Janina Suder
Badania technik malowideł
ściennych z XIV i XV wieku na
terenie Małopolski historycznej
Ochrona Zabytków 15/1 (56), 34-59
1962
JANINA SUDER 2 000 0 0o i oo
• - MIEJSCOWOŚĆ
Д - Û RUPA I D - G R U PA Ц GRU PA Ш Si - G RUPA IV - G R U P A Ï O - G RUPA ИBADANIA TECHNIK MALOWIDEŁ ŚCIENNYCH Z XIV I XV WIEKU
NA TERENIE MAŁOPOLSKI HISTORYCZNEJ *
I. WSTĘP
W zakres badań, przedstaw ionych w n in iej
szym a rty k u le weszły m alow idła, dekorujące
n astęp u jące o b iekty architektoniczne (ryc. 1):
1. Czchów — kościół p arafialn y p. w. Narodze
nia N. P. M arii (ryc. 5);
2. Dobrowoda — kościół p arafialn y p. w. św.
M arii M agdaleny;
3. C hęciny — kościół pofranciszkański p. w.
W niebow zięcia N. P. M arii;
4. C hotel Czerwony — kościół p arafialn y p. w.
N. P. M arii, św. S tefana i H ieronim a;
5. Jęd rzejó w — kościół opactw a cysterskiego
p. w . św. W ojciecha;
6. K oprzyw nica — kościół i krużganki klaszto
* A r ty k u ł n in iejszy jest streszczen iem pracy d y p lo m o w ej, w yk o n a n ej pod k ieru n k iem prof, dra J. E. D u tk ie w ic z a na S tu d iu m K o n se r w a c ji D ziel S ztu k i przy A k a d em ii S ztu k P ięk n y ch w K ra k o w ie. K o n su l ta cje ch em iczn e p rzep row ad ziła m gr M aria W ejm an.
ru pocysterskiego p. w. N. P. Marii i św.
Floriana ;
7. K raków — krużganki klasztoru poaugus-
tiańskiego p. w. Bożego Ciała (ryc. 7);
8. K raków — kościół i krużganki klasztoru d o
m inikańskiego p. w. św. Trójcy;
9. K raków — krużganki klasztoru franciszk ań
skiego;
10. K raków — kościół p.w. św. K rzyża (ryc. 4);
11. K raków — kaplica św iętokrzyska przy k a
ted rze na W awelu;
12. K rościenko — kościół parafialn y p. w.
WW, Św iętych;
13. Lublin — kaplica zamkowa p.w. św. Trójcy;
14. Lublin — kościół poklasztorny Brygidek
p .w . N. P. M arii Zw ycięskiej;
15. M ieronice — kościół parafialny p. w. św
Ja k u b a (ryc. 6);
16. M iechów — kościół poklasztorny Bożogrob
ców p. w. G robu Pańskiego i św. Ja k u b a
Mn. ap.,
Ryc. 1. M a ło p o lsk a w X V w . — m ap k a sy tu a cy jn a b ad an ych o b ie k tó w z za zn a czen iem p rzy n a leżn o ści do
grup. (rys. autorka)
Ryc. 2. S a n d o m ierz, k o śció ł k ated raln y p.w . N.P. M arii, ścian a p ółn ocn a d ru giego od zach od u p rzęsła p rezb i teriu m — ry su n e k in w en ta ry za cy jn y m a lo w id e ł ( • —
m iejsce p ob ran ia próbki) (rys. autorka)
Ryc. 3. N iep o ło m ice, k o śció ł p a ra fia ln y p .w . N.P. M arii i 10 ty s ię c y M ęczen n ik ó w , zach od n ia ścia n a n aw y nad ch órem m u zy czn y m — r y su n ek in w e n ta r y z a c y jn y m a lo w id eł ( • — m iejsce p obrania próbki), (rys. autorka)
R yc. 4. K rak ów , k ościół p .w . św . K rzy ża, ścian a w sch o d n ia k a p lic y św . A n d rzeja — ry su n ek in w en ta ry za cy jn y m a lo w id e ł ( • — m ie jsc e pobrania
R yc. 5. C zchów , k ościół p a ra fia ln y p.w . N arod zen ia N.P. M arii, ścian a p ółn ocn a p rezb iteriu m — ry su n ek in w en ta ry za cy jn y m a lo w id eł ( • —
m iejsca pobrania próbek). (rys. autorka)
Ryc. 6. M ieronice, k o śció ł p a r a fia ln y p.w . św . Jakuba, ścian a w sch o d n ia p rezb iteriu m — ry su n ek in w e n ta r y z a cy jn y m a lo w id e ł ( • — m iejsce pob ran ia próbki)
(rys. autorka)
R yc. 7. K rak ów , k ru żgan k i k la szto ru p o a u g u stia ń sk ie - go, p rzed sta w ien ie „N adania regu ły św . A u g u s ty n a ” w sk rzy d le w sch od n im — ry su n ek in w e n ta r y z a c y jn y m a lo w id eł ( • — m iejsce pobr. próbki), (rys. autorka)
17. Mogiła — kościół opactw a cysterskiego p. w.
św. W acława;
18. N iedzica — zamek;
19. N iepołom ice — kościół p arafialn y p .w .
N.P. M arii i 10 tysięcy M ęczenników (ryc. 3);
20. O patów — kościół kolegiaoki p. w. św. M ar
cina;
21. Sandom ierz — kościół k a ted raln y p. w.
N. P. M arii (ryc. 2);
22. Tyniec — krużganki i k ap itu larz opactw a
benedyktyńskiego p. w. św. P io tra i Paw ła;
23. W iślica — kościół kolegiacki p. w. N. P. Ma
rii.
Z adaniem badań było określenie danych tech
nologicznych, dotyczących m ateriałów , budowy
i tec h n ik i w ykonania zespołu m alow ideł ścien
nych, zam kniętych w określonych granicach
chronologicznych XIV do początków XVI w ie
li. BADANIE
G rupa I (ryc. 8— 10)
K raków — K aplica św iętokrzyska przy k atedrze
na W aw elu 2 ;
1 S z lify w y k o n a n o w P ra co w n i K o n serw a cji A k a d em ii S ztu k P ię k n y c h w K ra k o w ie przy za sto so w a n iu m eto d y u tw a rd za n ia próbki n arzu tu szk łem w od n ym .
2 K a p lica zb u d ow an a w latach 1467— 1477 i ozdo b ion a m a lo w id ła m i ok oło 1470 r., k tóre p r z e d sta w ie n ia m i scen e w a n g elicz n y c h i p ostaci a n io łó w p o k ry w a ją w s z y s tk ie ścian y i sk lep ien ie. P olich rom ia, c z ę ś cio w o zn iszczon a, k ilk a k ro tn ie restau row an a; L. Ł ę - t o w s к i, H isto ria k a t e d r y na W a w e lu , K rak ów 1859; J. M u c z k o w s k i , D w i e k a p li c e J agie llo ńskie , K ra k ó w 1859; A. R i e g 1. Die R e s ta u r a r ie r u n g der
W a n d m a l e r e i e n in d e r H e i li g e n k r e u z k a p e l l e des D o m e s a u f d e m W a w e l z u K r a k a u , „M itteilu n gen der K. K.
C e n tr a lk o m issio n ” III, W ien 18...., s. 279— 292; W. P о d - l a c h a , H istoria M a l a r s t w a P o ls k i e g o I, L w ó w 1910; F. K o p e r a , D z ie j e M a l a r s t w a w Polsce I, K raków 1925; T. D o b r o w o l s k i , S z t u k a K r a k o w a , K ra k ó w 1950.
3 P ie r w sz e w z m ia n k i o k a p licy pochodzą z lat 1326, 1345— 1358; por. M. W a l i c k i , M a l o w i d ła ście n n e k ościoła ś w . T r ó j c y na z a m k u w Lu b lin ie,
„ S tu d ia do d ziejó w sztu k i w P o ls c e ” III, W arszaw a 1930. P o lich ro m ia p o k ry w a w s z y stk ie ścia n y i s k le p ien ia p rzed sta w ien ia m i: w p rezb iteriu m cy k lem scen p a sy jn y c h , scen ą S ąd u O stateczn ego i T rójcy św ., p o sta cią J a g ie łły na k o n iu i herbu S zren ia w a oraz n a p isem fu n d a cy jn y m z im ien iem m alarza A ndrzeja
ku, na teren ach M ałopolski historycznej, tj. d zi
siejszych w ojew ództw krakow skiego, kieleckiego
i lubelskiego. W yliczone wyżej obiekty uszere
gowane zostały w sześć grup, c h a ra k te ry z u ją
cych się w spólnym i cecham i techn ik m alarskich
i zapraw .
