• Nie Znaleziono Wyników

Przysposobienie dzieci polskich przez cudzoziemców

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Przysposobienie dzieci polskich przez cudzoziemców"

Copied!
17
0
0

Pełen tekst

(1)

Ewa Mędrzycka, Krystyna

Olejniczak

Przysposobienie dzieci polskich

przez cudzoziemców

Palestra 4/9(33), 3-18

(2)

EWA MĘDRZYCKA KRYSTYNA OLEJNICZAK

Przysposobienie dzieci polskich przez

cudzoziem ców

W ostatnich latach na wokandach sądowych pojaw iły się spraw y o przysposobienie dzieci polskich przez osoby zamiesżkałe za granicą. Obserwacja p rak ty k i sądowej w ykazała, że spraw y te, nietypow e dla codziennej praktyki1 sądów, nastręczają poważne trudności ze względu na swoistość zagadnienia. Dlatego też mimo że w pływ u ty ch spraw nie można uznać za masowy, w ydaje się rzeczą celową omówienie pod­ stawowych 'zagadnień wiążących się z ty m typem spraw w organie prze­ znaczonym dla prawników, którzy w swej p raktyce mogą się z nim i ■zetknąć1.

1. P rz y sp o so b ie n ie w św ietle p rz e p isó w p ra w a m ię d z y n a ro d o w e g o p ry w a łn e g o

Swoistość omawianego zagadnienia polega na tym , że z wnioskiem o /przysposobienie w ystępuje cudzoziemiec. Omawiane spraw y będą się więc ty m różniły od innych spraw o przysposobienie, że wywołane n i­ m i skutki praw ne wybiegać będą poza granice państw a, w którym d o ­ konuje się czynności praw nej. Naiulka praw a międzynarodowego p ry ­ w atnego mówi o takich w ypadkach, że w stanie faktycznym stosunku cywilnoprawnego zaw arty je st elem ent dbcy.

Istnienie w stanie faktycznym elem entu obcego pociąga za sobą tę konsekwencję, że sąd, oceniając stan faktyczny pod względem praw ­ nym, staje wobec pytania, jakie praw o należy zastosować do danego

1 Praktyka sądów w om awianych spraw ach była przedmiotem analizy prze­ prowadzonej przez M inisterstwo Spraw iedliw ości, której w yniki opublikowane zo­ stały w „Biuletynie M inisterstwa Spraw iedliw ości” nr 5—6/60.

(3)

4 EW A M ĘD R ZY C K A — K R Y ST Y N A O L E JN IC Z A K Nr 9

w ypadku. Odpowiedź na to pytanie zaw arta jest w przepisach praw a międzynarodowego pryw atnego (ustawa z dnia 2.VIII.1926 r. o praw ie właściwym diła stosunków pryw atnych m iędzynarodowych — Dz. U. N r 101, poz. 581), nazywanego w teo rii praw a rów nież praw em koli­ zyjnym .

Stosowanie norm praw ą międzynarodowego 'prywatnego odibywa się się w ten sposób, że sąd m e riti stwierdziwszy, iż rozpatryw any stan fak­ tyczny zawiera w sobie elem ent obcy, bada n ajpierw praw o (kolizyjne swego k raju w celu znalezienia wskazówki, czy do rozwiązania zasto­ sować praw o własne, czy też oboe. Praw o kolizyjne n ie w skazuje bo­ w iem konkretnej n orm y praw nej, lecz wyznacza ty lk o system praw ­ n y , w k tó rym należy szukać norm y -dla konkretnego w ypadku2.

A rtyk uł 23 praw a międzynarodowego pryw atnego stanowi, że dla przysposobienia właściw e jest praw o państwa, do którego należy przy­ sposabiający. Powyższa norm a kolizyjna w skazała zatem system praw ­ ny, mianowicie odesłała do praw ą Obcego.

JZ kolej w yjaśnjefua wymąga przytoczone wyżej przez uistawodąwcę określenie „v/łąściĄye jęfjt prąw o paflj$W3> do %tórego należy przyspo­ sabiający”. W szczególności nąs^w ąć się wątpliwość, czy chodzi o praw o pąństw ą, w ktć^ym przysposabiający ząnaieszkuje (lex domi­

cilii), czy Jez o ppąwp óbo^ylązyjące w pąństw ie, którego jest obywate­

lem (lęx patriąe). PpJ^Jcie praw o ^ ę d z y p a ro ^ o w e p ry w atn e przyjm uje dla oceny praw osobistych zasadę lex patriae3.

W tym miejscu należy podkreślić, że powyższa zasada odnosi się do przepisów pr^w a m aterialnego. Oznacza to, że w spraw ie o przysposo­ bienie, w któ rej przysposabiający jest obywatelem obcego państwa, sąd stosować będzie przepisy praw a materiailnego państw a, którego obywa­ telem jest przysposabiający. N atom iast przy stosowaniu przepisów p ra­ wa proce;sowego należy stosować przepisy »prawne obowiązujące w Pol­ sce (lex fori), albowiem jedną z podstawowych zasad międzynarodo­ wego praw a procesu cywilnego, powszechnie stosowaną i nie kw estiono­ waną, je st rozpoznawanie spraw w edług praw a procesowego obowiązują­ cego w siedzibie sądu działającego. Trudno zresztą byłoby przyjąć inne rozwiązanie, gdyż stosowanie przepisów cfbcego system u postępowania

2 W italis L u d w i c z a k : Międzynarodowe praw o prywatne, PWN, Poznań 1955 r. i PWW, Poznań 1958 r.

3 Fryderyk Z o l l : M iędzynarodowe i m ifdzydzielnicow e praw o prywatne w zarysie, jKrąków J945 r., itr . 8—9.

W italis L u d w i c ż g i j ę : M ifd zyn f rodowe p r a y o pryw atne, pW N, Pozpań 1958r. Jan N a m i t k i e w i c z : Międzynarodowe praw o pryw atne, PWN, Łódź 1951 r.

(4)

Nr 9 P R Z Y S P O S O B IE N IE D Z IE C I P O L S K IC H P R Z E Z CUD ZOZIEM . 5

cywilnego byłoby najczęściej w p raktyce niewykonalne. N atom iast pewne trudności może nasunąć problem , jakie instytucje należy zaliczyć do praw a m aterialnego, a jak ie do praw a procesowego.

