, notatki k o n se rw a to rskie , okresow e opracow ania składane były według „piram idy" adm inistracyjnej: W ojewódzcy Konserwatorzy Zabytków — W ojew odow ie, Generalny Konserw ator Z abytków — M ini­ ster Kultury i Sztuki, Kurie Biskupie — Episkopat Polski, a także do Komisji Ochrony Zabytków P olskiego A utokefa­ licznego Kościoła Praw osław nego. Prow adzono rów nież rozm owy z przedstawicielam i wówczas przez w ładze pań­ stw ow e nieuznaw anego w schodniego obrządku K ościoła Katolickiego, czyli zgodnie z obecnym nazew nictw em — Kościoła U kraińsko-Bizantyjskiego. Krąg adresatów stale p o w ię ksza ł się — w przeszłości o Urząd d /s W yznań, N arodow ą Radę Kultury, zarów no w p rze szło ści ja k i obecnie o Sejmową Komisję Kultury, obecnie — o Senacką K o m is ję K u ltu ry , S e jm o w ą i S e n a cką K o m is ję ds. Mniejszości Narodowych. Próbowano, na obu etapach

historycznych, rozm ów z aktualnym i organizacjam i i prasą u kraińską w Polsce, próbow ano też poruszyć ukraińskie kota em ig ra cyjn e , ale poza indyw idualnym i osobam i nie było szerszej reakcji. Ze strony instytucji em igracyjnych d o czekano się osta tn io jedynie w sp a rcia finansow ego i zam ie szcze n ia apelu Komisji na tamach... Paryskiej „K ul­ tu ry "3 Nie zapom niano w reszcie o Zarządzie O chrony i Konserw acji Z espołów Patacowo-Ogrodowych, w ystępując o pom oc w spraw ie ochrony praw osław nych i unickich c m entarzy.

W y n ik ie m d z ia ła ln o ś c i in te rw e n c y jn e j, zo rg a n izo w a n e zostały w m iesiącach w rzesień-grudzień 1984 r. wspólne o b ja z d y te re n o w e z in sp e kto ra m i Z arządu M uzeów i O chrony Zabytków . P otw ierdziły one w całej rozciągłości stan zachow ania zabytków opisanych przez Komisję. Natom iast w 1987 r. Kom isja doprow adziła do dwukrotnych kilkudniow ych objazdów po terenie woj. przem yskiego z przedstawicielam i Straży Pożarnej.

Zbierany w ciągu lat materiał inform acyjno-dokum entacyjny oraz różn o ro dn e d zia ła n ia Komisji, w tym podejm owane stopniowo prace konserwatorskie, stały się tem atem obrad Głównej Komisji Konserwatorskiej przy Generalnym

Kon-I. M ic h n io w ie c (woj. krośnieńskie). Daw na dzw onnica cerkiew na, 1904, m a js te r Ja ku b Grzyb. W idok od pn.-zach., w trakcie p ra c konserwatorskich (fot. B. Martyniuk, 1987)

1. M ic h n io w ie c (voivodeship o f Krosno). Form er b e ll tower, 1904, fo re m a n J a k u b G rzyb. View from north-w est, in the co u rse o f conservation (photo: B. Martyniuk, 1987)

serw atorze Zabytków w dniu 7 stycznia 1987 r. Na posie­ dzeniu tym przyjęto, m.in. dzięki stanow isku ówczesnego G e n e ra ln e g o K o n s e rw a to ra Z abytków , prof. dr. hab. A ndrzeja G ruszeckiego, szereg postulatów istotnych dla dalszych działań ochronnych i konserw atorskich w zakre­ sie ochrony zabytkow ych cerkwi, zw łaszcza wzniesionych z drewna. S zczególnie należy przytoczyć zapis następują­ c e g o p u nktu z P rotokółu w sp o m n ia n e g o posiedzenia:

„Z a rz ą d M u ze ó w i O chrony Z a b ytkó w uw aża za celowe coroczne dotow anie Towarzystwa Opieki nad Zabytkam i w celu p ro w a d ze n ia p ra c konserw atorskich i zabezpieczają­ cych w oparciu o przygotowany i uzgodniony program,

3 Nr 11 z 1991 r.

2. Teniatyska (woj. zamojskie). Dzwonnica cerkiewna, 1759. Widok od zach., stan przed przystąpieniem do prac demontażowych

(fot. B. Martyniuk, 1987)

2. Teniatyska (voivodeship o f Zam ość). Bell tower, 1795. View from west, state prior to dismantling (photo: B. Martyniuk, 1987)

3. Lubycza Królewska (woj. zamojskie). Dzwonnica cerkiewna prze­ niesiona z Teniatysk w 1990 r. Stan po pracach konserwatorsko-re- konstrukcyjnych (fot. B. Martyniuk, 1991)

3. Lubycza Królewska (voivodeship o f Zamość). Bell tower transferred from Teniatyska in 1990, S tate follow ing conservation and reco n ­ struction (photo: B. Martyniuk, 1991)

kosztorys oraz rozliczenie m inionego ro k i/'4.

D o k u m e n t a c j e

Już w 1982 r. p o d ję to zb ie ra n ie różnych m ate ria tó w d o tyczą cych a rc h ite k tu ry i sztu ki cerkiew nej. Byty to przede w szystkim fotografie, rysunki, pomiary i bibliografia. Od 1983 r. przystąpiono do w ykonywania pomiarów budowli zagrożonych bądź na zlecenie, bądź w ramach praktyk wakacyjnych, we w spółpracy z Politechnikami Białostocką i W arszawską. W ykonano 7 pomiarów budowli cerkiewnych

4. Rudka (woj. przemyskie). Dawna cerkiew fil. gr.-kat., 1693, z wieżą XV III w. (lub w ów czas przebudow ana), gruntow nie konserwowana

1958. Widok odpd.-zach., stan przed uszkodzeniem (fot. R. Bryk o tvs ki, 1967)

4. Rudka (voivodeship o f Przemyśl). Form er Uniate church, 1693, with e ig h te e n th -c e n tu ry to w e r (o r re b u ilt a t th a t time), a fte r thorough conservation in 1958. View from south-west, state p rio r to damage (photo: R.Brykowski, 1967)

(Bobrówka5, L iski6, Leżachów, M ajdan Sieniawski, Mala- wa7, O p a k a 8, Zadąbrow ie9) i 3 dzw onnic (Prusie, Szcze- piatyń, W ola W ielka10). Równocześnie przygotowano się do rozpoczęcia prac budowlano-konserwatorskich, w ykonując o d p o w ie d n ie d o k u m e n ta c je (p o m ia r a rc h ite k to n ic z n y , ekspertyzę m yko lo g iczn ą lub konstrukcyjną oraz projekt ko n se rw a to rski) dla 4 d zw o n nic (K o rn ie 11, T e niatyska,

4 P ro to kó ł nr 157 z po sie d zen ia Kom isji K on se rw a to rskie j w Zarządzie M uzeów i Ochrony Zabytków MKiS.

5 Studenci Wydziału Architektury Politechniki Wrocławskiej. 6 Mgr inż. arch. Jarosław Skrzypczyk z zespołem.

7 Studenci W ydziału A rchitektury Politechniki W arszaw skiej pod kierunkiem mgr. inż. arch. Michała Smoktunowicza.

8 S tudenci W ydziału A rch ite ktury Politechniki B iałostockiej pod kierunkiem mgr. inż. architektów.

9 Mgr inż. arch. Barbara Sadowska.

10 Mgr inż. arch. Michał Smoktunowicz z zespołem.

11 Inw entaryzacja pom iarow a i projekt rem ontu - m gr inż. arch. Andrzej Kulesza, ekspertyza m ykologiczną - mgr inż. Jerzy Płoński, wytyczne konserwatorskie - doc. dr Ryszard Brykowski.