M etoda badania za p ra w obejm uje: a) analizę
opisową, b) analizę chem iczną (w ykryw anie w ap
na, gipsu i żelaza) i technologiczną, c) analizę
ilościową (określenie stosun k u wagow ego spoiw a
do kruszyw a), d) oznaczenie właściwości m echa
nicznych
(w ytrzym ałość
na
zg niatanie
w:
k g /~ - cm 3, oraz w ytrzym ałość na łam anie w :
kg/cm 2), e) w ykonan ie szlifów przekrojów i ich
m akrofo tog rafie (10
X ) 1.B adanie technik m alarskich zaw iera: a) an a
lizę w izualną, b) analizę chemiczną, c) m ik ro
fotografie pow ierzchni (30
X ) .ZAPRAW (tabl. I)
L ublin — kaplica zam kow a pod w ezw aniem
św. T rójcy s;
Sandom ierz — kościół k a te d raln y p. w. N. P. Ma
rii 4;
i datą: 1418; w n a w ie scen y z d zieciń stw a C hrystusa i S ta reg o T esta m en tu p rzep la ta ją się z p o sta cia m i p ro ro k ó w i św ię ty c h . S ia d y m a lo w id eł z a u w a ży ł p ie r w szy K. S tro n czy ń sk i w 1857 r., d w a fra g m en ty o czy ścił z p o b ia ły J. S m o liń sk i w 1889, resztę o d sło n ię to w 1903 r. p od d ając zab iegom k o n serw a to rsk im w la ta ch 1917— 1918, 1921— 1923 i o sta tn io 1956— 1960; S ł o w n i k G e o g r a f i c z n y K r ó l e s t w a P o ls k i e g o V, W ar sza w a 1884, s. 427; C. F i l i p o w i c z - O s i e c z - k o w s к a, Ze s t u d i ó w n a d s z k o lą p o l s k ą m a l a r s t w a b iz a n t y ń s k i e g o , K ra k ó w 1936; M. W a l i c k i , P o l i c h r o m ia k o śc io ła ś w . T r ó j c y na z a m k u w L ublinie ,
„O chrona Z a b y tk ó w ” V II, W arszaw a 1954, s. 183— 188. 4 K o śc ió ł z około 1360 r.; por. S ł o w n i k G e o g r a f i c z
n y K r ó l e s t w a P o ls k i e g o X , W arszaw a 1889, M alow id ła,
p o k r y w a ją c e ścia n y p rezb iteriu m (na sk lep ien iu zn iszczo n e w 1656 r.), zo sta ły p ok ryte p olich rom ią barok ow ą w 1713 r., n a stę p n ie p ob iałą w 1825 r. O d k r y te w 1887 r., c z ę ścio w o k o n serw o w a n e w 1913 r. N a zesp ó ł m a lo w id e ł sk ła d a się p rzed e w szy stk im szereg scen ew a n g e lic z n y c h ; J. R o k o s z n y , Ś r e d
n i o w i e c z n e f r e s k i w k a t e d r z e s a n d o m ie r s k ie j , „ S p ra
w o zd a n ia K o m isji H isto rii S z tu k i” IX , K ra k ó w 1914, s. 472— 473; F. K o p e r a , op. cit. I, s. 126— 142; J. S t a r z y ń s k i , M. W a l i c k i , M a l a r s t w o m o n u
m e n t a l n e w P olsce ś r e d n io w ie c z n e j , W arszaw a 1929,
s. 41—43.
Skład technologiczny zapraw Tabli a I. Gru pa: Ilość warstw Spoiwo Wypełniacze Lp. Miejscowość wap no gips pia sek cegła wę giel włók no inne 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
l 1 Kraków, kaplica św. Krzyża na Wawelu 1 A A A A A A
—
2 Lublin — kaplica zamkowa 1 A A A A A A —
3 Sandomierz — kościół kat. 2 a
i A A A A A A A A A A A —
4 Wiślica — kościół koleg. 1 A A A A A A —
II 5 Chotel Czerwony — kośc. par. 2 a
i A A A A A A A — A A —
6 Niepołomice — kośc. par. 2 a
i A A A A A A A A A zaniecz. zaniecz. III 7 8
Dobrowoda — kośc. par. Jędrzejów — kośc. Cystersów
9 Kraków — kośc. św. Krzyża 1 A — A A A A —
IV 10
11
Czchów — kośc. par.
Kraków — kośc. Dominikanów
1 A
pobia- ła wa pien.
A A A A glina
12 Kraków — krużg. klaszt. Franciszkanów „Chrystus w tłoczni mistycznej”
1 A A A A A A zaniecz.
gliniaste 13 Kraków — krużg. klasztoru Franc.
„Stygmatyzacja św. Franciszka” 1 A — A A A A —
14 Krościenko — kośc. par.
„Męczeństwo św. Barbary” 1 A A A — A .—. glina
15 Krościenko — kośc. par. „Ukrzyżowanie” 1 A A A — A — —
16 Niedzica — Zamek 1 A A A A — A —
V 17 Koprzywnica — kośc. pocysterski 1 A A A A A — —
18 Kraków — krużg. klaszt. Dominikanów 1 A — A A A —
_
19 Kraków — krużg. klaszt. Franciszkanów „Portrety biskupów” .—
1 A — A A A A zaniecz.
gliniaste
20 Miechów — kośc. d. bożogrobców 1 A A A A A A —
21 Mieronice — kośc. par. 1 A A A A A — —
22 Opatów — kośc. par. 1 A — A A A A zaniecz.
VI 23 Chęciny — kośc. pofranciszkański 1 A — A — A A
_
24 Koprzywnica — krużg. klaszt. pocyster- skiego
1 A A A A A —■ zaniecz.
gliniaste 25 Kraków — krużg. klaszt. Augustianów
„Nadanie reguły”
1 A A A A A A zaniecz.
gliniaste 26 Kraków — krużg. klaszt. Augustianów
„Św. Zofia” 1 A A A A A A —
27 Lublin — kośc. pobrygidkowski 1 A — A A A — zan. glin.
28 Mogiła — kośc. Cystersów 1 A A A A A A —
29 Tyniec — krużg. klaszt. Benedykt. 1 A A A A A A zan. glin.
30 Tyniec — Klasztor Benedyktynów Kapitu
larz ' 1 A A A A A A zan. glin.
W iślica — kościół kolegialny p. w. N. P.
M ari i5 ;
B adania zap raw g rupy I w ykazały pow ta
rzające się cechy w schodniego
o p s i s .W k atedrze
sand om ierskiej w y stęp u ją dwie w arstw y n a rz u
tu. N a rz u t spodni, leżący n a w ą tk u ceglanym
grubości 6 m m , jest gładko zacierany, posiada
3 części p iask u w iślanego i 2 części w apna z m i
nim alną zaw arto ścią gipsu. W ystępuje m ała do-
m iesżka cegły m ielonej. N arzut leżący bezpo
średnio pod m alow idłem i jednow arstw ow e n a
rzu ty p o zo stałych om aw ianych obiektów , gruboś
ci śred n io 8 m m , s ą bardzo gładko zatarte, zaw ie
ra ją ok. 96,4% spoiw a w apiennego i ok. 3—4°/o
dom ieszki w postaci w łókna roślinnego, cegły
m ielonej, p iasku , węgla drzew nego i gipsu. Ich
w y trzym ało ść n a zgniatanie jest duża, natom iast
m niejsza n a łam anie, co jed n ak nie w pływ a
szczególnie u je m n ie na stan zachow ania m alo
w idła, gdyż d u ż a zaw artość w łókna n a d a je za
praw ie elastyczność.
G rupa II (ryc. 11— 12).