Ja k z powyższego wynikaj sąd przystępując do rozpoznawania sp ra­ wy o przysposobienie, w której wnioskodawcą jest osoba zamieszkała za granicą, powinien przede wszystkim w yjaśnić najbardziej zasadniczą okoliczność, a mianowicie zagadnienie Obywatelstwa tej osoby. Należy przy ty m zaznaczyć, że w myśl teorii praw a międzynarodowego p ry ­ watnego kw estię, czy określona osoba jest, czy też nie jest obyw atelem danego państw a, oceniać należy wyłącznie w edług praw a tego pań­ stw a4.

Na tle spraw rozpoznanych przez sądy w latach 1958— 1960 można zaobserwować, że wnioskodawcami w większości wypadków były osoby pochodzenia polskiego5. Osoby te n a tle zbadanych spraw można po­ dzielić na trz y grupy:

1. Przysposabiający, chociaż pochodzenia polskiego, nigdy oby­ w atelstw a polskiego nie polsiadali. Będą tu wchodziły w grę sytuacje, gdy osoby te wyemigrowały przed odzyskaniem przez Państw o Pol­ skie niepodległości bądź też urodziły się za granicą już jako dzieci obyw ateli obcych. Konieczność stosowania w tych w ypadkach p ra­ wa obcego jest niewątpliwa.

2. Przysposabiający byli obyw atelam i polskimi, a obyw atelstwo ob­ ce naby ii pod rządem ustaw y z dnia 20.I.192Ór. o obyw atelstw ie P ań­ stw a Polskiego (Dz. U. N r 7, poz. 44), a więc w latach 1920— 1951. W m yśl przepisów powołanej ustaw y osoby, które nabyły obyw atel­ stwo obce, traciły autom atycznie obyw atelstwo polskie. Jed y n y Wy­ jątek zaw ierał przepis, w myśl którego osdby obowiązane do czyn­ nej służby wojskowej m ogły nabyć obyw atelstwo obce nie inaczej, jak po uzyskaniu zwolnienia od powszechnego obowiązku wojsko­ wego zgodnie z obowiązującymi przepisam i; w przeciw nym raizie

wobec Państw a Polskiego nie 'przestawały być uw ażane za obyw ateli polskich. Również pod rządem tej ustaw y obywatelka polska, k tó ra poślubiając obyw atela obcego, nabyw ała tym sam ym w m yśl obcego praw a obyw atelstw o obce, traciła obyw atelstw o polskie.

4 Fryderyk Z o l l : op. ćit., str. i9. Jan N a t o i t k i e w i c z : ojp. cit., str. 42.

5 W spomniana poprzednio analiza przeprowadzona przez M inisterstw o Spra­ w ied liw ości wykazała, że przytłaczająca w iększość w niosków w płynęła z USA i Kanady.

(5)

6 EW A M Ę D RZY C K A — K R Y ST Y N A O L E JN IC Z A K Nr 9

3. Przysposabiający by li obyw atelam i polskimi i nabyli obywa­ telstw o obce dopiero pod rządem obowiązującej obecnie ustaw y z dnia 8.1.1951 r. o obyw atelstw ie polskim {Dz. U. N r 4, poz. 25). W myśl cytow anej ustaw y obywatel polski nie może być jednocześ­ nie obyw atelem innego państw a. Obywatel polski może nabyć oby­ w atelstw o obce jedynie po uzyskaniu 'zezwolenia w ładz polskich na zm ianę obyw atelstwa. Jeżeli zatem obyw atel polski naibył obywa­ telstw o obce po wejściu w życie ustaw y o obyw atelstw ie z 1,951 r. bez uzyskania w tej m ierze zezwolenia w ładz polskich, to w świetle powyższej ustaw y będzie oni nadał uw ażany za obyw atela polskiego i sąd polsiki rozpoznający spraw ę z wniosku takiego obyw atela bę­ dzie stosował w stosunku do niego przepisy praw a polskiego, mimo że w państw ie m iejsca stałego zamieszkania jest on uw ażany za oby­ w atela tego państwa.

Jak z powyższego wynika, punktem wyjścia w om awianych Sprawach pow inna się stać ocena, czy w świetle polskich przepisów o obywa­ telstw ie należy uw ażać wnioskodawcę 'za obyw atela obcego, czy też za obyw atela polskiego, od tego bowiem zależy, jakiego państw a przepisy będą m iały zastosowanie w sprawie.

Dodać wypada, że zastosowanie właściwych przepisów praw a m a zna­ czenie nie tylko teoretyczne. Przede w szystkim bowiem może ono mieć znaczenie dla ew entualnego uznania orzeczenia sądu polskiego przez obcą władzę. Ponadto, jak wykazało doświadczenie, niektóre władize ob­ ce (nip. w ładze USA) w kilku w ypadkach nie udzieliły wiz dzieciom przysposobionym już przez polskie sądy tyfflko dlatego, że sądy nie za­ stosowały przepisów praw a amerykańskiego.

2. S to so w a n ie w ła śc iw y c h p rz e p isó w praw a m a te ria lne go

W razie ustalenia, że iwnioSkodawcą je st obyw atel obcy, należy zgod­ nie z przepisem art. 23 pr.m jpr. Stosować praw o m aterialne obce.

W b raku odpowiednich tekstów p raw obcych, k tó re należy zastoso­ wać w konkretnym w ypadku, sąd zgodlnie z przepisam i art. 39 pr.m .pr. i art. 331 kjp.c. może zw ró d ć się do M inisterstw a Sprawiedliwości o udzielenie tekstu tych p raw lub o w yjaśnienie obcej p rak ty k i sądo­ wej. N ależy przy tym zaznaczyć, że jeśli chodzi o S tany Zjednoczone A m eryki Północnej, to każdy ze stanów tego państw a ma w łasne prze­ pisy praw ne. Zw racający się zatem do M inisterstw a Sprawiedliwości o podanie tekstu przepisów obcego praw a powinien zaznaczyć, jak i stan jest stałym m iejscem zam ieszkania wnioskodawcy. Należy bowiem pod­

(6)

N r 9 P R Z Y S P O S O B IE N IE D Z IE C I P O L S K IC H P R Z E Z CUD ZOZIEM . 7

kreślić, że zastosowanie właściwych pcrtzepisów stanow ych jest dlatego ważne, iż ustawodawstwa poszczególnych stanów w ykazują w zakresie przysposobienia często znaczne różnice (o tytm będzie jeszcze mowa niżej).