Michniowiec12, S ie d lis k a 13) oraz 7 c e rkw i (C h o ty n ie c 14, Korczm in15, Kruhel W ie lk i16, Ł o p ie n k a 17, Ł u k a w ie c 18, My- ców 19, R u d ka 20). Ponadto w ykonano e ksp e rtyzy m ykolo- giczne dla 2 cerkwi — w Kwiatoniu21, dla parafii łacińskiej w Uściu G orlickim i w D aliow ej22, dla S p o łe czn e j K om isji Odbudowy Cerkwi.

Na prośbę Komisji Zespół D okumentacji Drewnianej A rchi­ tektury Sakralnej w Polsce Instytutu Sztuki PAN w ykonał pom iary 3 cerkwi — w Gorajcu, Kowalówce i K w iatoniu23, wykorzystane następnie do prac rem ontow ych bądź przez parafie, bądź Urzędy Konserwatorskie.

D z ia ła n i a p o p u l a r y z a t o r s k i e

Jedną z najistotniejszych dziedzin działalności Komisji, od początku jej istnienia, była działalność popularyzatorska. Już je s ie n ią 1983 r. Z a rzą d K om isji o g ło s ił ko n ku rs plastyczny „Zabytki sztuki cerkiewnej w rysunkach dzieci". W p ie rw szym k o n ku rsie , któ ry z o s ta ł ro z s trz y g n ię ty jesienią 1984 r., wzięto udział kilkunastu uczestników . W ostatnich latach jury konkursu, w skład którego w chodzą tak wybitni znaw cy nieprofesjonalnej tw órczości p la stycz­ nej, jak A le ksa n d e r Ja cko w ski, Z o fia B isia ko w a , Z o fia C zerwosz, stale podkreślało wysoki poziom nadsyłanych prac, zw łaszcza w grupie najstarszej. W konkursie udział biorą dzieci i m łodzież (w 1990 r. podw yższono g ranicę w ieku do 18 lat) różnych w yznań i narodow ości, z całej Polski, a nie tylko z okolic, gd zie są z a b y tk i s ztu ki cerkiewnej.

Właśnie udział w konkursie dzieci z terenów, na których nie m a zabytków sztu ki ce rkie w n e j s ta ł się im p u lse m do o rg a n iz o w a n ia w a ka cyjn ych p le n e ró w m a la rs k ic h d la najbardziej uzdolnionych uczestników. Plenery takie były

13 Inwentaryzacja pomiarowa i projekt remontu - mgr inż. arch. Zofia Gruszewska.

14 Inwentaryzacja pom iarow a i projekt rem ontu - m gr inż. arch. M i­ chał Sm oktunowicz z zespołem, ekspertyza m ykologiczną - m gr inż. Janusz Witrylak, konsultacje - doc. dr Ryszard Brykowski

15 Inwentaryzacja pomiarowa - mgr inż. arch. M ichał Sm oktunowicz z zespołem , wstępna ekspertyza m ykologiczną - m gr inż. Janusz Witrylak, konsultacje - doc. dr Ryszard Brykowski.

16 Inwentaryzacja pomiarowa - studenci W ydziału Architektury Poli­ te chniki Białostockiej, projekt rem ontu - m gr inż. arch. A ndrzej Kulesza, ekspertyza mykologiczną - mgr inż. Jerzy Płoński.

17 Inwentaryzacja pomiarowa - mgr inż. Zbigniew Kaszuba, eksper­ tyza statyczna - m gr inż. K.P ękalski, projekt rem ontu - m gr inż. Stanisław Moskal i m gr inż. arch. W iesław G orczak, konsultacje - doc. dr Ryszard Brykowski.

18 Inwentaryzacja pomiarowa - mgr inż. arch. Jarosław Skrzypczyk z zespołem, projekt rem ontu - mgr inż. arch. M ichał Sm oktunow icz, konsultacje - doc. dr Ryszard Brykowski.

19 Inwentaryzacja pomiarowa - mgr inż. arch. Jarosław Skrzypczyk z zespołem.

20 Inwentaryzacja pomiarowa - mgr inż. arch. M ichał Sm oktunowicz z zespołem, konsultacje - doc. dr Ryszard Brykowski.

21 Mgr inż. Zygmunt Wczelik.

22 •

J.W.

5. Rudka (woj. przem yskie). Dawna cerkiew fil. gr.-kat. 1693, Widok odpn.-zach., stan po uszkodzeniu (fot. B. Martyniuk, 1988)

5. Rudka (voivodeship o f Przemyśl). F orm er U niate Church, 1693. View from north-west, state following damage

(photo: B. Martyniuk, 1988)

6. Rudka (voivodeship o f Przem yśl). F orm er Uniate church, 1693. View from south-west, state after securing in 1988 (photo: B. Martyniuk, 1992).

6. Rudka (woj. przem yskie). Dawna cerkiew ni, gr.-kat., 1693. Widok od pd.-zach., stan po zabezpieczeniu 1988 (fot. B. Martyniuk, 1992)

7. Kornie (woj. zam ojskie). Dawna dzwonnica cerkiewna, zapewne X V III w. Stan p rz e d p rzystąpieniem do p ra c konserw atorskich (fot. B. Martyniuk, 1987)

7. Kornie (v o ivod e sh ip o f Zam ość). F orm er b e ll tower, p ro b a b ly eighteenth centurry.State prior to conservation photo: B. Martyniuk, 1990)

8. Kornie (woj. zam ojskie). Dawna dzwonnica cerkiewna, zapew ne XVIII w. Stan po pracach konserwatorskich (fot. B. Martyniuk, 1990) 8. Kornie (v o ivod e sh ip o f Zam ość). F o rm er b e ll tower, p ro b a b ly eighteenth century. State following conservation (photo: B. Martyniuk, 1990)

9. Siedliska (woj. zamojskie). Dawna dzwonnica cerkiewna, zapewne XV III w. Stan p rz e d p rzystą p ie n ie m do pra c konserw atorskich (fot. B. Martyniuk, wrzesień 1989)

9. Siedliska (voivodeship o f Zam ość). F orm er b e ll tower, p ro bably eighteenth century. State p rio r to conservation (photo: B.Martyniuk, September 1989).

organizow ane w m iejscow ościach, w okolicy których jest w ie le in te re su ją cych za b ytkó w (B eskid Niski, P ogórze B ieszczadów , R oztocze). P ierw szy plener odbyt się w W ysowej w 1985 r. W zięto w nim udziat 12 uczestników i 3 osoby kadry.