C hotel C zerw ony — kościół p arafialn y pod w e
zw an iem N. P. M arii, św. S tefan a i św. H ie
ro nim a 6 ;
5 K o ś c ió ł w z n ie sio n y w 1350 r. M alow id ła zach o w a ły się n a ś c ia n a c h p rezb iteriu m , na sk lep ien iu u le g ły z n is z c z e n iu w 1915 r., por. T. S z y d ł o w s k i ,
P o m n i k i a r c h i t e k t u r y e p o k i p i a s t o w s k i e j w w o j e w ó d z t w a c h k r a k o w s k i m i k ie l e c k im , K ra k ó w 1928. N a z e
sp ó ł m a lo w id e ł sk ła d a się szereg sc e n z życia C h rys tu sa i M a rii oraz p o sta cie ś w ię ty c h i m ed alion y, d e k o r u ją c e łu k tę c z o w y — całość w tra k cie k o n serw a cji; W. P o d i a c h a, op. cit. I; F. K o p e r a , op. cit. I, s. 126— 133; J. S t a r z y ń s k i , M. W a l i c k i , op. cit. s. 41— 43; W. M o l é , K i l k a u w a g o m a l o w i d ł a c h
ś c i e n n y c h w W i ś l i c y , „O chrona Z a b y tk ó w S ztu k i” I,
W a rsza w a 1930/31, s. 98— 101.
6 K o ś c ió ł z 1440 r.; w n ę tr z e d ek oru je k ilk u w a r s tw o w a p o lich ro m ia ; S ł o w n i k G e o g r a f i c z n y K r ó l e s t w a
P o l s k i e g o I, W a rsza w a 1880, s. 637—638; M. W a w -
r z e n i e c k i , K o ś c i ó ł w C h o te l u C z e r w o n y m , „S p ra w o z d a n ia K o m isji H isto rii S z tu k i” V III, K rak ów 1912, s. CLV.
7 K o ś c ió ł z la t 1350— 1358. W a rty k u le w z ię to pod u w a g ę je d y n ie p o lich ro m ię na zach od n iej ścia n ie n a w y , nad ch ó rem , na którą sk ła d a ją się k o n d y g n a - cjo w o u ło ż o n e sc e n y e w a n g e lic z n e (m .in. Z w ia sto w a nie), d a to w a n e n a X IV w .; S ł o w n i k G e o g r a f i c z n y K r ó l e s t w a P o l s k i e g o V II, W arszaw a 1887, s. 103— 106;
K. S i n k o - P o p i e l o w a , K o ś c i ó ł w N ie poło m ic ach . „R oczn ik K r a k o w sk i:” X X X , K ra k ó w 1938; K a ta l o g
N iepołom ice — kościół p a ra fia ln y p. w. N. P . Ma
rii i 10 tysięcy M ęczenników 7;
N arzu ty tej g ru p y są dw uw arstw ow e, n arzu t
spodni — arriciato — grubszy, średnio 9 mm,
n a rz u t w ierzchni — intonaco — cieńszy, średnio
6 mm. A rriciato kościoła w Chotelu Czerw onym
składa się z w apn a i piasku z niew ielk ą przew a
gą w apna. Do zap raw y uży to przezroczystego,
m iałkiego piasku rzecznego 8. W ykryto także śla
dy w łókna (binookular PZO nr 1496 25 X). In
tonaco zaw iera 3 części w apna, 1 część piasku,
ślady w łókna i gipsu. A rriciato kościoła niepo-
łom ickiego posiada 2 części w ap na i 3 części p ia
sk u w iślanego, także dom ieszkę cegły m ielonej
i ślady gipsu. W skład into naco w chodzą 3 części
w apna i 2 części piasku. P iasek w obu w a r
stw ach jest ten sam.
G rupa III (ryc. 13— 14)
D obrow oda — kościół parafialn y p. w . św. M arii
M agdaleny 9;
Jęd rzejó w — kościół o pactw a C ystersów p .w .
św. W ojciecha (kaplica bliźnia w praw y m r a
m ieniu tra n s e p tu ) 10;
K raków — kościół p. w. św. K rzyża (kaplica
św. A ndrzeja) n .
Z a b y t k ó w S z t u k i w Polsce, I: W o jew ó d ztw o k r a k o w
sk ie (red. J. S za b ło w sk i), W arszaw a 1953, s. 51— 52. 8 W ielk o ść ziaren p ia sk u p od an o w g . A. K r z e m i e ń , M a t e r i a ł o z n a w s t w o t w o r z y w a r t y s t y c z n y c h i ich k o n s e r w a c j a , W arszaw a 1956.
0 N a p o łu d n io w ej zew n ętrzn ej e le w a c ji k o ścio ła za ch o w a ły się fra g m en ty p o lich ro m ii ren esan sow ej i w c z e śn ie jsz e j, c z ęścio w o k ła d zio n e n a k am ien iu ; treść n ieczy teln a ; S ł o w n i k G e o g r a f i c z n y K r ó l e s t w a
P o ls k i e g o II, W arszaw a 1881, s. 79.
10 K o śció ł z X III w ., p rzeb u d o w a n y w drugiej p o ło w ie X V w . i po 1726 r. W zew n ętrzn ej płd. k a p licy b liźn iej sła b o c z y te ln e p o zo sta ło ści p o lich ro m ii fig u - r a ln o -o r n a m e n ta ln e j, z a p ew n e z X I II/X I V w .; S ł o w
n ik G e o g r a f i c z n y K r ó l e s t w a P o ls k i e g o V II, W arszaw a
1886, s. 588— 591; W. Ł u s z c z k i e w i c z , D w a z a g u
bio ne p o m n i k i n a s z e j r o m a ń s z c z y z n y w P ł o c k u i J ę d r z e j o w i e , „ S p raw ozd an ia K o m isji H isto rii S z tu k i” V,
K ra k ó w 1896; T. S z y d ł o w s k i , op. cit.; P o w i a t
j ę d r z e j o w s k i (K atalog Z a b y tk ó w S ztu k i w P o lsce III:
Woj. k ie le c k ie , red. J. Ł o ziń sk i, B. W olff, z. 3), W ar sza w a 1957, s. 6 n.
11 K o śc ió ł z X I I I —X IV w . N a zew n ętrzn ej zach. śc ia n ie n a w y k o ścio ła , ob ecn ie w e w n ą tr z dob u d ow an ej w X V I w . k a p lic y św . A nd rzeja, m a lo w id ło z około 1420 r. o d sło n ię te w 1907 r. i k o n serw o w a n e w la ta ch 1950tych, p rzed sta w ia ją ce w ie lo fig u r o w ą scen ę U k rzy
W odniesieniu do dw u pierw szych zabytków
należy powiedzieć, że w ątek k am ienny jest za
razem podłożem m alarskim . M alow idło w k a p li
cy św. A ndrzeja przy kościele św. K rzyża leży
na zapraw ie w apienno-piaskow ej. N arzu t je d n o
w arstw ow y, grubości 4 m m, m a niew ielką p rze
wagę w a p n a n ad piaskiem . P iasek rzeczny, p rze
zroczysty i żółtaw y jest m iałki i p ylasty. W y
stęp u je cegła m ielona, w dużej ilości węgiel
drzew ny i niew iele włókna.
G rupa IV (ryc. 15— 18)
Czchów — kościół p arafialn y p. w. N arodzenia
N.P. M arii 12 ;
K raków — kościół D om inikanów p. w. św. T ró j
cy 13,
K raków — krużgan k i k lasz to ru Franciszkanów
(„C hrystus w tłoczni m isty cz n e j“ i „Stygm a
tyzacja św. F ranciszka“) 14;
żo w a n ia w ob ram ien iu o rn a m en tu ro ślin n eg o , oraz fra g m en t sc e n y M o d litw y w O grójcu; K. B ą k o w s k i ,
K o ś c i ó ł ś w . K r z y ż a w K r a k o w i e , K ra k ó w 1904; S. T o m k o w i e z, N e u e n d e c k t e m i tt e l a l t e r l i c h e W a n d m a l e r e i e n in K r a k a u , „ K u n stg esch ich tlich es J a h rb u ch ”, W ien 1908; T. D o b r o w o l s k i , S t u d i a
n a d ś r e d n i o w i e c z n y m m a l a r s t w e m ś c i e n n y m w Polsce,
P o zn a ń 1927; Z. A m e i s e n o w a , O U k r z y ż o w a n i u
w k a p l i c y ś w . A n d r z e j a p r z y k o ś c i e le ś w . K r z y ż a ,
„P race K o m isji H isto rii S z tu k i” IV , K ra k ó w 1930, s. X X I—X X III; T. D o b r o w o l s k i , S z t u k a K r a k o w a ,
s. 218.
