Kultura strzyżowska w świetle znalezisk grobowych

BULLETIN ARCHÉOLOGIQUE POLONAIS

WIADOMOŚCI

AR CHE OLO GICZ NE

PAŃSTWOWE MUZEUM ARCHEOLOGICZNE

w

Warszawie

WARSZAWA 2006 VARSOVIE

TOM (VOL.) LVIII

r

WIADOMOSCI

ARCHEOLOGICZNE

Redaguj e _zespó? 1 Editorial staff:

mgr Jacek Andrzejowski (sekretarz redakcji 1 managing editor), dr Wojciech Brzezi?ski (redaktor naczelny 1 editor in chief),

prof. dr hab. Teresa _{D?browska (zast?pczyni} redaktora _naczelnego 1 _subeditor), mgr Gra?yna Orli?ska,

mgr Rados?aw Prochowicz, mgr Andrzej Jacek _Tomaszewski, doc. dr hab. Teresa _W?grzynowicz

T?umaczenia 1 Translations:

Anna _Kinecka, Marta _{Stasiak-Cyran, Andrzej} Jacek Tomaszewski

Jacek Andrzejowski

Sk?ad i ?amanie 1 _Layout: ]R]

Rycina na ok?adce: emaliowana _zapinka br?zowa

z _{Babiego Do?u-Borcza, pow. Kartuzy (rys.} L. _Kobyli?ska)

Cover picture: enamelled bronze disc brooch

from Babi Dó?-Borcz, distr. _Kartuzy (drawn by L. _Kobyli?ska)

© Pa?stwowe Muzeum _{Archeologiczne} w _Warszawie, 2006

© _Autorzy, 2006

Pa?stwowe Muzeum _{Archeologiczne jest instytucj? kultury}

finansowan? przez

Urz?d Marsza?kowski Województwa Mazowieckiego

Sprzeda? detaliczna _{publikacji Pa?stwowego} Muzeum _{Archeologicznego,} w _{tym egzemplarzy archiwalnych, prowadzona jest}

w salach _wystawowych muzeum, ul. D?uga 52 _(Arsena?), 00-241 Warszawa. P?atno?? _{gotówk?; wystawiamy} rachunki i _faktury. Ponadto nasze _ksi??ki i _czasopisma mo?na zamawia? w PMA, tel. +48 ₍₂₂₎ 831 3221-25/110 lub _pod adresem _internetowym

wydawnictwapma@pma.pl

Cennik _{wydawnictw, wykaz publikacji} i _{pe?en spis} zawarto?ci _czasopism PMA: _{http://www.pma@pma.pl/wydawnictwa}

Adres _redakcji 1 Editorial office: Pa?stwowe Muzeum _{Archeologiczne}

ul. _D?uga 52 _(Arsena?), 00-241 Warszawa

,

WIADOMOSCI

ARCHEOLOGICZNE

Tom _(VoI.) LVIII

SPIS

TRE?CI

Contents

ROZPRAWY

El?bieta C i e_{p i} ele w s k a, Schy?kowopaleolityczne i mezolityczne materia?y krzemienne z bada? _{powierzchniowych}

w _{mi?dzyrzeczu Pilicy} i _Wis?y 3

Final Paleolithic and Mesolithic :flint materials from surface surveys between the Pilica and Vistula rivers

Barbara B a r_{g i}e _?, Kultura _strzy?owska w ?wietle znalezisk _grobowych

The Strzy?ów Culture in the light of burial finds

65

Jan S chu s te r, O pó?nych zapinkach kapturkowych (A 1141)

Late _spring-cover brooches _(A II ₄₁₎

101

MISCELLANEA

Anna D r z e w ic_{z, Niezdobiony naszyjnik br?zowy} z _{haczykowatym zapi?ciem} ze zbiorów _Pa?stwowego

Muzeum _{Archeologicznego} w Warszawie 121

Bronze _plain neck _ring with hooked terminal sfrom the collection of the State _{Archaeological} Museum in Warsaw

Anna St r o b in, P?setka br?zowa z _{cmentarzyska kultury oksywskiej} w _{Wyczechowie, pow.} kartuski

Bronze tweezers from Oksywie Culture cemetery at Wyczechowo, distr. _Kartuzy

127

Magdalena M ?c z _y

?

sk a, Agnieszka U rb a n i _{ak, Prowincj onalnorzymska zapinka} tarczowata z _cmentarzyska

kultury wielbarskiej w Babim _{Dole-Borczu, pow.} kartuski 145

Provincial Roman disc brooch from Wielbark Culture _cemetery at Babi Dó?

-Borcz, distr. _Kartuzy

Magdalena M ?c z _y

?

sk a, Uwagi o _{niektórych typach zapinek} II _grupy serii _wschodniej Oscara _Almgrena

On selected variants of Oscar _Almgren group II, eastem series, brooches

159

Jacek A ndr z_ej ow s _ki, ?ukasz _Maurycy S tan a s z _ek, Hanna Ma?k ow sk a- Pl i

s zk _{a, Mod?a, grób} 169

-pierwsza trepanacj a czaszki z okresu _{wp?ywów rzymskich} z ziem _polskich 185

Mod?a, grave 169

-first skull trepanation from the Roman Period at the territory of Poland

Aleksandra ? ó r a w sk a, Grób kultury wielbarskiej z _cmentarzyska z _{wczesnej epoki} ?elaza w _Tynwa?dzie

na _Pojezierzu I?awskim 201

AWielbark Culture grave from an _Early Iron _{Age cemetery} at _Tynwa?d in Ilawa Lake District

MATERIA?Y

Andrzej Jacek T o m as z e w s_{ki, Schy?kowopaleolityczne} i _{mezolityczne materia?y} krzemienne z _cmentarzyska

kultury grobów kloszowych w Wieliszewie 209

Final Paleolithic and Mesolithic :flint materials from a Cloche Grave Culture cemetery at Wieliszew

Teresa _{W ? g} r z_y n o wi c_{z, Cmentarzysko kultury grobów kloszowych} w _{Wieliszewie, pow. legionowski}

Cemetery of Cloche Grave Culture at Wieliszew, distr. _Legionowo

215

Rados?aw P r o c h o wi c_z, Osada z _m?odszego okresu _{przedrzymskiego} i okresu _rzymskiego w _Strzy?owie,

pow. hrubieszowski, w ?wietle bada? z lat 1935-1937 i 1939 265

Late Pre-Roman and Roman Period settelment from _Strzy?ów, distr. Hrubieszów. _Insights from _{investigation} made in 1935-1937 and 1939

Andrzej Ma ci a?o w i c_{z, Cmentarzysko kultury przeworskiej} z _m?odszego okresu _{przedrzymskiego}

w _{Suchodole, pow.} sochaczewski 283

Przeworsk Culture _cemetery from Late Pre- Roman Period at Suchodó?, distr. Sochaczew

ODKRYCIA

Marek Z ale w s k _{i, Rogowy harpun} z rzeki _Wilgi

An antler _harpoon from the _Wilga river

371

Jerzy L ib e r _{a, Niecodzienny zabytek} z Polesia _Lubelskiego

An unusual artefact from Polesie Lubelskie

372

Jerzy L ib e r a, Barbara Ma tr a s z e_k, Znaleziska _{grobowe (?) kultury mierzanowickiej} na Mazowszu

Burial finds _(?) from the Mierzanowice Culture in Mazowsze

374

Tadeusz W i ?

n ie w s k i, Unikatowy zabytek spod Starachowic

A_uniqe find near Starachowice

375

Marek F lor e _k, Siekierka _br?zowa z _miej scowo?ci _{Senis?awice, pow.} kazimier ski

Bronze axe from Senis?awice, distr. Kazimierza Wielka

377

Miros?awa A ndr z _ej o w s k a, ?ukasz Maurycy St a n a s z e_{k, Groby} kloszowe na _{warszawskiej Sadybie}

Cloche graves from Sadyba in Warsaw

378

Rados?aw Pr o ch o w ic _{z, Szpila holszty?ska} ze stanowiska 4 w _{Tomaszach, pow. ostro??cki}

Holstein pin from Tomasze, distr. Ostro??ka, site 4

384

Zbigniew N o w ako w s k _i, Nowe znaleziska z _{Kamie?czyka, pow. wyszkowski}

New finds from _Kamie?czyk, distr. _Wyszków

388

Piotr ?u c z k i e w i c_{z, Perespa}

-kolejne cmentarzysko z okresu _rzymskiego ze _{wschodniej Lubelszczyzny?} 390

Perespa

-a_previously unknown Roman Period cemetery from the eastem Lublin Region?