W latach 1986-1987 organizowano po dwa plenery, w latach 1988-1989 — po trzy. Od 1990 r. plenery są organizowane we w sp ó tp ra cy z U kra iń skim T o w a rzystw e m O chrony Zabytków Historii i Kultury w Kijowie. Corocznie odbywa się 5 plenerów — 3 na terenie Polski i 2 na Ukrainie. Biorą w nich udziat dzieci i mtodzież z obu krajów. W ciągu ośmiu lat w organizow anych przez Komisję plenerach wzięto udziat ponad 300 uczestników. Kadrę plenerów stanowią doświad­ czeni pedagodzy, tacy jak G rażyna Dłużniewska, D orota Torba, N ela Szczuka, W ojciech Chmiel, Jerzy Oleszczuk, S e rg iu s z S m yk, k tó rz y p ra c u ją s p o łe czn ie . W w ielu w ypadkach konkurs i plenery stały się bodźcem do trw a­ łego zainteresow ania tw órczością plastyczną i zabytkami. W ielu u czestników obecnie uczy się w liceach plastycz­ nych, w śród najstarszych są już studenci Akademii Sztuk P ię kn ych (E w a S z e re m e ta , J e rz y F iedoruk, D ariusz K rólikowski).

Prace n a g ro d z o n e i w y ró ż n io n e w ko n ku rsa ch oraz pow stające na plenerach w ielokrotnie byty prezentowane na wystawach. Pierwsza taka wystawa (poplenerowa)

10. Siedliska (woj. zamojskie). Dawna dzwonnica cerkiewna, zapewne XVIII w. Stan po pracach konserwatorskich (fot. B. Martyniuk, 1990)

10. Siedliska (voivodeship o f Zam ość). F orm er b e ll tower, p ro b a b ly eighteenth century. State following conservation (photo: B. Martyniuk,

1990)

odbyta się jesienią 1985 r. w Nowym Sączu. Poza tym prace byty prezentowane na wystaw ach w W arszaw ie, B iałym ­ stoku, Lublinie, Hajnówce, S ejnach, Baniach Mazurskich oraz w Równem (Ukraina). Przy okazji każdej w ystawy byty w ydawane foldery. Grafiki dzieci w ykorzystyw ane są do wykonania karnetów.

W 1984 r. Komisja przygotowała i zaprezentowała w G dań­ sku i Sopocie pierwszą wystawę fotograficzną poświęconą zabytkom sztuki cerkiewnej w Polsce. W 1986 r. z Lubel­ skim Towarzystw em Fotograficznym przygotowano w ysta­ wę „Cerkwie Polski południowo-wschodniej". W latach 1987- -1988 w G alerii PKZ w W arszaw ie byty prezentow ane w ystawy przedstawiające prace konserw atorskie i porząd­ kowe na starych cm entarzach w B eskidzie Niskim i na Roztoczu. W ystawy te eksponowano ponadto w Braniewie, Baniach Mazurskich, we Lwowie i Kijowie. W 1988 r. Komisja we w spótpracy z Instytutem S ztuki PAN p rzyg o to w a ła wystawę pt. „Cerkwie u podnóży Zachodnich Bieszczadów". W ystaw a ta była p rezentow ana w W arszaw ie, Lublinie, K rakowie, W łocław ku, Przem yślu, Jarosław iu, Łańcucie, Sejnach, Radomiu, G liwicach, O strow cu Ś w iętokrzyskim . Również w 1988 r. przygotow ano w ystaw ę pt. „Zabytki sztuki cerkiewnej w fotografii", która była prezentow ana w W arszawie, Braniewie, Ostrowcu Świętokrzyskim , Sejnach. W 1992 r. Komisja przygotow ała kolejną wystaw ę fotogra­

ficzn ą pt. „P ro sim y — pom óżcie ocalić piękno...", której mottem są słowa D ostojewskiego — „ Piękno ocali świat'. Ta n iew ielka w ystaw a (12 plansz) będzie eksponow ana przy okazji różnych im prez o rg a n izo w a n ych przez Komisję. Podobnie jak w w ypadku w ystaw rysunków dzieci do każdej wystawy fotograficznej przygotowyw ano folder24.

P ra c e k o n s e r w a t o r s k i e

W 1984 r. Kom isja rozpoczęła prace porządkowe i konser­ w a to rskie na z a b y tk o w y c h cm e n ta rza ch łe m ko w skich . Prace te b y ły p o p rz e d z o n e p odstaw ow ym i badaniam i naukowym i (m ikrobiologiczne, fizykochem iczne, petrogra­ ficzne). Prowadził je ze sp ó ł kierowany przez mgr. Janusza S m ażę na cm entarzu w C zarnem (woj. now osądeckie). Poddano konserwacji 13 kamiennych krzyży nagrobnych.

11. M yców (woj. zam ojskie). D awna ce rkiew fil. gr.-kat., 1859 (?), m oże wcześniejsza. W idok o d pd., stan po zabezpieczeniu, p rz e d pracam i konserwatorskimi (fot. B. Martyniuk, 1986)

11. M yców (voivodeship o f Zam ość). Form er Uniate church, 1859(7), p o s s ib ly earlier. View from south, sta te a fte r securing, p rio r to conservation (photo: B. Martyniuk)

W następnym roku prace konserw atorskie prowadzono na cm entarzach w B artnem i Bodakach oraz przy drodze łą ­ czącej te wsie, i drodze z W yszowatki do Banicy. Poddano konserw acji 36 k a m ie n n ych krzyży. Z kolei w 1986 r. kontynuując prace na cm entarzach łem kowskich (Krzywe, woj. now osądeckie i Ś w ierżow a Ruska, woj. krośnieńskie), podjęto prace na Roztoczu, w rejonie działania jednego z najstarszych w Polsce ośrodków kamieniarskich w Starym Bruśnie. T u ta j p rz e p ro w a d z o n o prace na za m kn ię tym jeszcze przed I w o jn ą św ia to w ą cm entarzu w Kniaziach (woj. zam ojskie). W tym roku poddano konserw acji 170 kam iennych krzyży.

W następnych latach kontynuow ano prace na cmentarzach łemkowskich (Nieznajowa, Owczary, Gładyszów, Żdynia

— woj. now osądeckie) i na Roztoczu (Radruż, Stare Bru- sno — woj. przem yskie, Teniatyska, Lubycza Królewska, Żurawce — woj. zam ojskie), podjęto prace na

cmenta-24 Projekty folderów opracow ali W ojciech Chm iel, Dorota Mulicka, Magdalena Skulska.

rzach w Bieszczadach (Bystre, M ichniowiec, Chmiel, Dwer­ nik, Berehy, Polany, Stebnik, Bandrów, Sianki, W ołosate) oraz na cmentarzu prawosławnym w W arszawie, a w 1992 r. — na cm entarzu praw osław nym w C hełm ie „N a Górce". Ogółem w latach 1984-1992 poddano konserw acji około 1950 kam iennych krzyży nagrobnych i przydrożnych, z których najwyższy był przydrożny krzyż w ysokości 4,6 m (rozbity na kilka części) w nie istniejącej już wsi Świerżowa Ruska. Nadzór nad pracami od początku spraw ow ał mgr Ja n u sz Sm aza, a syste n t W y d z ia łu K o n s e rw a c ji D zieł Sztuki ASP w W arszawie25.

Prace porządkow e i konserw atorskie na starych cm enta­ rzach pozw oliły na „odkrycie" szeregu cennych zabytków ludowej kamieniarki, w tym datowanych krzyży nagrobnych pochodzących z I połowy XVIII w. (1709., 1739., 1742 r.) z Lubyczy Królewskiej oraz zwróciły uwagę na wspaniałe

12. M yców (woj. zam ojskie). D awna ce rkiew fil. gr.-kat., 1859 (?), m oże wcześniejsza. W idok od pd., w trakcie prac konserw atorskich (fot. B. Martyniuk, 1991)

12. M yców (voivodeship o f Zamość). Form er Uniate church, 1859(7), p ossibly earlier. View from south, in course o f conservation (photo: B. Martyniuk, 1991)

monumentalne drewniane krzyże nagrobne na cmentarzu w Nowoberezowie (woj. białostockie). D oprow adziły również do w pisania do rejestru zabytków pierw szych cm entarzy prawosławnych i unickich (m.in. w Nowym i Starym Bruśnie, Radrużu, Nowoberezowie).