12 K o śció ł z X IV w ., ro zb u d o w a n y w X V w . P r e z b iteriu m ozd ob ion e p o lich ro m ią w X IV w . na ś c ia nach; w sch o d n iej, p o łu d n io w ej i p ó łn o cn ej ze scen am i z ży cia C h ry stu sa i M arii; na ś c ia n ie p łn . fry z scen p a sy jn y ch z X V w . n a m a lo w a n y ch na w a r stw ie X I V -w ie c z n e j; m a lo w id ła re sta u r o w a n e w 1913 r., o b ecn ie w tra k cie k o n serw a cji; S ł o w n i k G e o g r a f i c z n y
K r ó l e s t w a P o ls k i e g o I, W arszaw a 1880, s. 777; F. К o
p e r a , op. cit. I; T. S z y d ł o w s k i , op. it.; J. S t a r z y ń s k i i M. W a l i c k i , op. cit. s. 38; F. K o p e r a , Ze w s p o m n i e ń k o n s e r w a t o r a , „O chrona Z a b y tk ó w ” II, W arszaw a— K ra k ó w 1949, s. 85—86; K a
talo g Z a b y t k ó w S z t u k i w P o lsc e I, s. 75.
13 K o śció ł i k la szto r z X III w ., p rzeb u d o w a n y w końcu X IV lub X V w . M a lo w id ła za c h o w a ły s ię w k a p licy św . K rzyża (odkryte p od czas o sta tn iej r esta u ra cji k o ścio ła ) i w d ru gim p r z ę śle w sch . sk rzyd ła k ru żg a n k ó w (m .in. scen a M o d litw y w O grójcu); T. D o b r o w o l s k i , op. cit. s. 96, 113 i 224.
14 K o śc ió ł i k ru żg a n k i o d b u d o w a n e po p ożarze w 1436 r. W sk rzy d le płd. k ru żg a n k ó w „p ortrety b is k u p ó w k r a k o w sk ic h ”, zesp ó ł m a lo w id e ł z d ru giej ć w ie r c i X V w . (po pożarze) i p ó źn iejsze d o 1525 r. W sk rzy d le zach. d w ie k o m p ozycje; C h rystu s w tło c z n i m isty czn ej
K rościenko — kościół p arafialny p. w. WW.
Ś w iętych 15 ;
Niedzica — zam ek 1(i.
G rupa IV sk ład a się z dwóch zespołów, a m ia
now icie zabytki krakow skie tw orzą jed en dział,
n add un ajeckie — drugi. Połączenie ich w jedną
grupę w ynikło ze w spólnej techniki m alarskiej.
W kościele dom inikańskim w K rakow ie podło
żem dla m alow idła jest pobiała w ap ien n a g ru
bości ок. 1 m m, położona bezpośrednio na w ątku
kam iennym . W krużgankach franciszkańskich
w e w szystkich badanych obiektach n a rz u ty są
jednow arstw ow e o grubości ok. 5 m m , w apien
no-piaskow e w proporcjach: 1 część w ap n a i 2
części piasku („S tygm atyzacja św. F ran ciszka“)
lub 1 część w apna i 1 część piasku („C hrystus
w tło czni“). U żyto p iask u rzecznego m iałkiego
i częściowo grubego, przezroczystego. W y stępuje
dom ieszka cegły, w ęgla drzew nego i m inim alne
ilości w łókna. W kościele czchowskim n a rz u t jest
z m a ły m i scen a m i B iczo w a n ia , M szy św . i C ierniem k oro n o w a n ia u d ołu , oraz S ty g m a ty za cja św . F ran ciszk a, p o w sta ły przed i ok oło p o ło w y X V w . M alo w id ła od k ryte spod p o b ia ły i k o n serw o w a n e w latach 1900— 1913, scen a „ S ty g m a ty za cji” o b ecn ie w trakcie k o n serw a cji (w n in iejszy m a rty k u le n ie u w zg lęd n io n o d a lszy ch m a lo w id eł ścien n y ch w k rużgankach); W. Ł u s z c z k i e w i c z , D w a s t u d ia n a d z a b y t k a m i a r c h i t e k t u r y w Polsce, n a sz e n a j d a w n i e j s z e k o ś c i o ły p o f r a n c is z k a ń s k ie 1250— 1330, K rak ów 1891; S. T o m - k o w i с z, G a le r i a p o r t r e t ó w b i s k u p ó w k r a k o w s k i c h w k r u ż g a n k a c h O O F r a n c i s z k a n ó w w K r a k o w i e , K ra k ó w 1905; Z. A m e i s e n o w a , Ś r e d n i o w i e c z n e m a
l a r s t w o ścienne w K r a k o w i e , „R ocznik K ra k o w sk i”
X IX , K ra k ó w 1923; T. D o b r o w o l s k i , op. cit. s. 223.
15 K o śció ł z X IV — X V w . W p rezb iteriu m na ś c ia n ie płn. fra g m en ty m a lo w id e ł z X IV w . ze scen am i z życia św . B arb ary, oraz fra g m en t scen y U k r z y ż o w a nia z X V w ., z częścio w o zach ow an ą datą: 149.; przy o d b ijan iu ty n k ó w w 1921 r. odkryto śla d y p olich rom ii, k tóre na p ow rót z a m a lo w a n o i o d sło n ięto p on ow n ie w 1949 r., pod d ając k o n serw a cji do 1952 r.; T. S z y d ł o w s k i , Z a b y t k i s z t u k i w Polsce, p o w i a t n o w o t a r
s ki, W arszaw a 1938; K a t a l o g Z a b y t k ó w S z t u k i w P o l sce I, s. 358; E. M a r x e n - W o l s k a , M a l o w i d ła ścienne w ko śc ie le p a r a f i a l n y m w K r o ś c i e n k u n a d D u n a jc e m , „ B iu lety n H isto rii S z tu k i” X IX , W arszaw a
1957, s. 105.
16 Z am ek zb u d o w a n y w p o czątk ach X IV w. W d aw n ej k a p licy za m k o w ej (baszta p łd .-w sch .) fr a g m en t p o lich ro m ii ścien n ej z X IV w . z p r z e d sta w ie n iem scen y fig u ra ln ej na tle arch itek tu ry; T. S z y d ł o w s k i , I n w e n t a r z p o w i a t u n o w o ta r s k ie g o , „O ch
rona Z a b y tk ó w S z tu k i” I, W arszaw a 1930/31, s. 425.— 430; ten że, Z ab ytk i S ztu k i w P o lsce, s. 115.
jednow arstw ow y, grubości ok. 1 cm, w apienno-
-pia.sikowy z gliną i żółtym piaskiem kopalnym
w p ro p o rc jac h 1 : 3. W ystępuje też węgiel d rzew
ny, m ała dom ieszka cegły i słom y. W scenach
z życia św. B arb ary w K rościenku n arzu t jest
jednow arstw ow y, grubości 5— 10 mm, w apienno-
-piaśkow y z gliną. W apno z piaskiem w p ro
p orcjach 5 : 7. Piasek kopalny jest tu m iałki, py-
lasty i w ielobarw ny. Z apraw a posiada dodatek
w ęgla drzew nego, w y k ry to także- ślady gipsu.
W „U krzyżow aniu“ w K rościenku n a rz u t jest
jednow arstw ow y, grubości 5 mm, w apienno-
p ia s k o w y , w proporcjach 1 : 1 . P iasek kopalny
g ru b y i m iałki, koloru popielatego; w ystęp u je
tak że w ęgiel drzew ny i gips. W m alow idle n ie
dzickim n a rz u t jest gruby, 6— 12 m m , w apienno-
p ia s k o w y , z m ałą przew agą w apna nad pia
skiem . P iasek jest gruby, kopalny, w ielobarw ny;
w postaci dodatków w y stępu je gips, cegła m ielo
na, w łó k n o (paździerze). Z apraw a w yróżnia się
dużą w ytrzym ałością na zgniatanie (4,2 kg/_L
cm 3).