Renata _{Madyda-Legutko, Judyta} Rodzi?ska-Nowak, Joanna _{Zagórska-Telega,} Prusiek,

pow. sanocki, stan. 25. Pierwsze _cmentarzysko ludno?ci _{kultury przeworskiej} w _{polskich Karpatach}

Prusiek, distr. Sanok, site 25. The first Przeworsk Culture _cemetery recorded in the Polish _Carpathians

394

Jacek An dr z _ej ow s_ki, ?ukasz _Maurycy St an a s z e_{k, Andrzej} Gr _zymkow s_ki, Nieznane _cmentarzyska

z okresu _{wp?ywów rzymskich} w ?mijewie _Ko?cielnym i _{?mijewie Gajach,} w _pow. m?awskim 401

New cemeteries from the Roman Period at _?mijewo Ko?cielne and _{?mijewo Gaje,} distr. M?awa

Aleksandra Rz e s z o ta r sk a -N

o w a k ie w ic_{z, Cezary} S o b c z a_k, A?urowa _zapinka ze wsi _Szczeberka,

pow. augustowski

-import czy na?ladownictwo? 407

Openwork brooch from Szczeberka, distr. _{Augustów: import} or imitation?

Marek F lor e _{k, Wczesno?redniowieczny pochówek szkieletowy} z Sandomierza

Early Medieval inhumation burial from Sandomierz

410

Wiadomo?ci _{Archeologiczne,} t. LVIIL 2006

BARBARA BARGIE?

KULTURA

STRZY?OWSKA

?WIETLE

THE STRZY?ÓW CULTURE IN THE LIGHT OF BURlAL FINDS

Jerzy G?osik, publikuj?c monografi? kultury

strzy?ow-skiej w roku _{1968, dysponowa?} materia?ami

pocho-dz?cymi z 18 stanowisk _{zlokalizowanych} w 14

miej-scowo?ciach na terenie _{Lubelszczyzny,} w?ród _których

by?o siedem obiektów _{sepulkralnych}

-Dyniska Nowe, Gródek, Skomorochy Ma?e, Krzewica,

Raciborowice-Kolonia, stan. I i _{II, Strzy?ów,} stan. 1. Stosunkowo s?aba

wówczas _{znajomo?? sytuacji kulturowej} w I okresie

epo-ki _br?zu w Polsce _{?rodkowowschodniej spowodowa?a,}

?e _{wszystkie wymienione obiekty w??czone zosta?y} do

tej kultury'. By?a ona _najlepiej wówczas rozpoznan?jed-nostk? taksonomiczn?, a o _{wyst?powaniu np. kultury}

mie-rzanowickiej w _{mi?dzyrzeczu Wis?y} i _Bugu w zasadzie

zabytki uzyskane m.in. w Raciborowicach-Kolonii

zali-czyli do _{kultury tomaszowskiej, nazywanej} tak?e

kultu-r? mierzanowick?. Nieco pó?niej pierwszy z _tych

bada-czy (S. Nosek 1964, s. 26 _{n.) podzieli? t? jednostk?} na

dwie _{odr?bne grupy: mierzanowick?} oraz _strzy?owsk?.

J. G?osik _(1958a, s. _{163-164; 1958b,} s. _{383) opisa?}

gro-by kultury ceramiki _sznurowej z _{ceramik? typu}

strzy?ow-skiego, natomiast Aleksander Gardawski _(1959, s.

118--119) materia?y pochodz?ce z _Gródka,

Raciborowic-Ko-lonii _zaliczy? do _{nadbu?a?skiej grupy kultury} ceramiki

sznurowej. Witold Hensel _(1988, s. _{170, 200-201, mapa}

XXIII) interesuj?ce nas _{tutaj zabytki zaliczy?} do

schy?-kowej fazy kultury ceramiki _sznurowej. O _wyst?powaniu

kultury strzy?owskiej pisali nast?pnie Andrzej Kempisty (1981, s. ₁₀₆₎ i Marek Gedl _(1980, s. _{77; 1989,} s. _438),

natomiast w _{najnowszej syntezie} Janusz

KrzysztofKoz-?owski _(1998, s. _142-148) wcale nie _{wymienia tej}

jed-nostki _kulturowej.

. .

me _wspommano.

W_{pierwszych sprawozdaniach} z bada? _osady w

Strzy-?owie _materia?y okre?lone _{jako strzy?owskie} Zofia

Pod-kowi?ska _{(193 6a,} s. _{75) rozpatrywa?a} w kontek?cie

neo-litycznej kultury ceramiki _sznurowej, w ramach _której

w roku 1955 wraz z Konradem Ja?d?ewskim _wyró?ni?a

grup? strzy?owsk? (za J. G?osikiem 1968, s. _8). Podobnie

materia?y z _{przedwojennych} bada? z _osady w _Strzy?owie

potraktowa?a Z. Podkowi?ska _(1960, s. ₆₄₎ a J. G?osik

(1962, s. _{180) szereg} ?róde? z _Wy?yny

Zachodniowo?y?-skiej. Badacz ten we _{wcze?niejszej pracy (1961,} s. ₁₅₅₎

dla _{tej samej grupy} materia?ów _{ceramicznych u?ywa?}

zamiennie okre?le? _{typ strzy?owski} oraz _grupa

strzy?ow-ska _kultury ceramiki _sznurowej. Natomiast Tadeusz

Sulimirski _(1957-1959, s. _{233) grup? strzy?owsk?}

kultu-ry ceramiki sznurowej podniós? do _{rangi kultury}

strzy?ow-skiej. Tak te? _{zosta?y potraktowane} ?ród?a ceramiczne

z _powojennych bada? w _{Strzy?owie przez Jerzego}

G?o-sika i Jana _{Gurb? (1963,} s. _361). Z kolei Stefan Nosek

(1957, s. _{94, 256)} oraz Jan _{Kowalczyk (1959,} s. 2 _n.)

Mimo _up?ywu czterdziestu lat od czasu ukazania _si?

monografii J. G?osika w _{dalszym ci?gu dysponujemy}

skromnymi danymi, chocia? _{powi?kszy?y si?} one o liczne

stanowiska _{pochodz?ce g?ównie} z _prospekcji

powierzch-niowej prowadzonej w ramach AZP oraz nieliczne

obiekty cmentarne badane ratowniczo _{(np. Nieledew,}

l

Bior?c pod uwag? uk?ady szkieletów _{(o ró?nym stopniu podgi?cia nóg),}

obiekty z_cmentarzysk w _{Krzewicy, pow. tomaszowski,} iSkomorochach

Ma?ych, pow. zamojski, oraz _cz??? obiektów ze _Strzy?owa, pow.

hrubieszo-wski, nale?y zaliczy? do _{kultury mierzanowickiej (B.} B a r_{g i}e? 1991, s.