W latach 1986-1988 z inicjatywy Komisji prow adzone były prace konserwatorskie polichromii w murowanej cerkwi z

25 Prace na cmentarzach i przy krzyżach przydrożnych prowadzili: w. Bartne, w. Bodaki, w. Krzywa - m gr Krystyna Antoniak i mgr Janusz Smaza z zespołem, w. Czarne, droga z Wyszowatki do Banicy - mgr Jerzy C hodor i mgr Janusz Sm aza z zespołem , w. Bieliczna - mgr Krystyna Antoniak, w. N ieznajow a, w. Św ierżow a Ruska, w. Świątkowa W ielka, w. Ś w iątkow a M ała - m gr Edw ard Haluch, w. Radruż (m ały cm entarz), w. Kniazie - m gr Paweł Baranow ski, mgr Janusz Sm aza z zespołem , w. Lubycza Królew ska - m gr Paweł Baranowski, mgr Krystyna Antoniak, mgr Janusz Smaza z zespołem, w. Stare Brusno, w. Radruż (duży cm entarz), w. Ż uraw ce - mgr Paw eł Baranow ski, mgr E lżbieta K o ło d z ie jcz y k -M a c a n d e r, mgr Janusz Smaza z zespołem, w. O wczary, w. Żdynia, w. G ładyszów - mgr Krystyna Antoniak z zespołem, w. Bystre, w. M ichniow iec - mgr Janusz Smaza z zespołem.

13 Korczm in (woj. zamojskie). Dawna cerkiew par. gr.-kat. 157.../?/, widok od pn. Stan przed przystąpieniem do prac konserwatorskich (fot. B. Martyniuk, m aj 1983)

13 Korczm in (voivodeship o f Zam ość). Form er Uniate parish church, 157..Л / , view from north. State prior to conservation

(photo: B. Martyniuk, M ay 1983)

14 Korczm in (woj. zamojskie). Dawna cerkiew par. gr.-kat., 157.../?/. Obramienie otworu okiennego w nawie od pn. (fot. B. Martyniuk, 1987) 14 Korczm in (voivodeship o f Zam ość). Form er Uniate parish church, 157.../?/. Window frame in north nave (photo: B. Martyniuk, 1987)

I potowy XIX w. w Blechnarce (woj. now osądeckie)26. Dzię­ ki staraniom Komisji, w zamian za konserw ację polichrom ii wierni wykonali m eliorację terenu w okół cerkwi. W latach 1989-1990 prowadzono prace konserw atorskie przy bardzo ciekawej polichromii w drewnianej cerkwi w Hańczowej (woj. now osądeckie)27. Z powodu braku funduszy prace musiano przerwać. W 1990 r. w ykonano konserw ację polichrom ii z 1901 r. (w arsztat B ogdańskich) w prezbiterium cerkwi w Świątkowej W ielkiej z 1752 r. (woj. krośnieńskie) oraz kon­ serwację jednej ikony, osiem nastow iecznych drzwi i 2 ante- pediów z tej ce rkw i26. W 1992 r. w ykonano zabezpieczenie odkrywek (z 1983 r. i 1985 r.) oraz badania polichrom ii z XVI-XIX w. w cerkwi w S zczebrzeszynie (woj. zam ojskie)29. Badania pozw oliły ustalić, że na ścianach cerkwi zacho­ wały się co najmniej cztery różne warstw y polichromii. B rak d o s ta te c z n y c h fu n d u s z y o g ra n ic z a ł p o czą tko w o możliwości prowadzenia przez Komisję sam odzielnych prac rem ontowo-konserwatorskich. Niemniej już w 1985 r. w yko­ nano zabezpieczenie cerkwi w Bystrem (woj. krośnieńskie) z 1902 r. — naprawę uszkodzonej połaci dachu kopuły nad nawą, oszklenie okien, założenie nowych zamków. W tym roku Oddział TOnZ w Michniowcu przy udziale finansowym Kom isji, p rze ją ł w użytkow anie ten zabytek. Rok 1986 w yzn a cza ro zp o czę cie prac przy je d n e j z n ie liczn ych ocalałych (jako trw a ła ruina) cerkw i bie szcza dzkich — murowanej cerkwi w Łopience z 1757 r. (woj. krośnieńskie). W czasie wakacji studenci SG G W z inicjatyw y Zbyszka Kaszuby, pod nadzorem asystentów W ydziału M elioracji, wykonali społecznie meliorację terenu w okół cerkwi. W 1987 r. dzięki dotacji p rze ka za n e j przez Fundację Ochrony Zabytków Stow arzyszenia PAX w ykonano rem ont drewnianej dzw onnicy w Michniowcu z 1902 r. (woj. kroś­ nieńskie)30. J e s ie n ią tego roku c zło n ko w ie i sym patycy Komisji społecznie wykonali dem ontaż drew nianej dzw on­ nicy w Teniatyskach z 1759 r. (woj. zam ojskie), zabytku unikatow ego ze względu na ciesielskie znaki m ontażowe w ykonane literam i alfabetu sta ro ce rkie w n e g o (cyrylica). Demontaż uratował zabytek przed ostatecznym zniszcze­ niem. W 1988 r. w trybie interw encyjnym K om isja za b e z­ pieczyła cerkiew w Rudce z 1693 r. (woj. przem yskie), uszkodzoną pow ażnie przez w yw rócony w czasie burzy stary dąb. Przy okazji w ym ie n io n o bardzo uszkodzone pokrycie dachu (gonty) nad nawą i prezbiterium . W ykonano też część prac rem ontow o-konserw atorskich przy drew nia­ nej d zw o n n icy w K ruhelu W ie lkim (w oj. p rze m yskie ) wzniesionej zapewne w II połowie XVIII w.31.

Jesienią 1989 r. rozpoczęto remont drewnianej dzw onnicy z

23 Mgr Jerzy Chodor z zespołem. 27 Mgr Teresa Pieniążek z zespołem.

26 Mgr m gr Andrzej i Antoni G u ziko w ie , m gr Jó ze f Kocaba z zespołem.

29 Mgr Andrzej Guzik, mgr Józef Kocaba z zespołem.

30 W ykonaw ca rem ontu - p. Ja ro sła w S kryp a k z zespołem , z Gładyszowa.

31 W ykonaw ca rem ontu - p. Kazim ierz G utow ski z W arszaw y z zespołem.

15. Łukaw iec (woj. przem yskie). Dawna ce rkiew fil. gr.-kat., 1701, z babińcem 1923. Fragm ent prezbiterium, widok o d pd.-wsch., stan po pożarze w lutym 1987 (fot. R. Brykowski, 1987)

15. Łukawiec (voivodeship o f Przemyśl). Form er Uniate church, 1701, with women's section 1923. Fragm ent o f presbytery, view from south­ east, state after fire in February 1987 (photo: R.Brykowski, 1987)

16. Ł u kaw iec (woj. przem yskie). Dawna ce rkiew fil. gr.-kat., 1701, widok od wsch., stan w trakcie prac konserwatorskich

(fot. B.Martyniuk, 1991)

16. Łukawiec (voivodeship o f Przemyśl). Form er Uniate church, 1701, view from east, state in course o f conservation