Ponadto nasuw a się uwaga, że stosowane najczęściej w omawianych spraw ach przepisy praw a anglosaskiego różnią się w sposób zasadniczy od prawa polskiego tym, iż cechuje je kaZuMyka. Dlatego niew ątpli­ w ie poważnego w ysiłku ze strony 'prawnika, stykającego się z tym i prze­ pisami, wymaga zarówtno samo zgłębienie tych przepisów, jak i kt>- nieczność wniknięcia w intencję obcego ustawodawstwa.

3. W a żn ie jsz e p rz e p isy s z c z e g ó ln e p ra w ob cych

Przew ażająca w praktyce sądowej ilość spraw z teren u USA i K ana­ dy spraw iła, że zaw arte iponiżej uwagi naw iązują przede wszystkim do ustaw odaw stw tych państw.

Zbadane przepisy praw ne (poszczególnych stanów A m eryki Północnej oraz K anady w ykasują następujące charakterystyczne cechy:

N iektóre z tych ustawodawstw zaw ierają szczególne ograniczenia w zakresie przysposobienia, nie znane naszem u prawu. Tak więc nip. przepisy stan u O ntario w Kanadzie z 1954 r. zaw ierają zakaz przysposo­ bienia, jeżeli przysposabiający jest mężczyzną, a osoba mająca być przy­ sposobioną jest płci żeńskiej liczącą m niej niż 21 lat. To samo ustawo­ dawstwo zawiera zakaz przysposabiania przez osoby samotne, chyba że sąd uzna, iż istnieją Szczególne okoliczności uzasadniające odstąpienie od tego w arunku. W stanie znowu M assachusetts A m eryki Północnej istnieje zakaz przysposabiania pewnej kategorii krew nych, jak brata, siostry, ciotki d w uja. Przepisy zaś stanu K alifornia wprawdzie nie trak­ tują choroby umysłowej i epilepsji oraz niedorozwoju umysłowego ja­ ko przesłanki uniemożliwiającej przysposobienie, jednakże stw ierdzenie takich chorób u przysposobionego może stanowić podstawę do rozwiąza­

nia przysposobienia, jeśli przysposabiający o tym przed przysposobie­ niem nie wiedział. Istnienie takiego przepisu nakłada na sąd stosujący praw o stan u K alifornia obowiązek badania stanu zdrowotnego dziecka, a to celem zabezpieczenia go przed ew entualnym i skutkam i.

Szereg ustawodawstw; jak np. w stanach IllinodS, Pensylw ania, Mas­ sachusetts czy Rhode" M and, zaw iera postulat wspólnego wyznania wnioskodawcy i przysposobionego. P ostulat ten w zasadzie nie jest bezwzględny, gdyż na ogół praw o stanow e przew iduje możliwość odstą­ pienia od niego, jeżeli wymaga tego dobro dziecka.

(7)

« EW A M ĘD RZY CK A — K R Y STY N A O L E JN IC Z A K Nr 9 ŁSpeęyficznym wamnkieim n ie znanym <pra<wu polskiem u je s t obowią­ zek pobytu m ałoletniego w domu przysposabiającego w okresie poprze­ dzającym przysposobienie. W arunek te n z różnym i w ariantam i doty­ czącymi czasu trw ania tego okresu oraz możliwości odstąpienia od nie­ go pow tarza się w większości zbadanych ustaw odaw stw północnoam ery­ kańskich, w szczególności w ustaw ach stanów : Illinois, Michigan, New Jersey,,O hio, Wisconsin, Pensylw ania, New York, M assachusetts, Karo­ lina, Khode Island i O ntario (Kanada). Większość ustawodawstw prze­ w iduje Okres sześciomiesięcznego pobytu przysposobionego w domu przysposabiającego przed w ydaniem orzeczenia o przysposobieniu. Moż­ liwość odstąpienia od powyższego w arunku większość ustawodawstw pozostawia do uznania sądu orzekającego w spraw ie. N atom iast przepi­ sy staniu Pensylw ania przew idują możliwość odstąpienia od tego wa­ runku jedynie w w ypadku pokrewieństwa.

Zagadnienie obowiązku sześciomiesięcznego pobytu dziecka w domu przysposabiających znalazło w yraz w jednym z orzeczeń Sądu Najwyż­ szego. Sąd Najwyższy, w k tó ry m pewna spraw a znalazła s»ię na skutek przedstawienia jej przez Sąd Wojewódzki w Krakowie, przyjął ją do własnego rozpoznania i orzekając przysposobienie, stw ierdził, że aczkol­ wiek przepisy stanu Illinois przew idują, iż dziecko, które ma być przy­ sposobione, powinno m ie s z k a ć u przyszłych wnioskodawców w ciągu co najm niej sześciu miesięcy bezpośrednio poprzedzających złożenie wnios- fcu, to jednak w m yśl powyższych przepisów sąd w ładny jest odstąpić od tej zasady z każdego słusznego powodu wypuszczonego w sprawie. Za okoliczność uzasadniającą odstąpienie od Obowiązku wspólnego za­ mieszkania uzmał Sąd Najwyższy łączące m ałoletnią z przysposabiającą więzy 'krwi oraz okoliczność, że wnioskodawczym i m ałoletnia poznały się w czasie wizyty wnioskodawczym w Polsce (orzecz. Sądu Najwyż­ szego z dnia 1.II.1960 r. 3 Cr 33/59).

4 . Z a g a d n ie n ie w arunków , jakim pow in ni o d p o w ia d a ć p rz y sp o so b ia ję c y

Rozpoznając spraw ę na gruncie obcych ustaw , sąd musi również zwrócić uwagę na odrębności obcego ustaw odaw stw a w zakresie dolnej granicy wieku przysposabiającego lub różnicy wieku, jak a powinna dzielić osobę przysposabiającą od przysposobionej.

Na przykład obowiązująca w zakresie przysposobienia kanadyjska ustaw a stan u O ntario przew iduje, że (przysposabiaj ący miusi mieć co najm niej 25 la t oraz że m iędzy przysposabiającym a przysposobionym m usi istnieć różnica w ieku n ajm n iej 21 lat.