112-113; 1995, s. _8-12; B. B_argi e?, J. Li b era _2005, s. ₄₎

-co _zreszt? wstosunku do _cmentarzyska w Skomorochach _{Ma?ych sugerowa?} Z. ?lu

-s a r -sk i _(1956, s. _{100). Fragmenty naczy? "strzy?owskich"} znalezione lu?no na obszarze zniszczonego cmentarzyska w_{Dyniskach Nowych,} pow.

tomaszowski, niekoniecznie musz? ?wiadczy? o_{przynale?no?ci} do _kultury

Ryc. l. Cmentarzyska kultury strzy?owskiej na _{Lubelszczy?nie.}

Fig. l. Cemeteries of the _Strzy?ów Culture in the Lublin _Region.

1. Raciborowice-Kolonia, stan./site I, II; 2. Hrebenne, stan./site 10,24,31,34; 3. Strzy?ów, stan./site 1,10,27,28; 4. Husynne Kolonia, stan./site 6,7; 5. Gródek, stan./site l; 6. _{Hrubieszów-Podgórze,} stan./site 5; 7. Nieledew; 8. _Hy?a; 9. Horod?o, stan./site

12; 10. _Moroczyn; 11. Ostrówek _{(l-pow./distr.} Che?m, 2-7.9.10-pow./distr. Hrubieszów, 8-pow./distr. Zamo??, ll-pow./distr. Lubartów) Husynne Kolonia, stan. 6, Hrubieszów-Podgórze, stan.

5, Strzy?ów, stan. _{10,27,28, Hrebenne,} stan. _10,24,31,

34); kontynuowane s? prace na _nekropoli w

Raciboro-wicach-Kolonii, stan. 112•

zawsze _{jako pierwszoplanow? (J.} Machnik _1978, s. _74).

Zdaniem J. _{Kowalczyka (1968,} s. _{121, przyp. 9)} efekt

tego zabiegu jest jednak ró?ny na _{poszczególnych}

tere-2

List? t? mo?na _{by?oby przypuszczalnie poszerzy?} o kilka nast?pnych obiektów, istniej?jednak powa?ne w?tpliwo?ci co do ich _{"strzy?owskiego"} charakteru. Chodzi tu przede wszystkim o _cmentarzysko w _Strzy?owie,

gdzie na _{wielokulturowym stanowisku, zawieraj?cym} bardzo liczne

materia?y poosadowe z neolitu i _{epoki br?zu, odkryto} w _rozproszeniu

17 _{grobów szkieletowych,} z _{których groby} nr _1-11, 16 i 17 _zawiera?y

pochówki ludzkie, w _tym co _najmniej w 7 obiektach u?o?one w _pozycji

Baz? ?ród?ow? do _{poznania obrz?dku pogrzebowego}

ludno?ci _{kultury strzy?owskiej s? materia?y pochodz?ce}

z 18 stanowisk _{sepulkralnych} o _{ró?nym stopniu}

przeba-dania i _ró?nej warto?ci _{poznawczej. Obiekty} te

zloka-lizowane s? w 11 _{miejscowo?ciach.} Badania i _odkrycia

przypadkowe ostatnich lat _{ujawni?y pewne koncentracje}

cmentarzysk w _{tych samych miejscowo?ciach, np.} Hre-benne, stan. 10,24,31 i _{34, Strzy?ów,} stan. 10,27 i _28,

Husynne Kolonia, stan. 6 i 7 _{(Ryc. 1).} Ze _wszystkich

stanowisk _{pochodzi ??cznie} 86 obiektów _grobowych.

skurczonej. Wyposa?enie grobów stanowi?y drobne narz?dzia krzemienne, grociki, paciorki i_jedyne znalezione na _{cmentarzysku naczynie (amfora} z_s?czkami -por. Z. Podkowi ?ska 1960, s. _50-51; J. G?osik 1968,

s. _90). Niezale?nie od _licznego materia?u _{ceramicznego kultury} strzy?o-wskiej, z _{warstwy kulturowej} na _tym stanowisku pochodz? fragmenty naczy? kultury mierzanowickiej (J. G ?o si k _{1961). Nale?y zaznaczy?,} ?e

w?ród _{odkrytych grobów}

-wbrew _opinii J. G ?o si ka _(1968, s. ₉₀₎

-nie stwierdzono pochówku, który mo?na _{by?oby bezspornie przypisa?}

kultu-rze _{strzy?owskiej (por.} B. _Bargie?, J. Libera 2005, s. _4). Na _kolejne stanowisko natrafiono przypadkowo podczas prac ziemnych wParczewie,

pow. loco. Wdu?ej prostok?tnej jamie, któr? zinterpretowano jako jam? grobow? (bez ?ladów _{szcz?tków ludzkich), znajdowa?o si?} 8_masywnych

"sierpów" krzemiennych, które sta?y si? podstaw? do powi?zania obiektu

z_{kultur?strzy?owsk?(S.} ?ó?kowski _1988, s. _67; M. Bienia 2003,

s. _43). Jak wykaza?y dok?adne badania typologiczne tego typu zabytków pó?ksi??ycowate no?e _sierpowate nie mog? by? ??czone z osadnictwem

wczesnej epoki br?zu, w _{tym kultur? strzy?owsk?, tylko} z czasami

pó?-niejszymi (por. J. Libera 2001, s. 63, 98). Jesieni? 2005 roku znisz-czony obiekt odkryto w _{Horodysku, pow.} che?mski

-grób wyposa?ony by? w _naczynie i_{najprawdopodobniej siekier?.} Szkielet (dziecka?) uleg?

zniszczeniu _podczas prac ziemnych lub _{robotnicy zakopali} go w _innym

miejscu (B. Bargie? 2006). Podstaw? wyró?nienia zespo?ów tej kultury jest

ce-ramika, która ma _{swoisty, niepowtarzalny charakter,}

?atwo _{rozpoznawalny} w?ród materia?ów _innych kultur.

Wytwarzana by?a z _gliny z _{du?? ilo?ci?} domieszki

schu-dzaj?cej. Prze?omy naczy? wykazuj? obecno?? _piasku,

t?ucznia, niekiedy granitowego. Po _{zag?adzeniu i}

wy-równaniu nierówno?ci _powsta?ych w trakcie _lepienia

garnków naczynia by?y bogate zdobione w _{postaci g?sto}

umieszczonych odcisków sznura z _{mniej licznymi}

inny-mi _{w?tkami (stempelki,} linie _ryte), a _{nast?pnie jeszcze}

przed wypaleniem ró?norodnie _{przecierane. Zabieg} ten

nach ima swoiste odcienie. Na ceramice _{"strzy?owskiej"}

?lady s? bardzo wyra?ne, nie zag?adzone, p?askie i p?yt-kie, wskazuj?ce na _{przecieranie mi?kkim} wiechciem.

Wed?ug J. G?osika _(1968, s. _45-48) ten _sposób

przecie-rania _{jest obserwowalny tylko} na _naczyniach

cienko-?ciennych. Na _wi?kszo?ci za? _{naczy? zabieg}

wykony-wano _grubymi, ostro _{?ci?tymi, przypuszczalnie suchymi} trawami, pozostawiaj?cymi po sobie mocno wyró?niaj?-ce _{si?, ró?nej} szeroko?ci _rysy i _smugi. Wiechciem z

ta-kich traw _{przecierano powierzchnie naczy?} tak _po stronie

zewn?trznej, jak i _wewn?trznej. Co _{by?o powodem}

prze-cierania

-czy by?y to _{wzgl?dy praktyczne u?atwiaj?ce}

trzymanie naczynia w _{d?oniach, czy} te? zdobnicze

-

trud-no ustali?. _{Wydaje si?,} ?e _{tego rodzaju} obróbka

po-wierzchni _{by?a zwyczajem panuj?cym} w?ród _garncarzy

"strzy?owskich" .

Znacznie _{rzadziej groby} lokowano w _obr?bie osad.

Np. na _{du?ej, eponimicznej} osadzie w _Strzy?owie w

stre-fie _{peryferyjnej odkryto jeden grób} ludzki _{(por. przypis}

2), podobnie jak w _{Gródku, gdzie niezbyt bogate}

mate-ria?y "strzy?owskie" zalega?y w warstwie _kulturowej.