G rupa V (ryc. 19—20)
K oprzyw nica — kościół opacki p. w. N. P. M arii
i św. F lorian a 17;
K rak ó w — krużganki k lasztoru D om inikanów 18;
17 K o ś c ió ł z X III w . M alow id ła fig u r a ln e z X V w. u m ieszczo n e są na śc ia n ie płn. lew ej n a w y boczn ej i na p ila str a c h p rzy ścien n y ch w dw u p rzęsła ch zach. (częś cio w o n ie w y d o b y te spod pobial i n ieczy teln e). P on ad to śla d y m a lo w id eł p o zo sta ły na płn. śc ia n ie z e w n ę tr z nej k o ś c io ła w d aw n y m sk rzy d le n ie istn ie ją c e g o k ru ż gan k a z X V w.; m a lo w id ła te, dziś p ra w ie n ieczy teln e, b y ły w g . Ł u szczk iew icz a jeszcze zu p ełn ie w y ra źn e w p o ło w ie X I X w.; S ło w n ik G e o g r a f i c z n y K r ó l e s t w a P o l s k i e g o IV, W arszaw a 1884, s. 384—385; W. Ł u s z c z k i e w i c z , K o ś c ió ł i r e s z t y k la s z t o r u w K o
p r z y w n i c y , „ S p raw ozd an ia K o m isji H isto rii S z tu k i”
III, K r a k ó w 1887, s. 61—63; J. W i ę c e k , Z p r z e s z łości c z t e r e c h k o ś c i o łó w k o p r z y w n i c k i c h , „K ronika d iecez ji sa n d o m ie r sk ie j”, S a n d om ierz 1958. J8 por. p rzy p is 13. 19 por. p rzyp is 14. 20 K o ś c ió ł z la t 1233— 1293, p rzeb u d ow an y w 1394, 1410 i 1749— 1771, N a zach. ścia n ie n a w y k o ścio ła m a lo w id ło z ok oło 1380 r., o d sło n ięte w 1949 r., p rzed sta w ia ją c e U k rzy żo w a n ie; S ł o w n i k G e o g r a f i c z n y K r ó
l e s t w a P o ls k i e g o V I, W arszaw a 1886; „O chrona Z a
b y tk ó w ” II, W arszaw a 1949, s. 205; ta m że IV, 1951, s. 204; K a t a l o g Z a b y t k ó w S z t u k i P o l s k i e j I, s. 230.
K raków — krużganki klasztoru F ranciszkanów
(„p o rtre ty biskupów krakow skich“) 19 ;
M iechów — kościół daw nego k laszto ru Bożo
grobców p.w. G robu Pańskiego i św . Ja k u b a
Mn. 20 ;
M ieronice — kościół p arafialn y p. w. św. J a k u
ba 21 ;
O patów — kościół kolegialny p. w. św. M arci
n a 22 ;
W szystkie zabytki posiadają n a rz u ty jed n o
w arstw ow e, o grubościach kolejno 2— 4 mm,
5 m m, 4 m m , ok. 5 m m , 5 m m ,3 m m . W szystkie
n a rz u ty są w apienno-piaskow e z piaskiem rzecz
nym lu b kopalnym w proporcjach: K oprzyw
nica — n iew ielk a przew aga piasku n a d w apnem ,
krużganki D om inikanów — 5 części w a p n a i 3
części piasku, krużganki F ranciszkanów — 4,5
części w apn a i 3,5 części piasku, M iechów —
3 części w ap n a i 7 części piasku, M ieronice —
3 części w ap n a i 7 części piasku. P iasek rzeczny,
m iałki i p y łasty w y stę p u je w K oprzyw nicy;
rzeczny, przezroczysty, żółty i pom arańczow y
w krużgankach D om inikanów ; m iałki, kopalny,
w kolorze in ten syw nie żółtym — w M iechowie:
rzeczny, przezroczysty — w M ieronicach. Do n a
rz u tu w krużgan kach franciszkańskich zastoso
w ano piasek gruby i m iałki, przezroczysty
21 P rezb iteriu m z d ru giej p o ło w y X III w ., naw a k o ścio ła z X V w . N a ścia n a ch p rezb iteriu m p o lic h r o m ia o d k ryta i r esta u ro w a n a w 1939 r., p r z e d sta w ia ją c a w d w u k o n d y g n a cja ch szereg scen e w a n g e lic z n y c h i p o sta cie a legoryczn e; S ł o w n i k G e o g r a f i c z n y K r ó
l e s t w a P o l s k i e g o V I, W arszaw a 1886, s. 352; J. E. D u t k i e w i c z , N o w o o d k r y t e d e k o r a c j e m a l a r s k i e , „O chrona Z a b y tk ó w ” I, W arszaw a—K r a k ó w 1948, s. 65— 67; P o w i a t j ę d r z e j o w s k i (K atalog Z a b y tk ó w S ztu k i w P o lsc e III, z. 7), W arszaw a 1957, s. 21.
22 K o śció ł z X II w .; W. Ł u s z c z k i e w i c z , K o ś
ciół k o le g i a c k i ś w . M arcin a w O p a to w ie , „ S p ra w o zd a
nia K o m isji H isto rii S z tu k i” V I, K ra k ó w 1897; N a śc ia n ie płd. w ieży w p rzyb u d ów ce m a lo w id ło U k rzy żo w a n ia d a to w a n e na 1470 r. i p r z y p isy w a n e F r a n c isz k o w i z S ierad za; J. S t a r z y ń s k i , M. W a l i c k i , op. cit. s. 46—47.
23 K o śció ł z 1308 r. N a p ierw o tn ej śc ia n ie tęczo\yej za c h o w a n y fra g m en t m a lo w id ła z p o ło w y X V w ., p r z e d sta w ia ją c y św . W eron ik ę, z n ap isem na w stęd ze: ME FEC IT FR A T ER A N G E L U S (?) D E SA N D E C ;
S ł o w n i k G e o g r a f i c z n y K r ó l e s t w a P o l s k i e g o I, W ar
sza w a 1880, s. 575— 579; J. D u t k i e w i c z , op. cit. s. 67— 68.
24 pór. p rzyp is 17.
z barw n y m i dom ieszkam i. D om ieszka węgla
drzew nego i cegły m ielonej w y stęp u je w całej
g ru p ie V, ponadto ślady gipsu w K oprzyw nicy,
M iechow ie i M ieronicach. W łókno m ożna zna
leźć w „p o rtretach b iskupów “ w krużgankach
franciszkańskich, M iechowie i Opatow ie. N arzut
z O patow a m a dużą przew agę spoiw a n ad w y
pełniaczem (6 : 1), czym przypom ina zapraw y
m alow ideł ruskich (grupa I).
Grupa V I (ryc. 21— 23, 32)
Chęciny — kościół pofranciszkański p.w.
W niebowzięcia N. P. M a rii23 ;
K oprzyw nica — krużganki k lasztoru pocys-
te rs k ie g o 24 ;
K raków — krużg an ki klasztoru A ugustia-
nów 25,
L ublin — kościół daw nego k laszto ru B rygi
dek p.w. N.M.P. Zw ycięskiej 26;
Mogiła — kościół opactw a C ystersów p.w. św.
W acław a 27 ;
T yniec — krużganki i k a p itu la rz opactw a
B e n e d y k ty n ó w 28.
W szystkie n a rz u ty w om aw ianej g ru pie są
jednow arstw ow e, w apienno-piaskow e. W koś
ciele pofranciszkańskim w Chęcinach n arzu t
grubości 8— 15 m m m a niew ielką przew agę pia
sku nad w apnem ; piasek rzeczny, m iałki i py-
lasty, przezroczysty. Z apraw a zaw iera węgiel
drzew ny i m ałą ilość w łókna. W krużgankach
koprzyw nickich zapraw a sporządzona jest ana
25 B u d ow a k ru żg a n k ó w u k oń czon a w 1399 r.; w sk rzy d le w sch . nad p ortalem do d a w n eg o kap itu larza k om p ozycja „N adania regu ły św . A u g u s ty n a ” z p ie r w szej ć w ie r c i X V w ., p rzem a lo w a n a tem p erą w X V I w ., od k ryta i k o n serw o w a n a w la ta ch 1905— 1907; w sk rzy d le p in . n iew y ra źn e śla d y żó łci i z ie le n i po kom p ozycji „św . Z ofia z có rk a m i” (inne m a lo w id ła w k ru żgan k ach nie są u w z g lę d n io n e w artyk u le); Z. A m e i s e n o w a, op. cit. s. 69— 74.