(photo: B. Martyniuk, 1991)

17. Łopienka (woj. krośnieńskie). Dawna cerkiew par. gr.-kat., 1757. Widok ogólny (fot. R. Brykowski, 1955)

17. Łopienka (voivodeship o f Krosno). Form er Uniate p arish church, 1757. General view (photo: R.Brykowski, 1955)

18. Łopienka (woj. krośnieńskie). Dawna cerkiew par. gr.-kat., 1757, Widok od pd.-zach. (fot. B. Martyniuk, 1990)

18. Łopienka (voivodeship o f Krosno). Form er Uniate parish church, 1757. View from south-west (photo: В. Martyniuk, 1990)

19. Łopienka (woj. krośnieńskie). D awna cerkiew par. gr.-kat., 1757. Widok ogólny (fot. Z. Kaszuba, 1992)

19. Łopienka (voivodeship o f Krosno). Form er Uniate parish church, 1757. General view (photo: Z. Kaszuba, 1992)

20. Kniazie (woj. zamojskie). Fragm ent cm entarza gr.-kat. z kam ien­ nym i krzyżam i z XIX-XX w. Stan po pracach konserwatorskich w 1988 (fot. B. Martyniuk, 1989)

20. Kniazie (voivodeship o f Zam ość). Fragm ent o f Uniate cem etery with stone crosses from the nineteenth and twentieth century. State following conservation in 1988 (photo: B. Martyniuk, 1989).

21. Puciska (woj. biafostockie). K rzyże przydrożne wraz z kapliczką, 1860. Stan przed pracam i konserwatorskimi (fot. B. Martyniuk, 1989) 21. Puciska (voivodeship o f Białystok). Roadside crosses with shrine,

1860. State prior to conservation work (photo: B.Martyniuk, 1989)

XVIII w. w Korniach (woj. zam ojskiej32.

Rok 1990 byt w yjątkow o korzystny, jeśli chodzi o prow a­ dzone z inicjatyw y Komisji prace rem ontow o-konserw a­ torskie. D zięki pozyskaniu w spótpracy dośw iadczonych zespołów ciesielskich, a głównie — uzyskaniu znacznych dotacji z M in iste rstw a Kultury i Sztuki, Kom isja m ogła rozpocząć i w w ielu w ypadkach — zakończyć, rem onty licznych zabytków drewnianego budownictwa cerkiewnego. I tak — zakończono remont dzwonnicy w Korniach, rozpo­ częto i zakończono remont osiemnastowiecznej dzwonnicy w S iedliskach (w oj. z a m o jskie )33 i w spom nianej w yżej dzwonnicy w Teniatyskach, przeniesionej i zmontowanej na cmentarzu w Lubyczy Królewskiej34, zabezpieczono i przy­ stąpiono do I etapu remontu (dem ontaż prezbiterium i ba- bińca) cerkwi w Korczminie z 157.../?/ r. (woj. zam ojskie)35, rozpoczęto rem ont cerkw i w M ycowie z XVIII w. (woj. zam ojskie) — przykryto blachą kopułę, wykonano rekons­ trukcję w ięźby dachowej nad prezbiterium , rekonstrukcję północnej z a krystii, w ym ieniono blachę na d a ch a ch 36, rozpoczęto rem ont cerkw i w Łukaw cu z 1701 r. (woj. przem yskie), podpalonej w lutym 1987 r .37, w tra k c ie rem ontu o d k ry to stary portal z datą budow y cerkw i, zabezpieczono cenną kapliczkę murowaną na cmentarzu w Łowczy (woj. przem yskie) z 1848 r., wznowiono prace przy cerkwi w Łopience38.

W 1991 r. ze względu na brak funduszy prace rem onto­ w o-konserw atorskie prow adzono w bardzo ograniczonym zakresie. Kontynuowano jedynie remont cerkwi w Mycowie (rekonstrukcja komórki od północy i ganku od południa, re­ konstrukcja opasania, w ym iana poszycia ścian), w Łukaw ­ cu (zakończenie rem ontu ścian i stropów prezbiterium i nawy, re ko n stru kcja ścian babińca). Mimo ogrom nych tru d n o ś c i, ty lk o dzięki n ie z w y k łe m u w kła d o w i pra cy naszego kolegi mgr. Z b yszka Kaszuby, ko n tynuow ano remont cerkwi w Łopience, doprow adzając do zakończenia rem ontu murów, z podw yższeniem korony do pierwotnej w ysokości.

W 1992 r. w lipcu uporządkowano ruiny największej drewnia­ nej cerkwi w Polsce, w W ierzbicy (woj. zamojskie) z 1882 r., która na skutek braku opieki zaw aliła się w lutym tego roku. Udało się zabezpieczyć ciekaw y detal a rchitektoniczny, około 30 m3 drewna z zachowaną polichrom ią oraz około 30 m3 drew na nadającego się do ponownego wykorzystania.

32 Wykonawca remontu - Zakład Remontowo-Budowlany inż. Józefa Hronowskiego z Nowego Sącza.

33 W ykonawca remontu - p. Jan C hw aszczewski z Białegostoku z zespołem.

34 W ykonaw ca rem ontu - p. S ta n is ła w Palak z T o m a szo w a Lubelskiego z zespołem.

35 Prace prow adził Zakład R em ontow o-Budow lany p. Bronisława Bulińskiego z Jarosławia.

36 Prace blacharskie wykonał zespół p. Czesława Brogowskiego z Brzezin k. Bełżca, prace ciesielskie - zespół p. Aleksandra Nisztuka z Jędrzejówki k. Narola.

37 Prace prow adził Zakład R em ontow o-B udow lany p. Bronisława Bulińskiego z Jarosławia.

38 Prace m urarskie wykonał zespół p. Józefa Indyka z Dydni, prace ciesielskie - zespół p. Kazimierza Winiarskiego.

Kontynuowano rem onty cerkwi: w Łopience — odtworzono więźbę dachow ą, konstrukcję hełmu w ieży i sygnaturki, w ykonano deskow anie pod blachę, z powodu braku fundu­ szy nie pokryto dachu blachą: w M ycowie — napraw iono podmurówki, w ykonano rekonstrukcję podłóg i podsufitek w północnej zakrystii, kom órce i galeryjce prow adzącej na chór, w ym ie n io n o p o d su fitkę w połu dn io w e j zakrystii, w ykonano re ko n stru kcje i konserw ację ram okiennych, o szklono okna; w Łukaw cu — pokryto dachy gontam i, zrekonstruow ano strop nad babińcem i opasanie, zrekon­ struowano koputki i pokryto je blachą miedzianą. Z powodu braku funduszy K om isja nie m ogła kontynuow ać remontu cerkwi w K o rczm in ie i cerkw i w K ruhelu W ielkim oraz przystąpić do rem ontu kapliczki w Łowczy.

Niew ątpliw ą porażką Komisji był podjęty rem ont cerkwi w Kruhelu W ielkim, który rozpoczęto w 1989 r. Mimo, że prace prowadził zespół cieśli kierowany przez w ieloletniego pra­ cow nika PKZ, p. Kazim ierza Gutowskiego, wtedy studenta W ydziału Konserw acji U niw ersytetu M ikołaja Kopernika w Toruniu, bez p orozum ienia z w ładzam i konserw atorskim i województwa oraz z Komisją dokonano demontażu zabytku w sposób niezgodny z zasadami konserwatorskimi.