Pierwotna wielko?? _cmentarzysk nie _jest mo?liwa

do okre?lenia _{przede wszystkim} ze _wzgl?du na zakres

i _{rodzaj przeprowadzonych} bada? _{wykopaliskowych.}

?adne _cmentarzysko nie zosta?o _przebadane w _ca?o?ci,

nie _{wiemy zatem, jak rozleg?e pierwotnie mog?y by?}

te _{obiekty. Nale?y przypuszcza?,} ?e _by?y one _?redniej

wielko?ci

-mog?y liczy? kilkana?cie _mogi?. Nie

wyklu-czone, ?e _{pojedyncze groby odkrywane przypadkowo}

lub w czasie bada? _{ratowniczych mog? sygnalizowa?}

istnienie _wi?kszych za?o?e?.

Znane dzi? _{cmentarzyska kultury strzy?owskiej}

ró?ni? si? znacznie _{mi?dzy sob? liczb? odkrytych} gro-bów. _Najwi?kszym i _{najlepiej rozpoznanym} obiektem

jest cmentarzysko w _{Raciborowicach-Kolonii,} stan. II

(Ryc. 2), na _którym na _{powierzchni ponad} 1000 nr'

od-s?oni?to ogó?em 27 _{grobów (tylko} cz??? z nich doczeka?a

si? publikacji

-J. G?osik _1968, s. _72-74; M. Pola?ska

1987a; 1987b; 1988; 1994a; Z.

_?lusarski,

?lusarska--Pola?ska _1989).

Wed?ug niektórych badaczy w?asny charakter ma

równie? _{wytwórczo?? krzemieniarska, oparta} na

dosko-na?ym surowcu _{wo?y?skim (J.} G?osik _1968, s. _49-54;

J. Machnik _1978, s. _{76-77). Cechy} te _mia?y uwidacznia?

si? zarówno w?ród materia?ów _{osadowych, jak} i _przede

wszystkim pochodz?cych z _cmentarzysk. Badania i

stu-dia ostatnich _{lat, lepiej rozpoznane} krzemieniarstwo

epoki br?zu (kultury trzcinieckiej i _?u?yckiej) nie _daj?ju?

jednak tak _wyrazistego obrazu _{zabytków ??czonych}

do-tychczas z _{kultur? strzy?owsk?.}

Na _drugim co do wielko?ci _{cmentarzysku,} w

Husyn-nem Kolonii stan. _{6, odkryto} 13 _{grobów (A.} Kokowski

1987, s. _21-23; W. Koman _{1987; 1992,} s. _22-23; B.

Bar-gie?,A. Kokowski _1991, s. _127-139; M. Pola?ska _1994b), na _kolejnym, w _{Hrubieszowie-Podgórzu,} 11 _grobów

(E. Banasiewicz _1990). Pozosta?e to _{obiekty ma?e,} od 1

do 6 _grobów

-Nieledew _(I. i A. _{Kuty?owscy 1970),}

Gródek, stan. 1 _(J. G?osik _{1958a; 1958b; 1968,} s. _68-69;

B. _Bargie?,A. Kokowski _1991, s. _141-142; W. Panasie-wicz _1995a, s. _{6-8), Hrebenne,} stan. 10 i 24 _(W. Koman 1992, s. _{23), Hrebenne,} stan. 31 _(W. Koman 1991;

1994a), Hrebenne, stan. 34 _(M. Pola?ska _1998),

Strzy-?ów, stan. 1 _{(J. G?osik,} J. Gurba _1963, s. _361; J. G?osik

1968, s. _{90-91), Strzy?ów,} stan. 10 _{(J. Gurba,A.}

Zako?-cielna _1995, s. _{10-11), Strzy?ów,} stan. 27 i 28 _(A.

Zako?-cielna, H. Taras _{1996), Hy?a (E.} Banasiewicz _1986), Hu-synne Kolonia, stan. 7 _(A. Bronicki _1992, s. _[5-6]),

Horod?o, stan. 12 _(W. Koman _{1994b), Moroczyn (W.}

Pa-nasiewicz _1995b) iRaciborowice- _Kolonia, stan. I _(Z.

?lu-sarski, M.

_{?lusarska-Pola?ska,}

N_{ekropole kultury strzy?owskiej, których} obszar

wy-st?powania na _{Lubelszczy?nie} w zasadzie _{ogranicza si?}

do _{po?udniowo-wschodniej cz??ci Wy?yny Lubelskiej,}

tworz? ma?e, ale _{wyra?ne zgrupowania} nad _Bugiem

wo-kó? Hrubieszowa w _{obr?bie Grz?dy Horodelskiej}

(Horo-d?o, Hrebenne, Husynne Kolonia, Nieledew, Strzy? ów,

Raciborowice-Kolonia) oraz _{Kotliny Hrubieszowskiej}

(Gródek, Hrubieszów-Podgórze), poza którymi po?o?ona

jest na _po?udniowym zachodzie _{Hy?a pod} Zamo?ciem

oraz, prawdopodobnie zniszczony, obiekt z _Ostrówka',

po?o?onego nad _{?rodkowym Wieprzem} na _po?udniowy

zachód od Kocka _{(Ryc. 1).}

Cmentarzyska i odosobnione _groby zlokalizowane s?

niemal z _regu?y na wzniesieniach lub _wi?kszych

wynios-?o?ciach _terenowych, sk?onach lub stokach w s?siedztwie

cieków, niekiedy w _pobli?u osad lub w tzw. strefie

podsta-wowej dzia?alno?ci _{gospodarczej, tj.} w _promieniu oko?o

5 km wokó? osad. Potwierdzeniem _tego s? wyniki bada?

powierzchniowych, które _{zarejestrowa?y g?sto??} sieci

osadniczej w _pobli?u stanowisk _{sepulkralnych.} W

Hre-bennem zlokalizowano _{cztery cmentarzyska,} a ?ladów

osadniczych (wed?ug terminologii AZP) stwierdzono

dziesi??; w _{Strzy?owie, oprócz znanej ju? osady, dalszych}

?ladów _{osadniczych odkryto} osiem. _{Przy innych}

cmen-tarzyskach nie _{odkryto liczniejszych} ?ladów zasiedlenia.

W_Husynnem Kolonii dwóm _{cmentarzyskom towarzyszy}

tylko jeden ?lad _osadnictwa, a w _{pobli?u cmentarzysk} w _{Hrubieszowie-Podgórzu, Raciborowicach-Kolonii,}

Nieledwi, Hy?ej nie stwierdzono _innych ?ladów

dzia?al-no?ci _{ludzkiej zwi?zanej} z _{kultur? strzy?owsk?.}

Zarejestrowan? form? grobów na _wszystkich

nekro-polach s? p?askie

-w chwili _odkrycia

-groby z

pochów-kami _{szkieletowymi. Naj ednym} stanowisku

-w

Hrubie-szowie-Podgórzu

-ods?oni?to grób symboliczny (nr 8).

Na _g??boko?ci, na _{jakiej odkrywano pozosta?e obiekty}

3

Znalezisko to budzi pewne kontrowersj e. W"kurhanie" odkryto zabytki

kamienne

-toporek, rozcieracz i_siekier? oraz _p?oszcze krzemienne z suro-wca _{wo?y?skiego (L. Gaj} e w sk i _1972). To ostatnie ma _analogie w

ma-teria?ach _{"strzy?owskich"} ,st?d sugestie o takiej chronologii zespo?u z

Os-trówka _(por. B. Ba r_{g i}e_?, J. Li be r a _{2004). Lokalizacj} a stanowiska

-do?? daleko od zwartego zasi?gu osadnictwa tej kultury

-oraz

podkurha-nowa forma _grobu mog? jednak budzi? _w?tpliwo?ci odno?nie do _jego

B

)31

?