26 K ościół z 1426 r.; podczas resta u ra cji k ościoła w 1898 r. o d k ryto na stry ch u fr a g m e n ty m a lo w id eł z X V w., sta n o w ią ce część d ek o ra cji fr y z o w e j pod p ierw o tn y m strop em n a w y , k tóre p rzed sta w ia ją or szak ry cersk i na tle p ejzażow ym ; S ło w n ik G eo g ra ficz ny K ró lestw a P o lsk ie g o V, W arszaw a 1884, s. 130; J. S m o l i ń s k i , K o ś c i ó ł PP. B r y g i d e k p ó ź n i e j P P
W i z y t e k w L u b li n ie i o d k r y t e m a l o w i d ł o ścienne z X V w., „ S p raw ozd an ia K o m isji H isto rii S z tu k i” IX ,
K ra k ó w 1915; J. S t a r z y ń s k i , M. W a l i c k i , op. cit. s. 45; K . E s t r e i c h e r , O t r e ś c i m a l o w i d e ł w
logicznie ja k zapraw a pod m alow idło w kościele
koprzyw nickim , jed n a k obiekt um ieszczono w
gru pie VI ze w zględu na odm ienną tech n ik ę m a
larską. M alowidło „N adania re g u ły “ w k ru ż g a n
kach klasztoru A ugustianów k rako w sk ich po
siada narzu t złożony z dw u części w a p n a i trzech
części piasku rzecznego, m iałkiego. Stw ierdzono
stosunkow o d u żą ilość cegły m ielonej, dom ieszkę
w ęgla drzew nego i gipsu. W kom pozycji „św.
Zofia“ grubość n a rz u tu wynosi 6 m m i sk łada
się z dw u części w apn a i jednej części piasku
rzecznego, pylastego. Piasek jest przezroczysty
i żółtaw y, w y stęp u je także cegła, w ęgiel drzew n y
i gips. W kościele pobrygidkow skim w L ublinie
grubość n a rz u tu w ynosi 8— 10 m m; sk ła d n a rz u
tu :6, 5 części w apna i 3,5 części piasku rzecznego
m iałkiego i pylastego, w kolorze jasnożółtym ,
pom arańczow ym i przew ażnie przezroczystym .
Jak o dom ieszki w y stęp u ją: cegła, w ęgiel drzew
ny, częściowo zanieczyszczenia gliniaste. W
kościele cysterskim w Mogile n a rz u t grubości
5,5 m m sk ład a się z 4 części w ap n a i 5 części
piasku. Piasek rzeczny w zapraw ie je s t m iałki,
pylasty i przezroczysty; ponadto — cegła, w ęgiel
drzew ny, w łókno i ślady gipsu. W k ru żg an k ach
tynieckich n a rz u t grubości 7 m m sk ła d a się z
4 części w apna, 3 części piasku rzecznego, cegły,
w ęgla drzew nego, posiada także ślad y w łókna
i gipsu oraz częściowo zanieczyszczenia gliniaste.
W k a p itu larzu tynieck im n a rz u t grubości 3—
5 m m ; skład narzutu:- 2 części w apn a, 3 części
m iałkiego piasku rzecznego, je s t tak ż e cegła
m ielona, węgiel drzew ny, ślady gipsu i częścio
wo zanieczyszczenia gliniaste.
k o śc ie le B r y g i d e k w Lu b lin ie, „P race K o m isji H isto rii
S z tu k i” V I, K ra k ó w 1935, s. 16*— 18*.
27 K ościół z X III w ., p rzeb u d o w a n y w X V I w . i p óźn iej. S zereg m a lo w id eł śc ie n n y c h S ta n is ła w a S a - m ostrzeln ik a z 1538 r. w p rezb iteriu m , tr a n s e p c ie i płd. k a p licy b liźn iej, od k ryte i k o n se r w o w a n e p o 1945 r.; J. D u t k i e w i c z , op cit. s. 69— 70; K a t a l o g Z a b y t
k ó w S z t u k i w P o lsc e I, s. 161— 164.
28 K ru żgan k i i k a p itu la rz przy w sc h . ram ien iu k ru żg a n k ó w w z n ie sio n e w X V w . W k a p itu la rzu : na ścia n ie zach. fra g m en t m a lo w id eł z p r z e d sta w ie n ie m leg en d y o św . K o rb in ia n ie (w g. L e p ie r c z y k a w K a ta logu Z a b y tk ó w S ztu k i) lu b św . H ie r o n im ie (w g. D u t k iew icza ), na śc ia n ie płd. fra g m en t sc e n y U cieczk i do E giptu. N a śc ia n ie m ięd zy k a p itu la r z e m a k ru żg a n k iem od stron y k ru żgan k a m a lo w id ło z em b le m a ta m i p o g rzeb o w y m i (?) z d ru giej p o ło w y X V w ., b yć m oże z c za só w o d n a w ia n ia k o ścio ła p rzez o p a ta M acieja (1451— 1477); o d k ry te po 1945 r.; J. D u t k i e w i c z , op. cit. s. 68—69; K a t a l o g Z a b y t k ó w S z t u k i w Polsce I, s. 177.
R yc. 8. K rak ów , k ap lica Ś w ięto k rzy sk a przy k ated rze na W aw elu, ścian a p o łu d n io w a —
m a k ro fo to g ra fia n arzu tu (grupa I). (fot. autorka)
R yc. 9. S an d om ierz, k ated ra p.w . N.P. M arii, ścia n a p ółnocna drugiego od zach od u przęsła p rezb iteriu m — m a k ro fo to g ra fia przekroju arriciato (grupa I). (fot. autorka)
R yc. 10. S an d om ierz, kated ra p.w , N. P. M arii, ścian a półn ocn a d ru giego od zachodu p rzę sła p rezb iteriu m — m a k ro fo to g ra fia przekroju in ton aco (grupa I). (fot. autorka)
R yc. 11. C hotel C zerw ony, k o śc ió ł p ara fia ln y p.w . N .P. M arii, św S tefa n a i św . H ieronim a, śc ia n a północna p rezb iteriu m , p rzęsło w sch o d n ie — m a k ro fo to g ra fia p rzekroju n a rzu tó w
Кус. 12. N iep ołom ice, k o śció ł p a ra fia ln y p.w . N .P. M arii i 10 ty s ię c y M ęczen n ik ó w , za ch od n ia ścian a n a w y nad chórem m u zyczn ym — m a k rofotografia przekroju n a rzu tó w a rri
ciato i intonaco (grupa II). (fot. autorka)
Hyc. 13. J ęd rzejó w , k o śció ł op actw a c y stersk ieg o zew n ętrzn a p o łu d n io w a k a p lica b l i ź
nia, ścia n a p ółn ocn a — m a k ro fo to g ra fia p rzek roju m a lo w id ła na k a m ien iu (grupa III). (fot. autorka)
Ryc. 14. K rak ów , k o śció ł p.w . św. K rzyża, „ U k rzy żo w a n ie” na ścia n ie w sch o d n iej k a p licy św . A n d rzeja — m a k ro fo to g ra fia przekroju narzu tu (grupa III). (fot. autorka)
R yc. 15. K rak ów , k ru żg a n k i k la szto ru F ra n ciszk a n ó w , „C hrystus w tłu czn i m isty c z n e j” w sk rzyd le zach od n im — m a k ro fo to g ra fia p rzek roju n a rzu tu z p ob iałą (grupa IV)
(fot. autorka)
R yc. 16, K rościen k o, k o śc ió ł p a ra fia ln y p.w . W W. Ś w ię ty c h , ścian a p ółn ocn a zach od n iego p rzęsła prezb iteriu m , scen y z życia św . B arbary — m a k ro fo to g ra fia przekroju n a
Ryc. 17. K rościen k o, k ościół p a ra fia ln y p.w. WW. Ś w ięty ch , ścian a półn ocn a d rugiego od zach od u p rzęsła p rezb iteriu m , scena „ U k rzy żo w a n ia ” — m a k ro fo to g ra fia przekroju n a
rzutu (grupa IV). (fot. autorka)
Ryc. 18. N ied zica, zam ek, daw n a k ap lica — m akrofotografia p rzek roju n arzu tu (grupa IV). (fot. autorka)
R yc. 19. K o p rzy w n ica , k o śció ł p o cy stersk i p.w . N. P. M arii i św . F lorian a, ścian a p ó ł nocna d ru giego od zachodu p rzęsła p ółn ocn ej n a w y bocznej — m a k ro fo to g ra fia przekroju
n arzutu (grupa V). (fot. autorka)
Ryc. 20. M iechów , k o śció ł d a w n eg o k la szto ru B ożogrob ców p.w . G robu P a ń sk ieg o i św . J akuba, „ U k rzy żo w a n ie” na zach od n iej śc ia n ie n aw y — m a k ro fo to g ra fia p rzek roju n a
Ryc. 21. C hęciny, k ościół p o fra n ciszk a ń sk i p.w . W n ieb ow zięcia N.P. M arii, ściana p ierw otn ej części w górnej k on d y g n a cji kościoła — m ak ro fo to g ra fia p rzekroju narzutu
(grupa VI). (fot. autorka)
Ryc. 22. L u b lin , k ościół d a w n eg o k la szto ru B ry g id ek p.w . N .P. M arii Z w y c ię sk ie j, ściana na strych u k o ścio ła — m ak ro fo to g ra fia przekroju narzutu (grupa VI). (fot. autorka)
Hyc. 23. T yn iec, O pactw o B en ed y k ty n ó w , zachodnia ścian a k ap itu larza — m a k ro fo to
g r a fia przekroju n arzutu (grupa VI). (fot. autorka)
III. BADANIE TECHNIK MALARSKICH (tabi. II)
G rupa I (ryc. 24). M alow idła grupy pierwszej
w y k azu ją cechy fresku, to znaczy, w ykonane
były n a podkładzie m okrym p rzy użyciu w o
d oro tlen k u w apnia. P ow ierzchnia n a rz u tu jest
gładzona, w arstw a farby cienka, ściśle przylega
jąca do podłoża; pow ierzchnia m alow idła jest
gładka. Nieco różnie 'kształtuje jest budow a m a
low idła sandom ierskiego. M alowidło to w g ru b
szej w a rstw ie posiada pow ierzchnię m atową.