(8)

N r 9 P R Z Y S P O S O B IE N IE D Z IE C I P O L S K IC H P R Z E Z CUD ZOZIEM . 9

Również przepisy stanu K alifornia przew idują, że między przyspo­ sabiającym a przysposobionym musi istnieć różnica wieku co najm niej dziesięciu lat. Talką sam ą róźmicę w ieku przew iduje ustawia stanu New Jersey.

Ustawodawstwa innych stanów nie przew idują n a ogół w arunku ist­ nienia konkretnej różnicy wieku, podkreślając jedynie, że każda osoba pełnoletnia (np. przepis stan u M assachusetts: „cmy person of fu ll age”) bądź dorosła (określenia takiego używa ustaw a stan u K alifornia: „ąny

adult person”) może przysposobić osobę od siebie młodszą. Oczywistą jest

przy tym rzeczą, że pełnoletnosć przysposabiających oceniana będzie w edług lex patriae przysposabiających.

Również zwrócić należy uwagę n a przepilsy ograniczające możliwość przysposobienia przez osoby pozostające w związku małżeńskim. Pod­ czas gdy praw o polskie stanowi, że wspólnie mogą przysposobić tylko małżonkowie, ale n ie staw ia przeszkód do przysposobienia przez jedne­ go z małżonków za zgodą drugiego, n iektóre am erykańskie przepisy stanowe stw ierdzają, że małżonkowie mogą przysposobić tylko wspólnie (nie znana więc jest instytucja przysposobienia przez jednego z małżon­ ków za zgodą druigiego).

Na ,przykład ustaw a staniu Illinois przew iduje w art. 1, że jeżeli w nio­ sek o przysposobienie pochodzi od osoby, która ma męża lub żonę, to wniosek taki nie będzie uwzględniony, chyba że mąż lub żona przy­ łączy się do wniosku, a jeżeli się przyłączy, to przysposobienie doko­ nane je st przez nich wspólnie. Podobny przepis obowiązuje w stanach Michigan, M assachusetts, New York, Płn. K arolina, Rhode Island.

Przepisy stan u Indiana stw ierdzają, że każdy mieszkaniec tego stanu może przysposobić inną osobę; jeżeli jednak pozostaje w związku m ał­ żeńskim, to thałżonek jego powinien przyłączyć się do wniosku. Wy­ starczy w yrażenie zgody n a przysposobienie, jeżeli d rug i m ałżonek jest ojcem lub m atką osoby m ającej być przysposobioną.

N atom iast ustaw y np. stanów New Jersey i Pensylw ania dopuszczają możliwość przysposobienia przez jednego z małżonków za zgodą d ru ­ giego.

5. Z a g a d n ie n ie w arunków , jakim pow in ni o d p o w ia d a ć p rz y sp o sa b ia n i

Dotychczas omówione zostały w arunki praw nom aterialne zachodzą­ ce po stronie przysposabiających. Obecnie parę słów należy powiedzieć o tych sam ych w arunkach zachodzących po stronie przysposobionych. Będą tu wchodziły w szczególności w grę kw estie górniej granicy wieku

(9)

10 EW A M ĘD RZY CK A — K R Y STY N A O L E JN IC Z A K N r 9

i oświadczenia o w yrażeniu zgody na przysposobienie przez osoby, któ­ re m ają być przysposobione. 1 '

Zagadnienie w arunków , jakim powinna odpowiadać osoba mająca być przysposobiona, należą do zakresu tak zwanej zdolności osobistej6. Pojęcie to obejm uje zdolność wszelkiego rodzaju, a więc przede wszyst­ kim zdolność praw ną i zdolność do czynności praw nych, a następnie wszelką zdolność szczególną, ja k nip. zdolność do zawarcia związku mał­ żeńskiego, zdolność dp testowania czy zdolność do nabycia spadku. Po­ jęcie tó obejm uje również 'kwestię małoletności czy pełnoletności.7

Na ogół w większości ustaw odaw stw zdolność ocenia się w edług p ra­ wa ojczystegb, to znaczy w edług praw a obowiązującego w państwie, którego dana osoba je st obywatelem . K onstrukcję taką przyjm uje rów­ nież nasze praw o m iędzynarodowe pryw atne, k tó re w art. 1 ust. 1 poddaje ocenę praw ną zdolności osoby fizycznej praw u tego państwa, którego ta osoba jest obywatelem . Ocena zdolności osobistej jest zatem oparta na zasadzie praw a ojczystego (lex patriae).

W powołanym już w przypiskiu podręczniku psrof. F ryderyka Zolla stw ierdza on na str.- 24, że przepisy praw a międzynarodowego pryw at­ nego, określające praw o m erytoryczne właściwe dla oceny zdolności osobistej, umieszczone zostały w czołowych arty k ułach praw a między­ narodowego, a tym sam ym — postaw iane jakoby przed naw ias dal­ szych norm praw a międzynarodowego — będą one m iały pełne zastoso­ w anie naw et prizy ocenie zdolności osobistej osób sporządza jących czyn­ ność praw ną, choćby co do w arunków ważiności danej czynności było na ogół właściwe inne praw o aniżeli praw o personalne sporządzającego czynność.

Przenosząc powyższe stanowisko Zolla ma płaszczyznę przysposobie­ nia, należy, zdaniem naszym, przepis art. 23 praw a międzynarodowego pryw atnego stosowiać z uwzględnianiem art. 1 tego prawia. Będziemy więc mieli taką sytuację, że jeżeli przysposabiającym jest obywatel obćy, to trzeba stosować praw o m aterialne obce, z ty m jednak w y jąt­ kiem, że zdolność osobista osoby przysposobionej będącej obywatelem polskim podlegać będzie ocenie w edług przepisów praWa pol'skiego, a zwłaszcza odpowiednich przepisów kodeksu rodzinnego.