Ryc. 2. Plan _cmentarzyska w Rac i borowic ach-Kolonii, stan. I _(A) iII _{(B). Budynki wspó?czesne (a); groby (b)} i budowla _{s?upowa (c)}

kultury strzy?owskiej .Wg: Z. ?lusarski, M. ?lusarska-Pola?ska 1989

Fig. 2. Plan ofthe cemetery atRac iborowice-Koloni a, site I _(A) and II _(B). Modem buildings (a); graves (b) and longhouse (c)

ofthe _Strzy?ów Culture. After: Z. _?lusarski, M. ?lusarska-Pola?ska 1989

grobowe, wyst?pi?a owalna _jama, na dnie _której

znajdo-wa?y si? tylko trzy naczynia, a w _{nast?pnym grobie (nr 1)}

spoczywa?y nadpalone szcz?tki zwierz?ce, najprawdo-podobniej psa, wyposa?one w dwa _{naczynia (E.}

Bana-siewicz _1990, s. _213,218). Z kolei w _obr?bie

cmentarzys-ka w _{Raciborowicach-Kolonii,} stan. _II, w _{pobli?u grobów}

ludzkich _{ods?oni?to budowl?} o _{konstrukcji s?upowej,}

wewn?trz której znajdowa?o si? palenisko. Obiekt _ten,

prawdopodobnie zwi?zany z _{cmentarzyskiem,} zdaniem

Z.

_?lusarskiego

obrz?dów pogrzebowych lub _{"zadusznych" (Z.}

_?lusarski,

no, aby wielko?? _{jamy grobowej} zale?na _by?a od _{p?ci czy}

wieku _zmar?ego. Wobiektach _{du?ych spoczywali}

zarów-no _{m??czy?ni (Hrubieszów-Podgórze, groby} 3 i _{9), jak}

i _{kobiety (Raciborowice-Kolonia,} stan. _{II, grób 20,}

Hru-bieszów-Podgórze, grób 11) oraz dzieci

(Raciborowice--Kolonia, stan. _{II, groby} 3 i _12). Brak równie? _wyra?nych

ró?nic w _{g??boko?ciach jam grobowych.} W

Raciborowi-cach-Kolonii, obiekty grobowe ods?aniano _ju? od

g??bo-ko?ci _{0,20-0,40 m,} a ich dna _si?ga?y od _0,55 do _{1,20 m,}

przy ?redniej g??boko?ci dochodz?cej do 0,70 m. Równie?

g??boko?? jamy grobowej nie _{by?a zwi?zana} z _p?ci? i

wie-kiem _pochowanych osobników. _{Najg??bszy grób} na _tym

cmentarzysku kry? pochówek dziecka _{(grób 11).}

M. ?lusarska-Pola?ska 1989, s. _189).

Pochówki w _{obr?bie tego samego cmentarzyska}

ró?-ni? si? kszta?tem i _{wielko?ci?jam grobowych,} a tak?e

g??boko?ci? zalegania i _{orientacj?. S?dz?c po}

uporz?d-kowanym, równomiernym uk?adzie _rz?dowym w

Raci-borowicach-Kolonii, stan. II _{(Ryc. 2), obiekty grobowe}

na _{powierzchni mog?y by? oznaczone, np.} w formie

kopczyków, czy te? stel. Kszta?ty jam grobowych nie

zawsze mo?liwe s? do okre?lenia, g?ównie ze _wzgl?du

na ca?kowite lub _cz??ciowe zniszczenie na skutek

p?yt-kiego zalegania. To ostatnie _powoduje, ?e _{obrysy jam} nie

reprezentuj ?regularnych kszta?tów, niekiedy, zw?aszcza

w _{czarnoziemie,} s? wr?cz trudne do wyró?nienia.

Zarysy i _{wymiary jam grobowych} o kszta?cie

owal-nym nie wsz?dzie uda?o _si? w _{pe?ni uchwyci?. Cz???} z nich _{reprezentuje obiekty} du?e od _{2,80-2,90xO,90-0,95}

i _1,15x2,50m, inne s? znacznie mniejsze

-0,90x1,20 m.

W_jednym z _najwi?kszych obiektów kszta?tu _owalnego

pochowano m??czyzn?, w _najmniejszym

-kobiet? (od-powiednio Hrubieszów-Podgórze, grób 4 i _6).

W 86 _{zarejestrowanych grobach} ukierunkowanie _jam

ustalono dla 67 obiektów _(77,9%), w _których

zdecydowa-nie _przewa?a uk?ad wzd?u? osi E-W _{(64,1 %),} N-S _(7,5%),

oraz kierunków _{po?rednich (28,4%). Pierwszy} z

kierun-ków _{zdecydowanie dominuje} w Raciborowicach-Kolonii oraz w _{Husynnem Kolonii,} stan. 6.

Najliczniejsz? grup? tworz? jamy pod?u?ne, mniej

lub _bardziej zbli?one do _prostok?ta o _prostych lub

zaokr?-glonych naro?nikach, niekiedy przybieraj?ce kszta?t

trapezu, mniej liczne _{s? jamy} owalne. Te _pierwsze to

obiekty du?e o _d?ugo?ci od _2,20-3, 10m do _{1,55-1,70 m,}

przy szeroko?ci od 1,10-1,15 do 0,5-0,6 m.

Powierzch-nie ich _{wahaj? si?} od _1,19 do _3,41 rrr' _{przy pojemno?ciach} od _0,42 do _{ponad 2,7} nr'. W_{grupie tej} nie

zaobserwowa-Na dwóch _{cmentarzyskach odkryto prawdopodobnie}

pozosta?o?ci po drewnianych trumnach.

_?lady

konstrukcji drewnianej ods?oni?to w _grobie 25 w

Raci-borowicach-Kolonii, stan. II _(M. Pola?ska _1988), za?

w _grobie 27 na _{tym samym cmentarzysku zmar?y}

:

?I

!

?!

?l

\

\

,---?

Ryc. 3. Pochówek w trumnie ₍₁₎ i_{pochówki cz?stkowe (2.3).}

Fig. 3. Burial in acoffin (1) and partial burials (2.3).

Hu s_yn n e Ko lon ia, stan./site 6, grób/grave 5 _(1); Hr ebe n n_e, stan./site 31 _(2); Gr ó

de_{k, grób/grave} 3 _(3).

Wg/After: B. _Bargie?, A. Kokowski 1991; W. Koman 1991, J. G?osik 1958a

lona _{glina przemieszana} z_{w?gielkami drzewnymi (Z.}

?lu-sarski, M. ?lusarska-Pola?ska 1989, s. _181).

rodzaj konstrukcji ods?oni?to w _grobie 5 na _cmentarzysku w _{Husynnem Kolonii,} stan. 6 _(Ryc. 3: _l). Zw?oki ludzkie

spoczywa?y w _drewnianej "trumnie", _{czytelnej jako}

ciem-ny, regularny zarys o kszta?cie _prostok?ta z _{zaokr?glonymi}

naro?nikami, która _{zag??biona by?a} nieco _poni?ej dna

zasadniczej jamy grobowej (B. Bargie?, A. Kokowski

1991, s. _136).

Wype?niska jam grobowych stanowi?a _zazwyczaj

je-dnolita, nieco _ciemniejsza od _otoczenia, ziemia. W

niek-tórych grobach by?a ona _{jednak przemieszana} z

resztka-mi _{w?gla drzewnego (Raciborowice-Kolonia,} stan. _II,

groby 12 i _{20), popio?em} i _{bry?kami przepalonej gliny}

(Raciborowice-Kolonia, stan. _{II, grób 3).} W_grobie 16 w _{Raciborowicach-Kolonii,} stan. _II, na

g??boko?ci 0,20 m _{ods?oni?to skupisko przepalonej}

gliny, tworz?ce nieregularny czworobok o _wymiarach

1,60x2,40 m. _{Przy jego pó?nocnej kraw?dzi wyst?pi?y}

?lady zw?glonej belki, która _{jest prawdopodobnie}

pozo-sta?o?ci? po konstrukcji drewnianej oblepionej glin?.