22. W ierzbica (woj. zam ojskie). D aw na cerkiew par. gr.- kat., 1882. Widok o d pd. (fot. B. Martyniuk, 1989)

22. Wierzbica (voivodeship o f Zamość). Form er Uniate parish church, 1882. View from south (photo: B. Martyniuk, 1989)

Drugą porażką była sprawa remontu cerkwi w Chotyńcu, o który zabiegano od czasu pow stania K o m isji30. Z inicja­ tywy Komisji w iosną 1985 r. przy przekazaniu do konser­ wacji iko n o s ta s u byt ob e cn y m gr R om uald B iskupski, którego uwagi byty niezw ykle cenne dla konserw atorów , któ rzy p ie rw s z y raz d e m o n to w a li te g o typu zabytek. Niepow odzeniem zakończyły się starania Komisji, podjęte w 1985 r., w sprawie w ykonania dokumentacji historyczno- -ikonograficzno-porów naw czej dla tego ikonostasu, jedne­ go z najcenniejszych w Polsce. W iosną 1987 r. z inicjatywy K om isji z o s ta ła z w o ła n a k o m is ja ko n s e rw a to rs k a , w związku z przew idyw anym rozpoczęciem rem ontu zabytku. W zięli w niej u d zia ł w ybitni sp e cja liści i znaw cy tego

39

Pierw sze pism o do W ładz Konserw atorskich z prośbą o inter­ wencję w sprawie tego zabytku wystosowano w dniu 8. VII.1983 r.

zabytku — doc. dr hab. Ryszard Brykow ski, mgr Zbigniew B eiersdorf, mgr Je rzy Tur. K om isja zg o d n ie stw ie rd ziła konieczność przyw rócenia pierwotnego w yglądu zabytku, znanego z przekazów ik o n o g ra fic z n y c h 40. W tym roku, zgodnie z zaleceniem ww. kom isji ko n se rw a to rskie j, na z le ce n ie T o w a rz y s tw a O pieki nad Z a b y tk a m i, ze s p ó ł kierowany przez mgr inż. arch. M ichała S m oktunow icza, w ykonał nową inwentaryzację pom iarow o-konserw atorską cerkwi. W 1988 r. mgr Janusz W itrylak opracow ał „W stępną ocenę stanu zachowania drewnianych elem entów konstruk­ cyjnych zab ytko w e g o budynku cerkw i w C h o tyń cu ", a następnie — szczegółow ą ekspertyzę m yko lo g iczn o -e ty- mologiczną41. W czerw cu 1988 r. na p o lecenie G e n e ra l­ nego K onserw atora Z abytków W ojew ódzki K o nserw ator Zabytków w Przemyślu zw ołał komisję konserw atorską, w której wzięli udział przedstaw iciele K ościoła Katolickiego, Ministerstwa Kultury i Sztuki oraz Komisji, na posiedzieniu której podjęto decyzję o rozpoczęciu rem ontu cerkw i w 1989 r.42.

W ramach przygotowań do remontu w 1988 r., na zlecenie Komisji mgr Zbigniew Beiersdorf z a ktu a lizow a ł w ytyczne konserwatorskie, a zespół kierowany przez mgr. inż. arch.

23. W ierzbica (woj. zam ojskie). R uiny daw nej cerkw i par. gr.-kat., 1882. Stan p o zaw aleniu się w lutym 1992. Widok o d zach. (fot. B. Martyniuk, kwiecień 1992)

23. Wierzbica (voivodeship o f Zam ość). Ruins o f o ld Uniate parish church, 1882. State after collapse in February 1992. View from west (photo: B. Martyniuk, April 1992)

M. S m oktunow icza opracow ał doku m e n ta cję p rojektow ą rem ontu43. W tym roku K o m isja p ro te s to w a ła p rze ciw sprzedaży zabytkow ego w yposażenia cerkw i — 2 rzeźb drewnianych z XVII w. (A postołow ie P iotr i Pawef) do koś­ cioła w W ielkich O czach oraz barokow ego o łta rza b ocz­ nego do kościoła w Pełkiniach k. Jarosław ia. W styczniu 1989 r. projekt remontu cerkwi w Chotyńcu byt przedm iotem dyskusji na zebraniu naukowym Zakładu Historii A rchitek­ tury W ydziału A rchitektury P olitechniki W arszaw skiej, w

40 Protokół w archiwum Towarzystwa. 41 Dokumentacja w archiwum Towarzystwa. 42 Protokół w archiwum Towarzystwa. 43 Dokumentacja w archiwum Towarzystwa.

którym wzięli udział prof. dr Anna Czapska, prof, dr Teresa Zarębska, doc. dr hab. Ryszard Brykowski, dr D. Kłosek- -K ozłow ska, ks. dr Z b ig n ie w B ielam ow ski (D iecezjalny Konserw ator Zabytków w Przemyślu), proboszcz parafii w C hotyńcu44. W toku dyskusji naukowcy jednogłośnie opo­ wiedzieli się za przywróceniem pierwotnego, sprzed 1925 r., kształtu bryły cerkw i. Mimo podjętych zobow iązań użyt­ kow nik nie rozpoczął remontu w 1989 r. W 1990 r. z ini­ cja tyw y Kom isji zostały w ykonane sondażow e badania archeologiczne otoczenia cerkwi, które daty bardzo intere­ sujące w yniki45. Po zm ianie w łaściciela cerkw i — wiosną 1990 r. została nim parafia katolicka obrządku ukraińsko- -bizantyjskiego — rozpoczęty się istotne przygotowania do remontu. Do udziału w nich nie zostali zaproszeni specjaliś­ ci, którzy od lat zajm owali się tym zabytkiem (doc. dr hab. R .Brykow ski, dr Z.B eiersdorf) oraz przygotow yw ali doku­ mentację niezbędną do remontu (mgr inż. J.W itrylak, mgr inż. arch. M.Sm oktunowicz). W trakcie remontu dokonano zm ian w już zatwierdzonym projekcie remontu — nie przy­ w rócono pierw otnego kształtu bryły św iątyni, zm ieniono w ym iary drzw i od strony zachodniej oraz posadow ienie ganku od strony zachodniej.

Z b io ry d re w n ia n e g o deta lu a r c h it e k to n ic z n e g o Od 1985 r. Kom isja grom adzi drew niany detal architekto­ niczny ze zniszczonych i rem ontow anych zabytków . Z a ­ bezpieczono m.in. odrzwia i drzwi z cerkwi w Teniatyskach, konstrukcję kopułki z cerkwi w Lubyczy Królewskiej, bar­ dz o cie kawe z w ieńc z e nie kopuły na wy cerkwi w W ierzbicy

2 4 .Z u ra w c e (woj. za m o jskie). F ra g m e n t cm e n ta rza g r.-kat., z kam iennym i krzyżam i X V III-XX w. Stan po pracach konserwatorskich w 1990 (fot. B. Martyniuk, sierpień 1990)

24. Żurawce (voivodeship o f Zamość). Fragm ent o f Uniate cemetery, with stone crosses from eighteenth-twentieth century, State following conservation in 1990 (photo: B. Martyniuk, August 1990)

B a d a n ia a r c h e o lo g ic z n e

W 1990 r. K om isja za in icjo w a ła je szcze je d n ą form ę działania — sondażowe badania archeologiczne otoczenia