Ja k ju ż wspomniano poprzednio, w zakres zdolności’ osobistej osoby m ającej być przysposobioną wchodzą w arunki, 'jakim osoba ta powin­

6 W italis L u d w i c z a k : op. cit., str. 66 i 112. 7 Fryderyk Z o l l : op. cit., str. 19.

(10)

Nr 9 P R Z Y S P O S O B IE N IE D Z IE C I P O L S K IC H P R Z E Z CUD ZOZIEM . 11

na odpowiadać. Powoływani w niniejszym opracowaniu autorzy (Lud- wiezak, Naxni'tikiewioz, Zoll) są zgodni co do tego, że w arunki te należy oceniać w edług praw a ojczystego osoby, która m a być przysposobiona, przy czym w ym ieniają przykładowo w charakterze tych w arunków kw estię w yrażenia zgody n a przysposobienie przez przysposabiającego i jego przedstaw iciela ustawowego. Zdaniem naszym — również za­ gadnienie granicy wieku osoby przysposabianej należy do zakresu zdolności osobistej, wobec czego, zgodnie z tym , co zostało poprzednio powiedziane, powinno ono podlegać ocenie w edług lex patriae. Skoro zaś art. 65 § 1 kod. rodz. stw ierdza, że przysposobić można jedynie osobę m ałoletnią, to niedopuszczalne jest naszym zdaniem w ydanie orzeczenia o przysposobieniu pełnoletniego obyw atela polskiego, choćby naw et przepisy praw a m aterialnego państw a, do którego należy przy­ sposabiający, przew idyw ały możliwość przysposobienia osoby pełnolet­ niej. Należy przy tym dodać, że ustaw odaw stw a stanow e USA z reguły dopuszczają możliwość przysposobienia osoby pełnoletniej.

Ja k już wspomniano, do zakresu zdolności osobistej przysposobionego należy także, kw estia w yrażenia przez niego zgody n a przysposobienie, ja k również kw estia w yrażenia zgody n a przysposobienie przez jego przedstawiciela ustawowego. Skoro zatem przepis art. 67 § 2 kod. rodz. wymaga zgody na przysposobienie udzielonej przez małoletniego, k tó ry ukończył lat 13, to w każdym w ypadku zgłoszenia żądania przez oby­ w atela obcego konieczne je st uzyskanie takiej zgody od małoletniego, 'który ukończył lat trzynaście — niezależnie zgoła od tego, w jaki spo­ sób regulują to zagadnienie przepisy państw a, do którego należy przy­ sposabiający.

Należy przy ty m zauważyć, że szereg ustawodiawstw am erykańskich wymaga zgody osoby adoptowanej dopiero po ukończeniu przez nią czternastu lat (Illinois, Wisconsin, New York, Connecticut, Rhode Island, Indiana).

Na ogół sądy p rzy odbieraniu zgody na przysposobienie trzym ają się granicy w ieku przewidzianej przez praw o polskie.

Stosując konsekw entnie zasadę, że ocena zdolności osobistej osoby mającej być przysposobioną podlega je j praw u ojczystemu, sąd polski nie je st związany przepisam i praw a obcego, k tó re ustalają niższą niż praw o polskie 'granicę w ieku dla w yrażenia zgody na .przysposobienie (np. ustaw y stanów K alifornia, Pensylw ania, M assachusetts, Płn. Ka­ rolina, Ohio przew idują granicę la t 12, a praw o sitanu Michigan — lat 10). Jak wykazała jednak praktyka, niektóre sądy przesłuchują

(11)

12 EW A M ĘD RZY CK A — K R Y ST Y N A O L E JN IC Z A K Nr 9

m ałoletnich m ających m niej niż trzynaście la t w celu stwierdzenia, czy w yrażają zgodę na przysposobienie, jeżeli praw o obce staiwia niższą granicę wieku niż praw o polskie.

Aczkolwiek sądy w ybiegają w takich w ypadkach ponad obowiązujące w ty m zakresie przepisy praw a polskiego, prak ty k a ta w ydaje się słusz­ n a . Celową 'bowiem rzeczą w ydaje się uwzględnienie postulatów p ra­ wa obcego naw et w zakresie unorm ow anym przez praw o polskie, jeżeli oczywiście postulaty te nie kolidiiiją w sposób zasadniczy z właściwymi przepisami praw a polskiego, uw zględnienie zaś postulatów obcego pra­ wa może przyczynić się do lepszego w yjaśnienia spraw y. Natom iast, jak już wspom niano wyżej, niedopuszczalne byłoby odstąpienie od w ym a­ gań praw a polskiego i zastosowanie praw a obcego, w edług którego np. do w yrażenia zgody na przysposobienie potrzebne jest ukończenie lat 14, gdyż kolidowałoby to z w yraźnym przepisem polskim określa­ jącym w ty m zakresie odmiennie zdolność osobistą osoby m ającej być przysposobioną.

6. Z a g a d n ie n ie n a zw isk a p rz y s p o sa b ia n e g o

Zagadnienie nazwiska dziecka, które zostało przysposobione, jest w większości ustaw odaw stw północnoam erykańskich uregulow ane od­ m iennie niż w p raw ie polskim. Podczas 'gdy praw o polskie w ant. 68 stanowi, ze przysposobiony otrzym uje nazwisko przysposabiającego, niektóre am erykańskie ustaw y stanow e uzależniają nadanie przysposo­ bionemu nazwiska przysposabiającego od wniosku tegoż ostatniego. W system ie praw a polskiego zatem zmiana nazwiska osoby przysposo­ bionej następuje z mocy samego praw a i w zmianka o ty m w sentencji orzeczenia jest zbędna. N atom iast przy ko nstru k cji fakultatyw nego n a­ dania nazwiska, p rzyjętej w zasadzie w ustaw odaw stw ie am erykańskim , decyzja co do nadania przysposobionemu nazwiska przysposabiającego powinna być zamieszczana w sentencji orzeczenia.

Przepisy związane z nazw iskiem przysposobionego dotyczą skutków przysposobienia, a te podlegają praw u ojczystem u przysposabiającego8. W tym względzie zatem będą m iały zastosowanie cudpowiednie przepisy praw a obcego. Zagadnienie powyżsize m a te n praktyczny skutek, że brak decyzji co do nazw iska przysposobionego będzie na terenie tych (państw, w których wymagania jest decyzja sądu, interpretow any — prawdopodobnie w brew in tencji sądu polskiego orzekającego przyspo­

(12)

N r 9 P R Z Y S P O S O B IE N IE D Z IE C I P O L S K IC H P R Z E Z CUD ZOZIEM . 13

sobienie — w ten sposób, jakoby dziecko n ie nabyło nazwiska przyspo­ sabiającego. A zatem w tych spraw ach, w których praw o o/bce prze wi­ dni je fakultatyw ne nadanie dziecku nazw iska przysposabiającego, wnio­ sek o przysposobienie powinien zawierać odpowiednie w ty m względzie żądanie.