Dodatkowo _{wype?nisko jamy grobowej} stanowi?a

przepa-Wprawdzie na _{cmentarzyskach} nie stwierdzono

prze-jawów obrz?dku cia?opalnego, jednak?e w _wyniku bada?

specjalistycznych Zdzis?aw _Kapica i _Alicja

?mieszkie-wicz-Skwarska _stwierdzili, ?e _szcz?tki ludzkie z

cmen-tarzyska w _{Raciborowicach-Kolonii,} stan. II _posiadaj?

?lusarska-ne. Z kolei _{pó?nocna cz??? grobu pozosta?a}

nienaruszo-na iko?ci _spoczywaj? wuk?adzie _{anatomicznym (W.}

Ko-man _1991, s. _14). W okolicach _g?owy ustawione _by?y

trzy naczynia, z _{których tylko jedno jest cz??ciowo}

usz-kodzone, ale nie rozbite _{(w wype?nisku jamy} nie

odkry-to _{brakuj?cych fragmentów naczynia)}

-tak _wi?c naczy-nia nie _tylko nie _{sta?y si? ?upem z?odziei,} ale nie _uleg?y

nawet _{przypadkowemu} rozbiciu _{podczas pl?drowania}

jamy grobowej. Dlatego te? nie _{wydaje si?, by grób}

zo-sta? _{rzeczywi?cie okradziony.}

-Pola?ska _1989, s. _188). W_{wypadku niektórych}

szcz?t-ków _nadpalenie ko?ci _{mog?o by?} rezultatem rozniecenia

ognia bezpo?rednio nad _{jama grobow?ju? po jej}

zasy-paniu (groby 3 i _{16). Prawdopodobniejsze wydaje si?}

jednak, ?e _ogie? rozniecano _{po przysypaniu} zw?ok _tylko

cienk? warstw? ziemi. _{Tam, gdzie szkielety} ludzkie

wy-kazuj?intensywniejsze zaczernienie _tylnych

powierzch-ni ko?ci

-zw?oki _{musia?y by?} umieszczone nad ?ród?em

ognia, co _{prawdopodobnie wymaga?o} wznoszenia

od-powiednich konstrukcji (groby 2 i _{15; por.} Z.

_?lusarski,

?lady

ognia wykazuj? ko?ci z _grobów 20 i _27, a w obiekcie 25

nadpalony by? nie _{tylko szkielet,} ale i _pozosta?o?ci

konstrukcji drewnianej oraz _{organiczne elementy}

wypo-sa?enia _{grobowego (M.} Pola?ska _1987, s. _{32; 1988,}

s. _40). U?amki _nadpalonych ko?ci wraz z _drobnymi

w?-gielkami drzewnymi i _{zlasowan? polep? ods?oni?to}

po-nadto w _grobie 14 _(4/93) na stan. 6 w _{HusynnemKolonii}

(M. Pola?ska _1994b, s. _16).

Chaotycznie rozrzucone, lecz nieuszkodzone ko?ci

kr?gos?upa i ?eber

-przy dobrze zachowanej czaszce

i _{ko?czynach dolnych (Ryc. 3:3)}

-stwierdzono w _grobie

3 w Gródku _(J. G?osik _1958a, s. _161). Obiekt ten nie

zos-ta? _{jednak przez odkrywców okre?lony jako wyrabowany,}

a zatem _{zaakceptowano prawdopodobnie hipotez?} o

in-gerencji drobnych gryzoni w _{obr?bie jamy grobowej,}

b?d? te? _mamy tu do _czynienia z _pochówkiem

cz?stko-wym lub wtórnym. Podobn? sytuacj? zaobserwowano

w _grobie 8 w _{Husynnem Kolonii,} stan. 6, gdzie ko?ci

by?y przemieszane i _po?amane, a czaszka odwrócona

potylic? ku _{górze (W.} Koman 1992, s. _22). W_grobie 11

w _{Husynnem Kolonii,} stan. _{6, pod} ko??mi tu?owia

jed-nego osobnika odkryto skupisko ko?ci ludzkich w

uk?a-dzie _{nieanatomicznym (M.} Pola?ska _1994b, s. _17).

Z?y stan zachowania _{szcz?tków kostnych, cz?sta}

nie-kompletno?? (cho? niekiedy szkielety u?o?one s? w

po-rz?dku anatomicznym, ale z _wyra?nym brakiem

odcin-ka _{kr?gos?upa; por.} S. _Kadrow, A. i J. Machnikowie _1992,

s. _{61, ryc. 21), przemieszanie} lub _chaotyczny uk?ad

szkieletów w _{jamie grobowej, sta?y si? powodem}

wy-ró?nienia tzw. _{pochówków cz?stkowych} lub _wtórnych.

Na ów _z?y stan _wp?yw ma wiele _czynników

-procesy

erozyjne, niwelacja terenu, g??boka orka, p?ytki poziom zalegania szkieletu, penetracja zwierz?t polnych i

le?-nych, cho? niektóre zniszczenia _{mog?y by?} równie?

re-zultatem okradania _{grobów (J. B?bel 1987,} s. _109-114).

Analiza _{antropologiczna wykazuje,} ?e _najlepiej

zacho-wuj? si? ko?ci _{czaszki, ko?czyn górnych (zw?aszcza}

ko?ci _ramieniowe) i _dolnych

-ko?ci udowe i

piszczelo-we. _{Przyczyn? tego jest fakt,} i? ko?ci te s? zbudowane

w _wi?kszo?ci z _{substancji zbitej. Najs?abiej zachowuj?}

si? ko?ci klatki _{piersiowej, r?ki} i _{stopy. Du?y wp?yw} na

stan zachowania szkieletów _{maj ?}równie? _indywidualne

cechy osobników, przede wszystkim p?e? i wiek

pocho-wanego. Szkielety m??czyzn, ze _wzgl?du na masywniej-sze _{ko?ci, zachowuj? si?} z _{regu?y lepiej} ni?

delikatniej-sze ko?ci _nale??ce do kobiet. Podobna _sytuacja ma

miejsce w _wypadku szkieletów dzieci i osobników

m?o-docianych, których ko?ci _s?jeszcze s?abo

zmineralizo-wane, co _wp?ywa na _z?y stan ich zachowania. _Dlatego

te? _{najcz??ciej zachowuj? si? fragmenty} czaszek i ko?ci

d?ugich. Z ko?ci _d?ugich z _{regu?y s?} to _{tylko trzony, gdy?}

procesowi zniszczenia w _{pierwszej kolejno?ci}

podlega-j? nasady zbudowane z _{substancji g?bczastej (A. Tajer}

Liczba osobników w _{pochówkach cz?stkowych bywa}

trudna do okre?lenia. W trzech obiektach _szcz?tkom

dobrze _{zachowanym towarzyszy?y fragmenty} ko?ci

in-nych osobników. Grób 1 z Gródka zawiera?

prawdopo-dobnie _{szcz?tki m?odej kobiety} i _dziecka, a w _grobie 10

w _{Hrubieszowie-Podgórzu oprócz} szkieletu _5-letniego

dziecka znaleziono ko?? _{?ródstopia innego}

m?odociane-go osobnika. Podobn? sytuacj? zaobserwowano w

Ra-ciborowicach-Kolonii, stan. _{II, grób 8, gdzie} zw?okom

doros?ego m??czyzny towarzyszy?y szcz?tki 5-letniego

dziecka. Trudno _{rozstrzygn??, czy} s? to _obiekty

zawie-raj?ce szcz?tki równocze?nie _z?o?onych dwóch

osobni-ków, cho? _{najprawdopodobniej nale?y liczy? si?} z _tak?

ewentualno?ci?. Stwierdzono dwa _{pewne pochówki}

podwójne: jeden

-dwojga dzieci

(Raciborowice-Kolo-nia, stan. _{II, grób 2), drugi}

-kobiety i _m??czyzny (Ra-ciborowice-Kolonia, stan. _{II, grób 7).} W _Hrebennem, stan. _{31, ods?oni?to jeden pochówek zbiorowy (grób 2),}

w _{którym wyró?niono szcz?tki} czterech _zmar?ych. Ich

wiek _przy?yciowy okre?lono od kilku _(dla dwóch

osob-ników _2-6) do kilkunastu _(14-18) lat. Pozosta?e

prze-badane _{obiekty kultury strzy?owskiej,} dla _których

wy-konano _{analizy antropologiczne,} s? pochówkami

jed-nostkowymi.