44 Protokół w archiwum Towarzystwa.

45 M aszynopis dokumentacji prac archeologicznych w archiwum To­ warzystw a.

cerkwi. W ykonano takie badania w Łukawcu i Chotyńcu. O ile w Łukaw cu w yniki badań byty um iarkow anie in te re ­ sujące, to w C hotyńcu trafiono na niezwykle interesujące stanow isko archeologiczne, co uzasadnia podjęcie grunto­ wnych badań archeologicznych w zgórza cerkiew nego46. W 1992 r. z inicjatyw y Komisji wznowiono badania archeolo­ giczne w cerkwi w S zczebrzeszynie (woj. zam ojskie), które w latach 1983-1985 oraz 1991 r. były prow adzone przez Katedrę Archeologii UMCS w Lublinie. Badaniami kierował mgr Ryszard Cędrowski. Tegoroczny etap badań został za­ kończony przed kilku dniam i i brak jeszcze opracow ania wyników. W edług zgodnej opinii prof. dr. hab. Jana G ąs­ sowskiego z W arszawy i dr. Tomasza W ęctawowicza z Kra­ kowa odkrycia w Szczebrzeszynie są najciekawszym i tego­ rocznym i o d krycia m i a rch e o lo g iczn ym i na w sch ó d od W is ły .

2 5.,Cerkiew w górach. Linoryt Basi Golonko, lat 13, z Dubicz Osocz- nych (woj. białostockie). Praca powstała na plenerze w Zafużu, 1992 25. Eastern rite church in the m ountains. Linocut by Basia Golonko, a g e d 13, from Dubicze O soczne (voivodeship o f Biafystok), m ade during a plein air session held in Zatuże in 1992.

M ło d z ie ż o w e o b o z y k o n s e r w a to r s k i e

Specyficzną formą działalności Komisji są organizowane w miesiącach w akacyjnych m łodzieżowe obozy konserw a­ to rskie . Od w ielu lat S tu d e n ckie Koło P rze w o d nikó w B eskidzkich w W arszaw ie prow adziło w akacyjne obozy „N adsanie", których celem było poznanie i u d o kum ento­ w anie ocalałych jeszcze zabytków na terenie B ie szcza ­ dów. Od 1988 r. Kom isja w spółuczestniczy w o rg a n izo ­ waniu tych obozów, a od 1990 r. jest ich jedynym organiza­ torem. Od czasu w łączenia się Komisji obozy te przerodziły się z p o znaw czo-inw entaryzacyjnych w konserw atorskie. Uczestnicy obozów brali udział w uporządkowaniu i pracach konserwatorskich na cm entarzach w Bystrem i Michniowcu, samodzielnie prowadzili prace na cm entarzach w Chmielu, D werniku, Berehach, Polanie, Bandrowie, Stebniku, upo­ rządkowali kirkut w Lutow iskach, cm entarz protestancki w Bandrowie, cm entarz tatarski w Liebiedziewie na Podlasiu. Od początku akcji"Nadanie" prowadzi ją mgr inż. Stanisław

Kryciński, nadzór konserw atorski nad pracam i spraw ow ał mgr Janusz Smaza.

Od 1991 r. Komisja organizuje jeszcze jeden obóz konser­ w a to rski, we w sp ó łp ra cy z U kraińskim T o w a rzystw e m O chrony Zabytków H istorii i Kultury. Jego uczestnikam i, poza młodzieżą z Ukrainy, są uczniowie szkół średnich z H ajnówki, członkowie pierwszego koła szkolnego TOnZ, a kierownikiem — opiekun koła mgr Piotr Omelianiuk. W 1991 r. obóz taki odbył się w Radocynie (woj. nowosądeckie), a jego uczestnicy porządkowali stare cm entarze łem kowskie w nie istniejących już w siach Radocyna, Lipna, Długie, Czarne, Nieznajowa, Krzywa. W 1992 r. obóz odbył się w Lubyczy K rólew skiej, a jego uczestnicy poza pracam i p o rzą d ko w ym i na cm e n ta rza ch w yko n a li ko n se rw a cję gontów na rem ontowanych przez Komisję dzw onnicach w Korniach, Siedliskach i dzw onnicy z Teniatysk. Dzięki tej w ym ia n ie m ożliw e były w yja zd y stu d e n tó w W ydziałów Konserwacji Dzieł Sztuki ASP w W arszawie i Krakowie do Żółkw i, gdzie w ram ach praktyk studenckich prow adzili p race k o n se rw a to rskie przy za b ytko w ych n a g ro b ka ch Żółkiewskich i Sobieskich w miejscowej farze.

26. Cerkiew. Linoryt Ołeny Nosenko, lat 15 z Kijowa. Praca powstała na plenerze w Horyńcu Zdroju (Przeworsku, 1991)

26. Eastern rite church. Linocut by Otena Nosenko, aged 15, from Kiev, m ade during a plein air session in Horyniec Zdrój(Przeworsk 1991)

Na koniec o sprawach, o których nie mówią dżentelm eni. R ealizacja bogatych planów Komisji byłaby niem ożliwa bez odpow iednich funduszy. Od lat jednym z podstaw owych i najbardziej czasochłonnych zajęć członków K om isji jest po zyskiw a n ie pieniędzy. P odstaw ow ym źródłem , dzięki którem u m ożliwe było prow adzenie prac rem ontow ych i konserw atorskich, je st M inisterstwo Kultury i Sztuki oraz G eneralny Konserwator Zabytków. To, że w 1990 r. udało się Kom isji zrobić tak w iele zaw dzięczam y przychylności G e n e ra ln e g o K o n se rw ato ra Z abytków , mgr. T a deusza

Zielniew icza. Z W ojew ódzkich Konserw atorów Zabytków tylko Konserwatorzy z Nowego Sącza (mgr Witold Król i mgr Zygm unt Lewczuk) i z W arszaw y (m gr Feliks Ptaszyński) przez kilka lat przyznawali Komisji dotacje na prowadzenie prac konserw atorskich na cm entarzach. Pom ocnym i w re a liza cji prac na cm e n ta rz a c h były pon a d to dotacje przyznaw ane przez Polski M onopol Loteryjny i Fundację Ochrony Zabytków PAX. Realizacja programu popularyzacji za b ytkó w sztuki ce rkie w n e j (ple n e ry m alarskie, obozy konserw atorskie, w ystaw y, koncerty) byłaby niem ożliw a bez pomocy Polskiego Monopolu Loteryjnego, Fundacji im. Stefana Batorego, Biura ds. Rodziny URM, M inisterstwa Edukacji Narodowej, Fundacji SOS Jacka Kuronia, Fundacji W spierania Rozwoju Kultury Prawosławnej.

Od lat Komisja przeprowadza zbiórki na Cmentarzu Prawo­ sławnym w W arszawie oraz popularyzuje ideę indywidual­ nych wpłat na fundusz ochrony zabytków sztuki cerkiew ­ nej. O siągnięte tą drogą kw oty nie są w ielkie, lecz ich znaczenie trudno przecenić. Nie sposób nie wspom nieć o tych, którzy od lat wpłacają na konto Komisji — p. Marii Fal, Zenobiuszu Kraw czyszynie, Leonie Mroziewiczu, Michale Lesiw. W 1992 r. apel Kom isji zam ieściła m.in. paryska „Kultura", której redakcja w płaciła na nasze konto 5 min zł. W pięknym w ierszu o Joannie d'Arc, znakom itego poety ro syjskie g o — W. S o ło u c h in a — boha te rka pow tarza pytanie — „Jeśli nie ja to któż?".