7. Z a g a d n ie n ie d o b r a d zie ck a

Podstawową przesłanką polskiego praw a w zakresie przysposobienia jest dobro dziecka. Przesłanka ta m a tak zasadnicze znaczenie, że gdyby naw et praw o obce, które w konkretnym w ypadku należy stosować, do­ puszczało przysposobienie (wbrew te j przesłance, to orzeczenie przyspo­ sobienia 'przez sąd polski nie mogłoby nastąpić (art. 38 pr. międzynar. pr.).

Na tle stosowanych w praktyce naszych sądów ustawodawStw obcych kolizja tego rodzaju nie zachodziła, gdyż ustawodawstwa te w m niej lub bardziej w y rain y sposób przesłankę dobra dziecka uwzględniają.

Na przykład przepisy stanów Michigan i Ohio stwierdzają, że przy­ sposobienie może być orzeczone w tedy, 'gdy sędzia stwierdzi, iż leży to w interesie dziecka. Podlobne stw ierdzenia zaw arte są również w prze­ pisach stanów Rhodę Lsland i Illinois. Przepis zaś stanu Connecticut stwierdza, że wniosek o' przysposobienie nie będzie uwzględniony, jeśli się okaże, że to nie ijest zgodne z dobrem dziecka. Jakkolw iek ustawo­ daw stw a innych stanów nie zaw ierają tak w yraźnych norm jak wyżej przytoczone, to jednak z kazuistycznych przepisów dotyczących w arun­ ków przysposobienia w ynika w sposób niewątpliw y, że i w tych innych stanach głównym celem przysposobienia jest ochrana interesów dziec­ ka. W yraża się to w szczególności w przepisach zawierających w ym a­ ganie przeprow adzania prze? odpowiednie insty tu cje wywiadów, umiesz­ czania dziecka na okres próbny poprzedzający przysposobienie u przy­ sposabiających, badanie wzajemnego stosunku przysposabiających i dziecka itp. Skoro więc stosowane przez sądy przepisy praw obcych, zbieżne w ty m zakresie z przepisąnń p raw a polskiego, przyjm ują jako podstawową przesłankę praw nam aterialną dobro dziecka, to niedopusz­ czalne byłoby orzeczenie przysposobienia bez uprzedniego wnikliwego zbadania, czy z tego punktu widzenia winiolsek zasługuje na uwzględ­ nienie.

Celem dokonania oceny, czy przysposobienie je st zgodne z interesem dziedką, konieczne jest uzyskanie m ateriałów dotyczących aktualnej sy­ tuacji dziecka i kw alifikacji podmiotowych wnioskodawców, przy czym zbędne w ydaje się podkreślatnie, że w łaśnie w omawianych spraw ach,

(13)

14 EW A M ĘD RZY C K A — K R Y ST Y N A O L E JN IC Z A K N r 9

których norm alną konsekw encją jest w yjazd dziecka za granicę, wy­ m agana jest daleko posunięta wnikliwość i ostrożność. W tego rodzaju bowiem wypadkach przysposobienia k ry je się ogrom ne ryzyko polega­ jące n a tym , że osoby, m ające naw et ja k najszczersze intencje, mogą się

rozczarować, jeśli dziecko nie będzie odpowiadać ty m wyobrażeniom, jakie sdbie o n im wyrobili.

W ydaje się, że w tych w ypadkach, gdy wnioskodawcy chcą przyspo­

sobić nie znane im osobiście dziecko, konieczne je st rozważenie, czy

istnieją podstawy do ułatw ienia przysposobienia w postaci odistąpienia od w arunku wspólnego zamieszkania, przewidzianego przez większość ustaw odaw stw USA. Zagadnienie badania (kwalifikacji podmiotowych wnioskodawców nie w yczerpuje obowiązku sądu badania spraw y pod (kątem widzenia ochrony interesu dziecka. Sąd m usi zwłaszcza zbadać aktualną sytuację dziecka i rozważyć, czy z tego punktu widzenia przy­ sposobienie będzie celowe. Należy przy tym podkreślić, że sama popra­ wa sytuacji m aterialnej dziecka (moment ten często podkreślają uza­ sadnienia postanowień) nie może przesądzać o przysposobieniu. Dodać przy tym należy, że sądy, kiedy ustalają, że sytuacja m aterialna rodzi­ ny dziecka jest ciężka, opierają się w tym względzie dość często na gołosłownych tw ierdzeniach osób zainteresow anych, natom iast nie prze­ prow adzają odpowiednich wywiadów środowiskowych i nie dość w niH i- wie oceniają dojrzałość decyizji po stronie przedstawicieli ustawowych dziecka i samego dziecka. Przykładem tego, jakie mogą być skutki ta ­ kiego zbyt pochopnie orzeczonego przysposobienia, może być jednia ze spraw sądowych, w k tó rej m atka m ałoletniej (wdowa) w yraziła przed sądem w dniu 18.VIII.1958 r. zgodę na przysposobienie swej dziesięcio­ letniej córki przez zamieszkałych w Ameryce krew nych, a już w dniu 6.VII.1959 r. wniosła do tegoż sądu spraw ę o rozw iązanie przysposobie­ nia, m otyw ując to tym , że „po głębszym zastanowieniu się doszła do wniosku, iż dziecko z dala od rodziny w obcym k ra ju będzie bardzo tęsknić, co może w płynąć n a dalsze jego życie”. W ty m sam ym wniosku podaje też, że dziecko — już po załatw ieniu wszystkich formalności związanych z w yjazdem — oświadczyło, że „za nic w świecie” nie chce opuścić m atki i jechać do Ameryki.

Na tle powyższej spraw y nasuw a się uwaga, że aczkolwiek przepisy naszego praw a w ym agają udziału w spraw ie (i zgody na przysposobie­ nie) dziecka dopiero powyżej la t trzynastu, to jednak w ydaje się celo­ w e zbadanie woli dziecka młodszego, jeżeli jest ono w takim wieiku, iż zdaje sobie spraw ę ze skutków ew entualnego przysposobienia. Wysłu­ chanie dziecka może dostarczyć sądowi cennego m ateriału dla oceny, czy

(14)

N r 9 P R Z Y S P O S O B IE N IE D Z IE C I P O L S K IC H P R Z E Z CUD ZOZIEM . 15

orzeczenie przysposobienia jest istotnie celowe. Przypuszczać należy, że w ysłuchanie owej jedenastoletniej dziewczynki przez sąd przyczyniło się do słusznego orzeczenia oddalającego wniosek o przysposobienie mi­ mo w yrażenia zgody na przysposobienie przez m atkę dziecka. Charak­ terystyczne w tej spraw ie są w yjaśnienia m ałoletniej, która powiedziała przed sądem, że chce jechać do Am eryki, bo pan M. (wnioskodawca) obiecał jej row er i mówił, iż będzie m iała dobrze. Powiedziała nadto, że jak jej się nie będzie podobało, to wróci do m am y. Sąd stw ierdził ponadto w protokole rozprawy, że m atk a i dziecko bardzo płaczą. Sąd, oddalając wniosek, stw ierdził, że orzeczenie przysposobienia byłoby sprzeczne z interesem dziecka, zwłaszcza że m atka do tej chw ili w spo­ sób należyty w ykonywała swoje obowiązki.