Okre?lenie u?o?enia zw?ok w stosunku do stron

?wia-ta _jest mo?liwe _tylko w _{tych pochówkach, gdzie} stan

za-chowania szkieletu _jest stosunkowo _dobry. W_wi?kszo?ci

wypadków u?o?enie _{zmar?ego jest zgodne} z _{osi? d?u?sz?}

jamy grobowej.

1996, s. _70-71).

W?ród _{grobów kultury strzy?owskiej zarej} estrowano

tylko jeden obiekt _(Hrebenne, stan. _31), o _którym

od-krywca s?dzi, ?e zosta? _{wyrabowany jeszcze} w

pradzie-jach (Ryc. 3:2). Wskazywa? na to ma kszta?t _jamy

gro-bowej, która w _{swej po?udniowej cz??ci} ma _owalny,

nieregularny zarys, a ko?ci tu?owia _zosta?y

przemiesza-Na 18 stanowiskach _{kultury strzy?owskiej}

od chwili _zgonu do _{odkrycia, pozwoli?y} mu na

stworze-nie _{rozbudowanego} schematu u?o?enia _szcz?tków

ludz-kich. J. _{B?bel wyró?ni? pi?? typów} u?o?enia _prawo- i

le-wobocznego jako pierwotne i _{kilkadziesi?t wariantów,}

które _{odzwierciedlaj? uk?ady} zastane in situ w _jamie

grobowej. Wariantów _tych dla _{pozycji lewobocznej}

pro-ponuje 34, dla _{prawobocznej 61, ró?ni?cych si? miedzy}

sob? u?o?eniem _r?k oraz _{sze?ciostopniow? skal?}

skur-czenia _nóg

-od bardzo _silnego do _prawie

wyprostowa-nego. Stopie? ten _wynika? z _pomiarów wielko?ci dwóch

k?tów, które nazwa? _biodrowym i _kolanowym.

grobach. W?ród nich _{zdecydowanie przewa?a orientacj} a

wzd?u? osi _{E-W, zarej} estrowana w 51 _wypadkach

(70,9%), z _czego na samo _cmentarzysko w

Raciborowi-cach-Kolonii, stan. _{II, przypadaj?} 24 _(47,0%) takie

uk?ady. Kierunek u?o?enia czaszki ustalono dla 65

osob-ników _(90,2%), z _{których najwi?cej}

-31 _(47,6%) - skie-rowanych by?o g?ow? na _W, o _{po?ow? mniejsza jest}

liczba _orientacji na E _(24,6%). Potwierdzeniem

pryma-tu kierunku _zachodniego s? pochówki usytuowane

wzd?u? osi _po?rednich, w _{których g?owy zmar?ych}

skiero-wane _s? na Wz _odchyleniem na N lub S _(groby z

Hrubie-szowa-Podgórza i _Nieledwi). W_{pi?ciu grobach}

usytu-owanych wzd?u? linii N-S _{zdecydowanie przewa?aj?}

osobnicy, których u?o?ono _g?ow? na S _{(4 groby).}

Materia?y kostne z _{cmentarzysk Lubelszczyzny} nie

pozwalaj? na zastosowanie w _{pe?ni rozbudowanej listy}

typologicznej J. _{B?bla. Pos?u?y?a onajednakjako}

podsta-wa do stworzenia _listy dla 70 _{pochówków, których} stan

zachowania _pozwala? na okre?lenie u?o?enia zw?ok.

Zale?no?? _{pomi?dzy p?ci?} i wiekiem _zmar?ego a

ukie-runkowaniem _{g?owy uchwycono} w 45 _wypadkach. 16

z nich to _{pochówki doros?ych kobiet,} 15 -pochówki

m??czyzn, za? _pozosta?e, w _{wypadku których} okre?lono

tylko wiek, anie _{p?e? zmar?ego,} to _pochówki dzieci i

oso-bników w wieku iuvenis ₍₁₂₎ oraz osobników _doros?ych

(2). Pomimo _ma?ej liczebno?ci _{grobów mo?emy}

stwier-dzi?, ?e w?ród _{pochówków kobiecych przewa?a} u?o?enie

zmar?ej g?ow? na W _{(9 grobów}

-56,2%) b?d? z

od-chyleniem na S _{(2 groby);} u?o?enie _przeciwne -g?ow?

naE

-spotyka si? rzadziej (4 groby). W?ród _pochówków

m?skich panuje wi?ksze zró?nicowanie w _orientacji

g?o-wy (6 kierunków

-pozaNE i _{SW). Podobniejak} w

obie-ktach _{kobiecych przewa?a} kierunek zachodni ₍₈

gro-bów

-53,3%) i z _{odchyleniemnaN (2 groby). Zmar?ych}

u?o?onych g?ow? na E stwierdzono _tylko w dwóch

po-chówkach. Te same _{tendencje uwidaczniaj? si?} w _grobach

dzieci?cych i osobników _{m?odocianych, których}

sk?ada-no _{g?ównie g?ow?} na W_{(7 grobów} -58,3%).

W_grobach zaobserwowano dwa _sposoby sk?adania

zmar?ych

-w uk?adzie _{wyprostowanym, przewa?nie} na

plecach, sporadycznie na _brzuchu, oraz w _pozycji

skur-czonej na _{prawym b?d? lewym} boku. _Skurczony uk?ad

szkieletów ludzkich zosta? _{zarejestrowany} w siedmiu

pochówkach (10%). W sze?ciu _grobach na

cmentarzy-sku w Nieledwi zniszczenie materia?u _{kostnego by?o}

tak _du?e, ?e _tylko w trzech uda?o _si? ustali? co? _wi?cej poza ogólnym stwierdzeniem, ?e _{szkielety mia?y} uk?ad

skurczony. W_grobach 2 i 3 zmarli _spoczywali na _lewym, a w _grobie 1 na _prawym boku. Ponadto _tylko w _tym

po-chówku _{zaobserwowano,} ?e r?ce zmar?ego zgi?te by?y

w _?okciach, z d?o?mi _u?o?onymi na _{wysoko?ci g?owy.}

Kobieta _(?) i osobnik w wieku iuvenis u?o?eni na boku

lewym zorientowani _{byli g?owami} na W i _NW, aosobnik

doros?y spoczywaj?cy na boku _prawym

-g?ow?na SW.

Podobny uk?ad stwierdzono w mocno _zniszczonym

gro-bie w _{Hy?ej, gdzie pochowana} na _prawym boku kobieta

zorientowana _{by?a g?ow?} w kierunku SW.