Można p rzy nacisku skalpelem zdejm ow ać łuski
farby. P rz y sp alan iu w utlen iającym płom ieniu
p alnika w yd ziela słabą woń palonego ciała tłu -
srtego i zw ęgla się, co w skazyw ałoby n a tem perę.
J e d n a k pod działaniem rozcieńczonego kw asu
solnego spoiw o rozkłada się n atychm iast, b a r
w nik d a je się łatw o ścierać. Podobnie zachow ują
się pozostałe m alow idła pod działaniem kw asu
solnego. P ró b k i z L ublina i kaplicy św iętokrzys
kiej sp a la n e — zasadniczo się nie zm ieniają,
lekko b ru n a tn ie ją , b arw n ik ciem nieje, a po os
tygnięciu w raca do pierw otnej postaci. W arstw a
farby nie rozkłada się. Na żadnej z badanych
próbek nie spostrzeżono odcisków ry su n k u . W
odniesieniu do k ate d ry sandom ierskiej m ożna
przypuszczać, że m alow idło było w ykonane za
sadniczo we fresku, a w ykańczane chudą tem
perą. M alowidło w iślickie jest pokry te cienką,
błyszczącą w arstew k ą w rodzaju w erniksu , k tó
ra także nie jest odporna na działanie kw asu sol
nego i w płom ieniu ulega spaleniu.
Grupa II (ryc. 25). M alowidło w Chotelu
Czerw onym leży na gładkim intonaco w bardzo
cienkiej w arstw ie, m a pow ierzchnię stosunkow o
puszystą. P rzy spalan iu nie d aje reak cji spoiw a
organicznego. Pod działaniem 10-procentow ego
kw asu solnego pow ierzchnia rozpuszcza się. W
m alow idle niepołom ickim w arstw a farb y dosko
nale przylega do twardego, błyszczącego in to
naco. Pow ierzchnia m alow idła jest
m atow a
i rozpuszcza się pod działaniem kw asu solnego.
S palanie nie d aje reak cji spoiw a organicznego.
Badanie technik malarskich — przebieg reakcji
Tablica II
G ru p a Lp M iejscow ość S p alanie HCI o lejek ter
p en tyn ow y h2o W n iosek
1 2 3 4 5 6 7 8
1
12
K raków -kaplica św . K rzyża — na W aw elu
Lublin — K ap lica zam k ow a
nie zm ien ia się rozpuszcza się nie zm ien ia się nie zm ien ia się fresk
3 S an d om ierz — k ośc. kat. cz ę śc io w o sp ala się, w y d ziela zapach
subst. tłust. я fi tem pera?
4 W iślica — k ośc. k olcg. nie zm ien ia się w erniks sp a la się я
zm yw a część
w erniks. fi fresk
II 5
6
C h otel C zerw ony — k ośc. par.
N ie p o ło m ic e — k o śc . par.
nie zm ien ia się
> i
я n ie zm ien ia się >•
”
III 7 D o b r o w o d a — k o śc. par. zw ęgla się, w yd ziela z a pach p a lo n e g o b ia ł ka zw ierzęc.
n ie zm ien ia
się organ iczn a
8 Jędrzejów — k o śc . C ystersów sp a la się , w yd ziela ł a g o d n y aro m a ty czn y zap ach > » cz ę śc io w o ro zsp uszcza się. *> en k au styk a?
4
K raków — k ośc. św . K rzyża ss n я „ „ IV 10 11 12 13 14 15 16 C zch ó w — kośc. paraf. K raków — k ośc. D o m in ik a n ó wK raków — krużg. k laszt. F rancisz. „C h ry stu s w tło czn i m isty cz.”
K raków — krużg. klaszt. Franc. „S tygm atyzacja św . F rancisz k a”
K ro ścien k o — kośc. par. „ M ę czeń stw o św. Barbary"
K rościen ko — kośc. par. „ U k r z y ż o w a n ie "
N ied zica — zam ek
nie zm ien ia się
M rozp u szcza się я nie zm ien ia się c z ę śc io w o zm yw a się fresk ” ”
V 17 K oprzyw nica — k ośc. pocysterski sp ala się, w ydziela ła g o d n y , arom atyczn y zapach nie zm ien ia się o rg . (tem p e ra)
18 K raków — krużg. k lasztoru D o m inik an ów
sp ala się
-nie zm ien ia się. o rg. 19 K raków — krużg. klaszt. Franc.
„ P ortrety b isk u p ó w ”
„
n ie zm ien ia się
nie zm ien ia
się tem pera
20 M iech ó w — k ośc. d. b o żo g ro
bców zw ęgla się
„
o rg.21 M ieron ice — k ośc. par. m o cn o zw ęgla się. я „ „ tem pera?
22 O p a tó w — k ośc. k o leg . zw ęgla się, w yd ziela z a pach p a lo n eg o oleju białka VI 23 C h ęcin y — k o śc. p ofranciszkań- ski zapach p a lo n eg o b ia ł k a , w p łom ien iu pryska. rozpuszcza się >> -fresk suchy z d o d a t kiem k a zein y
51
»Tablica II d. с.
G rupa L p . M iejsco w o ść S p a la n ie HC1 o le je k terp en ty n o w y h2o W n io se k
1 2 3 4 5 6 7 8
24 K op rzyw n ica — krużg. k laszt. p o cy stersk ieg o
zw ęgla się , w ydziela zap ach p a lo n eg o białka rozpuszcza się nie zm ien ia się n ie zm ien ia się fresk su ch y z d o d a tk iem k a zein y
25 K raków — krużg. klaszt. A u gu st. „ N a d a n ie reguły” częścio w o rozpuszcza się 26 K rak ów — krużg. k la szt. A u gu st. „ Ś w . Z o fia ” C zęść zw ęg la się, w y d ziela ła g o d n y za pach. n ie rozp u sz cza się ” tech n ik a w a p ien n a z d o - d at. su b s tan cji org.
27 L u b lin — k ośc. p ob rygid kow sk i cz ę śc io w o sp a la się ” •• m o k r y fresk z k azein ą
28 M ogiła — k ośc. C ystersów spala się rozpuszcza
się ■■ cz ę śc io w o zm yw a się fresk ’z d o d a t k iem su b stan cji o rg a nicznej
29 T y n iec — krużg. k laszt. Bened. cz ę śc io w o spala się >> ><
30 T yn iec — k laszt. B enedykt. K a
pitularz * i ,, ,, ,,
31 C zch ó w — k ośc. par. M ęka P ań ska
zw ęgla się, d ym i, w y d ziela zap ach biał ka zw ierz. nie zm ien ia się rozpuszcza się k lejó w k a
M alow idła Chotelu Czerwonego i Niepołomic
zaliczam do techniki freisiku.