Znaczna ilość orzeczonych przez sądy przysposobień dotyczyła dzieci m ających Oboje rodziców.

Jeśli chodzi o przepisy p raw obcych w zbadanych przez nas sprawach, to jedynie ustaw a stan u New Jersey z 1953 r. zawiera w yraźny w aru­ nek ochrony dziecka przed niepotrzebnym rozłączeniem z fjego natu ­ ralnym i rodzicami, 'jak również w arunek ochrony naturalnych rodzi­ ców przed pochopną i nagłą decyzją oddania dziecka. Chociaż inne zba­ dane przez nas przepisy takiej w yraźnej norm y nie zawierają, to jed­ nak niew ątpliw ie zagadnienie ochrony dziecka przed niepotrzebnym roz­ łączeniem z n aturaln ą rodziną w ynika z podstawowej przesłanki, jaką jest dobro dziecka. Rozłączenie dziecka z n aturalną rodziną należy uznać za szczególnie niepożądane wówczas, gdy rodzice należycie w y­ konują władzę rodzicielską i gdy dziecko m a zapewnione przeciętne w k raju w arunki życiowe, przesłanką 'zaś przysposobienia byłaby je ­ dynie popraw a sytuacji m aterialnej. Na przykład w jednej ze spraw sąd orzekł przysposobienie m ałoletniej m ającej 16 lat i posiadającej oboje rodziców. Prócz niej rodzice anieli jeszcze dw oje dzieci. Z akt spraw y nie wynikało, żeby sytuacja m aterialn a rodziny była trudna. Sąd w mo­ tyw ach orzeczenia podał, że „przysposabiający są ludźmi zamożnymi, gdyż Józef M. je st architektem . 'Zapewnią oni należyty byt na przyszłość m ałoletniej i dadzą jej wyższe w ykształcenie i dlatego śąd dla dobra m ałoletniej orzekł ja k w sentencji”. N ależy przy tym dodać, że mało­ letnia, jak w ynikało z ak t spraw y, mimo ukończonych lait szesnastu m iała ukończoną jedynie szkołę podstawową i n ie zdradzała chęci do dalszej nauki (choć niew ątpliw ie posiadała k u tem u w arunki), wobec czego prognoza sądu, że za granicą uzyska ona wyższe wykształcenie, była co najm niej dowolna.

(15)

16 EW A M ĘD RZY Ć K A — K R Y ST Y N A O L E JN IC Z A K Nr 9

ży wziąć pod uw agę jeszcze jeden aspekt tego ty p u spraw . Chodzi mia­ nowicie o to, żeby dziecko po orzeczęnlu przysposobienia nie tylko mo­ gło połączyć sję ze swoją nową rodziną, lecz rów nież żeby na terenie obcego k ra ju mogło korzystać z tych wszystkich upraw nień, jak ie za­ pew nia instytucja przysposobienia. Obawy tego rodzaju imogą zachodzić szczególnie w pew nych określonych sytuacjach, np. gdy przysposabia­ jący w myśl obowiązujących przepisów praw a polskiego uw ażany jest

za obyw atela polskiego, natom iast w k ra ju swego stałego zamieszkania

uw ażany jest za obyw atela tego kraju .

W omawiaąiym w ypadku, jak to już w yjaśniono na w stępie pilniejsze­ go opracowania, sąd polski stosować będzie praw o polskie, Sąd przed w ydaniem orzeczenia o przysposobieniu powinien wówczas upew nić się, czy orzeczone na podstawie praw a polskiego przysposobienie będzie honorowane przez władize państw a, do którego dziecko m a wyjechać. G dyby bowiem m iało się okazać, że iwładlze tego państw a orzeczenia takiego nie uznają, to przysposobienie dziecka byłoby, zdanięm n a- s?ym, mimo spełnienia w arunków w ym aganych przez praw o polskie, nie­ celowe i sprzeczne z interesem dziecka, gdyż skazywałoby dziecko na niepewną sytuację praw ną i sprowadzało jego pozycję w k ra ju przyspo­ sabiającego do pozycji „wychowańca”. Celem uzyskania w ty m wzglę­ dzie odpowiednich inform acji sąd może oprzeć się n a dokum entach urzędowych przedstawionych przez zainteresow ane stro n y bądź też w m yśl przepisu art. 39 pr. międz. pr. zwrócić się do M inisterstw a Spra­ wiedliwości o w yjaśnienie obcej praktyki.

Sądy powinny również interesow ać się stanem zdrowia dziecka. 'Wa­ run ek ten jest potrzebny nie tylko dlatego, że pew ne choroby mogą stanowić przeszkodę do w yjazdu dziecka ze względu na przepisy sani­ ta rn e danego kraju , lecz także dlatego, że w razie stw ierdzenia u dziec­ k a chorób przysposabiający pow inni zdawać sobie z tego sprawę. Ńa- ■leży również zbadać, czy warunki' klim atyczne danego k raju będą dla dziecka odpowiednie.

8 . K lau zu la p o rzą d k u p u b lic z n e g o

Dla w yczerpania zagadnień m ateriainoprąw nych należy jeszcze po­ krótce omówić zagadnienie tak zwanej klauzuli porządku publicznego.

O klauzuli porządku pubjićżnęgo mówi się w tedy, gdy d la danej czyn­ ności właiściwe je st praw o państw a obcego, natom iast z punktu widze­ nia państw a sądu orzekającego zastosowanie tego praw ą będzie nie­ możliwe. Wówczas obce praw o w skazane ęrzez norm ę kolizyjną ijie będzie mogło być zastosowane. Wyłącza się je w tych wypadkach,

(16)

Nr 9 P R Z Y S P O S O B IE N IE D Z IE C I P O L S K IC H P R Z E Z CUDZOZIEM . 17

w których stałoby ono w sprzeczności z porządkiem publicznym panu­ jącym w państw ie sądu. Zasadę, na podstaw ie której wyłącza się stoso­ wanie obcego prawa, przew iduje art. 38 pr. międz. pr.