Dok?adne dane _dotycz?ce u?o?enia _zmar?ych w _grobie

s? o _{tyle istotne,} ?e _{pozwalaj?na charakterystyk? pewnej} cz??ci regu? istniej?cych i _{obowi?zuj?cych} w _ko?cowych

fazach _{obrz?dku pogrzebowego, jakim by?o pochowanie}

zmar?ego, a nawet na odtworzenie _sposobu traktowania

jego zw?ok _przed z?o?eniem do _grobu. Ró?norodno??

uk?adów _spotykana na _{cmentarzyskach by?a podstaw?}

tworzenia _typologii. Do _{literatury archeologicznej}

doty-cz?cej szczególnie schy?ku neolitu _{i wczesnego} okresu

epoki br?zu wprowadzono kilka _{systemów klasyfikacji}

u?o?enia _szcz?tków ludzkich w_{jamach grobowych.}

Zos-ta?y one _{przedstawione} zarówno w _obszernych

opracowa-niach kultur _{archeologicznych czy} nawet _kr?gów

kultu-rowych (np. U. Fischer _1956, s. 17 n., tabl. 29, 30;

M. Buchvaldek _1967, s. _{69, ryc. 11; 1986,} s. _{33, ryc. 16;}

J. Havel _{1978, ryc. 3;} A. Hausler _1974, s. _{11, ryc. 11;}

1992, s. _{278, ryc. 3;} V. Matou?ek _1982, s. _{40, ryc. 3),jak}

i _{monografiach poszczególnych cmentarzysk (np.} J. Pa-stor _{1969, ryc. 18;} S. _Kadrow, J. iA. Machnikowie _1992,

ryc. 29). Szczególn? pozycj? w _{tej grupie prac zajmuje}

dysertacja Jerzego B?bla (1987, s. _{95-108, ryc. 23,24).}

Bardzo dok?adne rozwa?ania _tego badacza nad

ró?no-rodnymi czynnikami, które _oddzia?ywa?y na cia?o ludzkie

Pozosta?e 63 _{pochówki (90%) reprezentuj?}

wyprosto-wany uk?ad szkieletów, przewa?nie na _plecach,

sporady-cznie na brzuchu. _{Nale?y ponownie stwierdzi?,} ?e _ogólnie

z?y stan zachowania _{szcz?tków kostnych} nie _pozwala

w wielu _wypadkach na _szczegó?owe odtworzenie

pier-wotnego uk?adu _{zmar?ego. Dok?adniejszej} analizie

mo?-na _{podda? jedynie} 25 _pochówków z _cmentarzysk w

Ra-ciborowicach-Kolonii, Hrubieszowie-Podgórzu, Gródku, Husynnem Kolonii, Hrebennem i _Strzy?owie.

Reprezen-tuj? one _{pi?? typów} u?o?enia w _{pozycji wyprostowanej} na _{plecach (por. ryc. 4).} Ró?nice _pomi?dzy nimi

uwida-czniaj?si? w uk?adzie _{ko?czyn górnych. R?ce zmar?ych}

u?o?one _{by?y pod ró?nymi k?tami}

-od bardzo _silnego

z d?o?mi _skierowanymi ku _{g?owie, poprzez} lekkie z

d?o?-mi na klatce _piersiowej, w _pasie lub na ko?ciach _miednicy.

W_{niektórych pochówkach obydwie b?d?} te? _{tylko jedna}

r?ka by?a wyprostowana. Wyró?niono ponadto kolejny

typ dla _{zmar?ych u?o?onych} na brzuchu. _Tylko w_jednym

grobie (Hrubieszów-Podgórze, grób 5) czytelny by? uk?ad

r?k

-prawa u?o?ona wzd?u? cia?a, lewa natomiast -

pocho-o

o

O

O

O

I

I

I

I

_I/I

I "I

_1/

I

-.:

_-,

'I

I

\1

I

1

I I

I I

I I

I

I I

o

o

o

o

I

I

_y?

_II

_\1

_{I_I}

?i

I I

I

I?

I

I I

I I

I

Ryc. 4. Podstawowe _typy i_warianty u?o?enia _zmar?ych w _{grobach kultury strzy?owskiej (I-V}

-na _plecach, VI

-na _brzuchu)

Fig. 4. Basic types and variants ofbody arrangement in the graves of Strzy?ów Culture _(I-V

-supine, VI

-face down)

wano _{doros?? kobiet? (?),} z _{g?ow? zorientowan?} na S.

Pozosta?e dwa _{groby zawiera?y szcz?tki} dziecka u?o?one

g?ow? na W _{(Raciborowice- Kolonia,} stan. _{II, grób 11)}

oraz _{kobiety zorientowanej g?ow?na} E _{(Gródek, grób 4).}

Trudne do _dok?adnego odtworzenia _jest u?o?enie zw?ok

w _{pochówku zawieraj?cym szcz?tki} czterech osobników

ze stanowiska 31 wHrebennem. _{Czytelny jest tylko}

ogól-ny uk?ad wskazuj?cy na z?o?enie _{zmar?ych zgodnie} z _osi?

d?u?sz?jamy grobowej, czyli wzd?u? osi E-W. U?o?eni

byli parami jeden osobnik _{starszy (14-18 lat)} z _drugim

m?odszym (2-6 lat), naprzeciw siebie w taki _sposób, ?e

ich _ko?czyny dolne _{nak?ada?y si?} na siebie. _Nale?y tak?e

podkre?li?, ?e ko?ci _{by?y przemieszczone, przemieszane,}

tworz?c zaburzony uk?ad _(W. Koman _1994, s. _21).

W?ród 20 kobiet _{najwi?kszy procent} umieralno?ci

za-notowano w _{przedziale wiekowym} adultus _(35%) i

ma-turus _(45%). Pozosta?e _klasy wiekowe _{reprezentowane}

s?przez mniejsz? liczb? pochówków. I tak, 15% kobiet zmar?o _przed uko?czeniem 21 roku _?ycia, a _tylko 5%

do?y?o wieku senilis. W?ród _{m??czyzn (14 osobników)}

najwi?cej zgonów zanotowano w _{przedziale wiekowym}

maturus _{(92,9%) przy minimalnym} udziale osobników

oko?o 20 lat _{(tylko 7,1 %) i przy} braku _m??czyzn

(okre-?lonych pod wzgl?dem antropologicznym) poni?ej 21

roku _{?ycia (iuvenis).} W_analizowanej serii nie

stwierdzo-no równie? osobników w wieku _powy?ej 60 lat.

Najwi?ksza ?miertelno?? _przypada na wiek _dojrza?y

(maturus)

-64,6%. Wwieku _powy?ej 60 lat zmar?o _tylko 3,0% osób, i _by?y to _{jedynie kobiety,} natomiast do 30

roku _{?ycia 32,4%} osobników.

Wiele bardzo _{wa?nych informacji p?ynie} z _analizy

antropologicznej pochówków kultury strzy?owskiej.

Oznaczenia _{antropologiczne} materia?ów _kostnych z

gro-bów _{kultury strzy?owskiej wykonali} L

Ga?asi?ska-Po-myko? i L _{Szewko-Szwaykowska (1968)} oraz W.

Kozak--Zychman, Z. _Kapica i A. ?miszkiewicz-Skwarska _(por.

Prawie _{wszyscy m??czy?ni pochowani} w _pi?ciu

gro-bach na _cmentarzysku w _{Raciborowicach-Kolonii,} stan.

II, zmarli w wiekumaturus _(powy?ej 30 _lat), a_{tylko jeden}

osobnik w wieku oko?o 20 lat, st?d ?rednia wieku

pocho-wanych wynosi 37,0 lat. Du?o _wy?sze warto?ci

uzyska-no dla osobników _{spoczywaj?cych} na _cmentarzysku

w _{Hrubieszowie-Podgórzu.} ?rednia _{?ycia pi?ciu}

m??-czyzn wynosi?a 48,0 lat. Wszyscy zmarli w wieku

oko-?o 40 roku _?ycia lub _{?yli d?u?ej.}

W. _{Kozak-Zychman 1991).}

P?e? iwiek _zmar?ych okre?lono dla 56 osobników w 42

grobach, w _{których pochowano} 23 _{kobiety (41 %),} 19

m??czyzn (34%), a w _dalszych 10 _{znajdowa?y si?}

szcz?t-ki 14 dzieci i osobników _{m?odocianych (25%).}