P odsum owując d zie się cio le tn i okres działalności Komisji trudno obronić się przed pytaniem — „Czy wszystko to o czym napisaliśm y pow inna robić organizacja społeczna?". Tak jak w wierszu Sołouchina jest to pytanie retoryczne

— nie ma chętnych do ratowania zabytków, którymi zajmuje się Komisja. Dowodem na to niechaj będzie fakt, że w ciągu ostatnich 10 lat jedynym i rem ontami drewnianych zabytków budownictwa cerkiewnego na terenie woj. zamojskiego były rem onty prow adzone przez Kom isję. W ciąż pionierskim i pozostają prace prow adzone przez Komisję na cm e n ta ­ rzach i przy przydrożnych krzyżach.

Grupa osób, którzy działają w Komisji, rozumie znaczenie zabytków , ich w artość pozaartystyczną i pragnie uczynić wszystko, aby nie ulegał dalszem u ubożeniu krajobraz kul­ turowy Polski, aby nie powtórzyło się to, co stało się z cer­ kwiami w Bobrówce z XVII w. (rozebrana w 1988 r.), w Luto- wiskach i Dudyńcach (w czasie przenoszenia na nowe miej­ sce gruntownie przekształcone, odpowiednio w 1980 r. i 1988 r.), w Załużu i Dyniskach (spaliły się w 1985 r. i 1990 r.), w W ierzbicy (zawaliła się z braku opieki w 1992 r.), aby nie były d ew astow ane stare cm entarze, niszczone zabytki małej architektury.

W szystkim naszym spo n so ro m , w szystkim tym , którzy przez swoje działania pom agali i pomagają Komisji składa­ my serdeczne podziękow ania. Mamy nadzieję, że i dalej będą w spierać przedsięw zięcia Komisji, pom agać ocalać piękno. W szak tylko piękno, jak pisał D ostojewski, może ocalić świat.

doc. d r hab. Ryszard Brykowski lek. med. Bogdan M artyniuk

TEN YEARS IN THE ACTIVITY OF THE SOCIAL COMMISSION FOR THE PROTECTION

OF ART MONUMENTS OF THE EASTERN RITE CHURCH IN THE SOCIETY OF CARE

FOR HISTORICAL MONUMENTS

Persons interested in the protection of m onum ents of Eastern rite church art in Poland initiated in June 1982 the establishment of a Group for the Protection of Eastern Rite Church Art, part of the Board of the W arsaw Branch of the Society of Care for Historical M onum ents. In June 1993 it became one of the national committees of the Main Board of the Society, now known as the Social Commission for the Protection of Art M onum ents of the Eastern Rite Church. The Com m ission commenced its work by determining the prevalent state of monuments, and by intervening in various cases of state and church institutions and private users. Attempts were made to interest social organizations and the press in the condition of the relics. The undertakings pursued by the Com mission contributed to the involvement of the Main Conservation Commission in the protection of m onum ents of Eastern rite church art in Poland; a discussion w as held on this topic during a session organized in January 1987.

A lready in 1983 the C om m ission em barked upon preparing detailed d ocum entation (inventories, e xpert opinions) and, subsequently, technical plans for co n se rva tio n and renovation in the course of preparations for renovation work.

The first conservation dates from 1984 and involved m onum ents of Łemko folk stonecutting in the cemeteries and roadsides of the Beskid Niski region. In 1986 this work was expanded so as to include Roztocze (stone crosses from the center in Stare Brusno), and in the following years — the B ieszczady m ountains. C onservation of Eastern rite cem eteries in W arsaw and Chetmno became the next traget. Alltold, from 1984 to 1992 about 1959 stone crosses as well as tombstones and roadside statues were conserved. A number of valuable m onum ents was discovered in the course of this work (i.a. dated stone crosses from the first half of the eighteenth century).

The year 1986 m arks the beginning of the conservation of church polychromies and the renovation of church buildings such as the church in Blechnarka and the presbytery in Św iątkow a W ielka; work was com m enced in the churches in Hahczowa and Szczebrzeszyn. Four wooden bell towers in M ichniowiec, Kornie, Siedliska and Teniatyska were restored, churches in Rudka and Bystre and a chapel in Łowcza w e re secured and ren o va tio n w as started in M yców, Łukaw iec, Łopienka, Kruhel Wielki and Korczmin. Finally, work in the churches in Myców, Łukawiec and Łopienka is nearing completion.

From 1985 the Commission has been collecting architectonic wooden details from ruined or renovated buildings, including the church in Wierzbica which collapsed in 1992. In 1990 archeological surveys were performed upon the initiative of the Commission in the environs of the chu rch e s in Ł ukaw iec and C hotyniec, and in 1992 archeological excavations were renewed in the church in Szczebrzeszyn. A specific form of the activity pursued by the Com m ission, on the borderline of conservation and popularization, are summer camps for young people, w ho under the su p ervision of experienced co nservators, put old cem eteries into order and carry out sim ple conservation on historical crosses as well as tombstones and roadside statues. Such camps were held in the Bieszczady, Beskid Niski and Roztocze regions.

From the very beginning of its existence, the Commission has attached particular importance to popularization. Already in 1983 it announced an art com petition entitled „O ld Eastern Rite Church Art in Children's Draw ings" (from 1989 also in the draw ings of young people). The competition offers summertine plein air sessions for select participants during which they have an opportunity to become directly acquainted with old Eastern rite church art. Up to now, about 400 persons attended the sessions. W orks from the c o m p e titio n s and se ssio n s were displayed at num erous exhibitions. From 1984 on, the Com mission prepares and presents photography exhibits featuring Eastern rite art in Poland and the problem s of its protection. From 1990 conservation camps and plein air sessions are organized together with the Ukrainian Society for the Protection of Historical and Cultural M onum ents. The most recent form of popularization are concerts of church music, which started in 1990.

It w ould have been im possible to realize the plans proposed by the Com mission without suitable funds. The prime source of subsidies is the M inistry of C ulture and Art and the G eneral C onservator of H is to ric a l M o n u m e n ts ; the C o m m is s io n is a lso a s s is te d by Voivodeship Conservators of Historical Monuments in Nowy Sącz and Warsaw, the Foundation for the Protection of Historical Monuments, the Polish Lottery, the Stefan Batory Foundation, the Council of Ministers, the Ministry of National Education, the Jacek Kuroń SOS Foundation, the Foundation for Support for the Development of Eastern Rite Culture and by individual donors. The intention of the Commission was, and is, to salvage beauty since, as Dostoevsky wrote, beauty is the only force which can save the world.

MAREK KONOPKA

OSTRÓW LEDNICKI - PILNE ZADANIE KONSERWATORSKIE

Przed kilku laty N arodowy Kom itet ICOM OS przedstaw ił listę kilkunastu ze sp o łów za bytkow ych, które m ogłyby kandydow ać do um ieszczenia ich na liście św iatow ego dziedzictwa kulturow ego i naturalnego. W śród nich znalazł się również Ostrów Lednicki. Analiza kryteriów, które speł­ niają warunki zasadności takiego wniosku wskazują, że tru­

dno będzie w ykazać unikatowość Ostrowa w skali św iato­ wej. Grodzisko i ruiny budowli z X-XII w. nie są bowiem zespołem o charakterze niespotykanym. W artości Ostrowa Lednickiego są jednak na pewno wyjątkowe i w skali kraju, i Europy. Stanowią o nich niew ątpliw ie: nie przekształcony krajobraz łączący wartości kulturowe i przyrodnicze,