Z tego punktu widzenia można by stwierdzić, że sąd polski nie mógłby uwzględnić przepisu praw a obcego zawierającego np. dyskrym inację rasową albo dyskrym inację dzieci pozamałżeńskich. Sew eryn Szer w swej pracy „Praw o rodzinne” (PWN, W arszawa 1954) podaje, że nip. w stanie Luisiana w USA istnieje zakaz przysposobienia osoby „białej” przez osobę „kolorową” i n a odwrót. Gdytby więc np. zamieszkały stale w Polsce M urzyn z Luisiany w ystąpił o przysposobienie dziecka pol­ skiego, z którego m atką się ożenił, zakaz zaw arty w le x patriae przy­ sposabiającego nie obowiązywałby sądu polskiego w świetle klauzuli porządku publicznego. W prawdzie w zbadanych przez nas spraw ach potrzeba uciekania się do klauzuli 'porządku publicznego nie zachodzi­ ła, niemniej jednak zasygnalizowanie powyższego zagadnienia w yda­ wało się celowe.

9. U m o w y m ię d z y n a ro d o w e

Normy praw a międzynarodowego powsitają w dwojaki sposób: albo ustawodawca w ydaje je automatycznie, jednostronnie, nie troszcząc się o to, czy nie w ejdą one w kolizję z przepisam i praw a międzynarodo­ wego obowiązującymi w innych państw ach (takim typem jest obowią­ zująca u nas omawiana .poprzednio ustaw a z 1926 r. o praw ie między­ narodowym prywatnym ), albo też państw o zawiera w zakresie przepi­ sów praw a międzynarodowego umowy (konwencje, traktaty) z innym i państwami, ta k że państwa zawierające takie umowy międzypaństwowe zobowiązują się do przestrzegania ustalonych w nich jednolitych norm w zakresie praw a międzynarodowego.9

Polska Rzeczpospolita Ludowa zaw arła cztery umowy o w zajem nym obrocie praw nym w spraw ach cyw ilnych i karnych. Są to mianowicie:

1) Umowa między Rzecząpospolitą Polską a Czechosłowacją, podpi­ sana w W arszawie w dniu 21.1.1949 r. (Dz. U. N r 20, poz. 133);

2) Umowa między PRL a NRD, podpisana w W arszawie w dniu 1.II.1957 r. (Dz. U. N r 27, poz. 1,14);

3) Umowa między PRL a ZSRR, podpisana w Warszawie w dniu 28.XII.1957 r. (Dz. U. N r 32, poz. 147);

4) Umowa między PRL a W ęgierską Republiką Ludową, podpisana w Budapeszcie w dniu 6.XII.1959 r. (Dz. U. N r 8, poz. 54).

3 F. Z o l l : op. cit., str. 4.

(17)

18 EW A M ĘD RZY CK A — K R Y STY N A O L E JN IC Z A K Nr 9

Wszystkie wymienione konw encje zaw ierają przepisy dotyczące przy­ sposobienia i wskazują prawo, k tó re należy stosować, oraz jurysdykcję. Najważniejszą zasadą przyjętą we wszystkich w ym ienionych kon­ w encjach jest przyjęcie właściwości organu tego k ra ju , którego oby­ w atelem jest przysposabiający. Jeżeli np. oibywatel radziecki zamieszka­ ły w Kijowie .pragnie przysposobić dziecko polskie, to do orzeczenia przysposobienia będzie właściwy organ radziecki. I na odwrót: jeżeli obywatel polski pragnie przysposobić dziecko 'będące obyw atelem ra ­ dzieckim, sądem właściwym do orzeczenia przysposobienia będzie sąd polski.

Wszystkie konw encje (przyjmują zasadę, że do przysposobienia Sto­ suje się praw o państw a tej um awiającej się Strony, której obywatelem jest przysposabiający.

Istnienie przytoczonych wyżej konw encji spraw ia, że jeśli do sądu polskiego wpłynie spraw a o przysposobienie, w której przysposabiający bądź przysposobiony są obyw atelam i państw, z jakim i zaw arte zostały powyższe umowy, to sąd polski nie będzie się w tedy opierał na prze­ pisach omówionej w poprzednich rozdziałach ustaw y z 1926 r. o pra­ wie międzynarodowym pryw atnym , lecz oceni zagadnienie jurysdykcji i stosowanie właściwego praw a według zasad zaw artych w odpowied­ niej konwencji.

Cytaty

Powiązane dokumenty

żeć ocena polityki gospodarczej rz .du, ocena gospodarczej sytuacji kraju i gospodarczych aktów prawnych or;-z inicjowanie niezbędnych p&lt;.. sunięć w tych

Wydaje się, ¿e Krajowa Komisja dostosuje Sie do ¡punktu widzenia przewodniczącego Li Wałę- W kraju nadal mają miejsce straJKi.w kilku regionach, a przygotowania odbywają się

S tra jk taki Jest strajkiem produkcyjnym, takim, w trakcie którego zakłady pracują normalnie a Związek dba o to, aby wytworzo ne dobra trafiały do

Przedstaw iciel władz admini stracyjnych-nie zm ienił swojego stanowiska v sprawie miejsca i sporu przeprowadzenia rozm&gt;w przeprowadzenia rozmów z komitetem

Nazywanie p rzedstaw icieli 10 mii iotiowe j grupy społeczeństwa zbiegowiskiem jest zapewne kulturalne p olitycznie, Imputowanie działaczom Solidarności jakoby

Podczas trwających blisko 10 godzin rozmów ujawniło się wiele kontrowersji, wśród których najważniejsze dotyczyły możliwości zakładania związków zawodowych w

Z naszą telewizją podobnie.Zamiast się cieszyć,że Związek zgadza się na wielogodzin ni program,który chętnie obejrzy cały naród oa 1 Sekretarza KC po

naczając przy tym, io jest to ostatnia szańca Rząd oświadczył, io podejmie wszelkie możliwe kroki prowadzące do ocalenia socjalizmu 1 prz przeciwstawienia