G rupa 111 (ryc. 26). W D obrow odzie m alo
widło w ykonane było na kam ieniu tłu stą tem
perą albo kazeiną. P róbki sp alan e zw ęglają się
mocno i w ydzielają intensyw ny zapach palo
nego białka zwierzęcego. W arstw a m alow idła
dobrze przylega do nierów nego podłoża k am ien
nego. Spoiw o nie rozkłada się pod działaniem
olejku terpentynow ego, a farb a nie zm yw a się
pod w pływ em wody. M alow idło w Jędrzejow ie,
podobnie ja k w Dobrowodzie, w ykonane bezpo
średn io na kam ieniu jest doskonale zw iązane z
podłożem . P rzy spalaniu w yk azu je cechy sp o
iwa organicznego, które są in n e niż w w ypadku
spoiw a kazeinow ego czy klejow ego. P o spaleniu
daje się zauw ażyć w zagłębieniach powierzchni
(binookular 25 X) w ytopione spoiw o w form ie
błyszczących czarnych kuleczek. Z apach spalo
nej próbki nie jest podobnie p rzykry, jak w w y
padku palonego oleju. Je st to n ajpraw dopodob
niej rodzaj en k au sty k i lub tłu s te j tem pery;
stw ierdzenie to m oże być ty m pew niejsze, że
jest w y su n ięte na podstaw ie analogii z techniką
m alow idła „U krzyżow anie“ z kościoła św. K rz y
ża w K rakow ie. P róbka tego o statniego m alo
w idła nie zm ienia się pod działaniem wody a w
płom ieniu palnika spoiw o w ytap ia się w postaci
czarnych, błyszczących grudek; po dłuższym
działaniu olejkiem terpenty no w y m farb a częś
ciowo się zmywa.
G rupa IV (ryc. 27). M alowidła tej g ru p y na
leżą do techniki fresco secco. Większość z nich
położona jest na pobiale w apiennej, a m ian o
wicie: m alow idło w Czchowie z XIV w., m alo
widło w kościele D om inikanów w K rakow ie,
dw ie kom pozycje — „C hrystus w tłoczni m is
tyczn ej“ i „Stygm atyzacja św. F ran ciszk a“ w
krakow skich
krużgankach
franciszkańskich
i sceny z życia św. B arbary w K rościenku. P ró b
ki m alowideł, sp alan e w płom ieniu palnika, nie
w ykazują substan cji organicznych, zm yw anie
w odą nie pow oduje rozkładu spoiw a. Kwas
solny, w prow adzony na pow ierzchnię, niszczy
ją, a barw ik m ożna łatw o usunąć. Pow ierzchnia
tych m alow ideł jest m atow a. „U krzyżow anie“
w K rościenku i m alow idło w Niedzicy w ykonane
są bezpośrednio na szorstkim narzucie w apien
no-piaskow ym , nie zaw ierają spoiw a organicz
nego o barw ik pod w pływ em wody ulega częś
ciowo zmyciu. M alowidło niedzickie w dużym
procencie pozbawione jest barw ika. Badania
m alow idła w Czchowie w ykazały, że fryz ze
scenam i Męki Pańskiej na północnej ścianie
jest w dużym stopniu przem alow any i leży na
w arstw ie X V I-w iecznej, albo na jej przem a-
ló w c e 29. M alowidło daje się zm yw ać wodą,
próbka spalana w płom ieniu dym i i zwęgla się,
w ydzielając m ocny zapach palonego białka zw ie
rzęcego; jest to „klejów ka“.
G rupa V (ryc. 28— 29). M alow idła tej grupy
ch a rak tery zu ją się spoiw em organicznym , p rzy
puszczalnie jest to przew ażnie tem p era jajow a.
Pow ierzchnia niektórych m alow ideł tej g rupy
posiada zniszczenia w form ie odprysków farby.
Farba położona jest kryjąoo, w dość grubej w a r
stw ie, bezpośrednio na z a ta rty m narzucie. P rzy
sp alan iu próbek w ydziela się charak tery sty czny
zapach, w ystęp uje spękanie pow ierzchni i zwę
glenie. Na m alowidle kościoła koprzyw niokiego
widać odipryski farby; barw n ik częściowo daje
się zm yw ać wodą, farb a ulega częściowo sp a le
niu, w ydzielając łagodny arom atyczny zapach.
W
krakow skich
krużgankach
Dom inikanów
w arstw a farby, dość słabo zachow ana, posiada
spoiw o organiczne i zwęgla się w płom ieniu.
P róbk a pobrana z „portretów biskupów “ we
franciszkańskich krużgankach w K rakow ie (VI
przęsło od wschodu) w ykazała przem alow anie
pierw otnego
obrazu.
Technika
zastosowana
w najstarszej w arstw ie m alow anej, w y d aje się
być tem perą; spala się ona i w ykazuje pew ne za-
tłuszczenie pow ierzchni. Próbka z „U krzyżow a
n ia “ w M iechowie spalana zwęgla się, m alatu ra
jest słabo zw iązana z podłożem, leży bezpośred
nio n a narzucie. W M ieronicach pow ierzchnia
m alow idła jest dobrze spojona, dość tłusta, sp a
lana — m ocno się zwęgla. „U krzyżow anie“ o pa
tow skie m alow ane jest k ry jąco p astą na cien
kiej, pojedynczej w arstw ie n arzutu. M alowidło
sp alan e w płom ieniu palnika zwęgla się, dając
zapach palonego oleju i białka.
29 T w arze są p ra w ie w ca ło ści p rzem alow an e; m a lo w id ło w m iejsca ch k itó w u zu p ełn ia ją cy ch (liczne n aciek i) w y k o n a n e jest tą sam ą tech n ik ą, co p a rtie n ie leżące' na k itach (co w sk a z u je na p rzem alów k i). R
y-G rupa V I (ryc. 30— 32). N ajliczniejszą grupę
stanow ią m alow idła w ykonane w technice w a
piennej z dodatkiem spoiw a organicznego i le
żące w większości przypadków na p o biale w a
piennej. A naliza optyczna m alowidła z kościoła
w Chęcinach w ykazała, że farba leży na cien
kiej pobiale i dobrze przylega do podłoża, a b a r
wa obrazu jest żywa. P rzy spalaniu próbka w y
dziela n ik ły zapach ciała białkowego. Pod w p ły
wem k w asu solnego pow ierzchnia rozkłada się.
Podóbne cechy zdradzają resztki m alow idła w
daw nych k rużgankach koprzyw nickich, poło
żone na pobiale w apiennej. W sp alan iu próbka
w ydziela nikły zapach palonego białka zw ierzę
cego i zwęgla się. M alatura m ieszcząca się
niegdyś w e w n ętrzu krużganków , po ich w y b u
rzeniu n a rażan a b y ła n a ciągłe zm iany atm osfe
ryczne, toteż sta n jej zachow ania jest zły. Dwa
m alow idła w krużgankach augustiań sk ich; „Na
danie reg u ły św. A u g ustyn a“ i „św. Z o fia “ w y
k azują obecność spoiw a organicznego. Pierw sze
z nich posiada cienk ą w arstw ę farb y , k tó ra pod
w pływ em w ody nie rozm yw a się, sp alan a zaś
częściowo się zwęgla. M alow idło „św. Z ofia“ ,
obecnie w złym stan ie zachow ania, c h a ra k te ry z u
je się pow ierzchnią optycznie m iękką, p raw ie p u
szystą oraz dość intensy w ną barw ą. P rób k a w
płom ieniu palnika w ydziela łagodny zapach sub
stan cji organicznej. We frag m en tach kom pozy
cji na s try c h u kościoła pobrygidkow skiego w L u
blinie, pow ierzchnia m alow idła posiada połysk
i jest dość tłusta. Cienka, dobrze spojona, w a r
stw a farby, nie ulega rozkładowi pod w pływ em
kw asu solnego i n ie rozpada się pod w pływ em
wody. P ró b k a m alow idła częściowo sp ala się w
płom ieniu. Te w szystkie cechy i stosunkow o
dobry sta n zachow ania pozwala przypuszczać, że
u żyto tu kazeiny, a odciśnięty ry su n e k św iad
czy, że m alow ano na m o k rym podkładzie. W cy
stersk im kościele w M ogile m alow idło leży na
szorstkiej pobiale. P rzy spalan iu próbki w ydziela
się słab y zapach su b stan cji organicznej. M alo
w idła w krużgankach i k a p itu la rz u tynieckim
w ykazu ją zasadniczo tech nik ę w apienną. P rzy
su n ek dob rze za ch o w a n y na całej p ła szczy źn ie. T ech n iczn e w y k o n a n ie fry zu różn i się za sa d n iczo od m a lo w id ła X IV -w ie c z n e g o w jeg o p artiach o r y g in a ln y ch .
