Ewa Mędrzycka, Krystyna
Olejniczak
Przysposobienie dzieci polskich
przez cudzoziemców
Palestra 4/9(33), 3-18
EWA MĘDRZYCKA KRYSTYNA OLEJNICZAK
Przysposobienie dzieci polskich przez
cudzoziem ców
W ostatnich latach na wokandach sądowych pojaw iły się spraw y o przysposobienie dzieci polskich przez osoby zamiesżkałe za granicą. Obserwacja p rak ty k i sądowej w ykazała, że spraw y te, nietypow e dla codziennej praktyki1 sądów, nastręczają poważne trudności ze względu na swoistość zagadnienia. Dlatego też mimo że w pływ u ty ch spraw nie można uznać za masowy, w ydaje się rzeczą celową omówienie pod stawowych 'zagadnień wiążących się z ty m typem spraw w organie prze znaczonym dla prawników, którzy w swej p raktyce mogą się z nim i ■zetknąć1.
1. P rz y sp o so b ie n ie w św ietle p rz e p isó w p ra w a m ię d z y n a ro d o w e g o p ry w a łn e g o
Swoistość omawianego zagadnienia polega na tym , że z wnioskiem o /przysposobienie w ystępuje cudzoziemiec. Omawiane spraw y będą się więc ty m różniły od innych spraw o przysposobienie, że wywołane n i m i skutki praw ne wybiegać będą poza granice państw a, w którym d o konuje się czynności praw nej. Naiulka praw a międzynarodowego p ry w atnego mówi o takich w ypadkach, że w stanie faktycznym stosunku cywilnoprawnego zaw arty je st elem ent dbcy.
Istnienie w stanie faktycznym elem entu obcego pociąga za sobą tę konsekwencję, że sąd, oceniając stan faktyczny pod względem praw nym, staje wobec pytania, jakie praw o należy zastosować do danego
1 Praktyka sądów w om awianych spraw ach była przedmiotem analizy prze prowadzonej przez M inisterstwo Spraw iedliw ości, której w yniki opublikowane zo stały w „Biuletynie M inisterstwa Spraw iedliw ości” nr 5—6/60.
4 EW A M ĘD R ZY C K A — K R Y ST Y N A O L E JN IC Z A K Nr 9
w ypadku. Odpowiedź na to pytanie zaw arta jest w przepisach praw a międzynarodowego pryw atnego (ustawa z dnia 2.VIII.1926 r. o praw ie właściwym diła stosunków pryw atnych m iędzynarodowych — Dz. U. N r 101, poz. 581), nazywanego w teo rii praw a rów nież praw em koli zyjnym .
Stosowanie norm praw ą międzynarodowego 'prywatnego odibywa się się w ten sposób, że sąd m e riti stwierdziwszy, iż rozpatryw any stan fak tyczny zawiera w sobie elem ent obcy, bada n ajpierw praw o (kolizyjne swego k raju w celu znalezienia wskazówki, czy do rozwiązania zasto sować praw o własne, czy też oboe. Praw o kolizyjne n ie w skazuje bo w iem konkretnej n orm y praw nej, lecz wyznacza ty lk o system praw n y , w k tó rym należy szukać norm y -dla konkretnego w ypadku2.
A rtyk uł 23 praw a międzynarodowego pryw atnego stanowi, że dla przysposobienia właściw e jest praw o państwa, do którego należy przy sposabiający. Powyższa norm a kolizyjna w skazała zatem system praw ny, mianowicie odesłała do praw ą Obcego.
JZ kolej w yjaśnjefua wymąga przytoczone wyżej przez uistawodąwcę określenie „v/łąściĄye jęfjt prąw o paflj$W3> do %tórego należy przyspo sabiający”. W szczególności nąs^w ąć się wątpliwość, czy chodzi o praw o pąństw ą, w ktć^ym przysposabiający ząnaieszkuje (lex domi
cilii), czy Jez o ppąwp óbo^ylązyjące w pąństw ie, którego jest obywate
lem (lęx patriąe). PpJ^Jcie praw o ^ ę d z y p a ro ^ o w e p ry w atn e przyjm uje dla oceny praw osobistych zasadę lex patriae3.
W tym miejscu należy podkreślić, że powyższa zasada odnosi się do przepisów pr^w a m aterialnego. Oznacza to, że w spraw ie o przysposo bienie, w któ rej przysposabiający jest obywatelem obcego państwa, sąd stosować będzie przepisy praw a materiailnego państw a, którego obywa telem jest przysposabiający. N atom iast przy stosowaniu przepisów p ra wa proce;sowego należy stosować przepisy »prawne obowiązujące w Pol sce (lex fori), albowiem jedną z podstawowych zasad międzynarodo wego praw a procesu cywilnego, powszechnie stosowaną i nie kw estiono waną, je st rozpoznawanie spraw w edług praw a procesowego obowiązują cego w siedzibie sądu działającego. Trudno zresztą byłoby przyjąć inne rozwiązanie, gdyż stosowanie przepisów cfbcego system u postępowania
2 W italis L u d w i c z a k : Międzynarodowe praw o prywatne, PWN, Poznań 1955 r. i PWW, Poznań 1958 r.
3 Fryderyk Z o l l : M iędzynarodowe i m ifdzydzielnicow e praw o prywatne w zarysie, jKrąków J945 r., itr . 8—9.
W italis L u d w i c ż g i j ę : M ifd zyn f rodowe p r a y o pryw atne, pW N, Pozpań 1958r. Jan N a m i t k i e w i c z : Międzynarodowe praw o pryw atne, PWN, Łódź 1951 r.
Nr 9 P R Z Y S P O S O B IE N IE D Z IE C I P O L S K IC H P R Z E Z CUD ZOZIEM . 5
cywilnego byłoby najczęściej w p raktyce niewykonalne. N atom iast pewne trudności może nasunąć problem , jakie instytucje należy zaliczyć do praw a m aterialnego, a jak ie do praw a procesowego.
Ja k z powyższego wynikaj sąd przystępując do rozpoznawania sp ra wy o przysposobienie, w której wnioskodawcą jest osoba zamieszkała za granicą, powinien przede wszystkim w yjaśnić najbardziej zasadniczą okoliczność, a mianowicie zagadnienie Obywatelstwa tej osoby. Należy przy ty m zaznaczyć, że w myśl teorii praw a międzynarodowego p ry watnego kw estię, czy określona osoba jest, czy też nie jest obyw atelem danego państw a, oceniać należy wyłącznie w edług praw a tego pań stw a4.
Na tle spraw rozpoznanych przez sądy w latach 1958— 1960 można zaobserwować, że wnioskodawcami w większości wypadków były osoby pochodzenia polskiego5. Osoby te n a tle zbadanych spraw można po dzielić na trz y grupy:
1. Przysposabiający, chociaż pochodzenia polskiego, nigdy oby w atelstw a polskiego nie polsiadali. Będą tu wchodziły w grę sytuacje, gdy osoby te wyemigrowały przed odzyskaniem przez Państw o Pol skie niepodległości bądź też urodziły się za granicą już jako dzieci obyw ateli obcych. Konieczność stosowania w tych w ypadkach p ra wa obcego jest niewątpliwa.
2. Przysposabiający byli obyw atelam i polskimi, a obyw atelstwo ob ce naby ii pod rządem ustaw y z dnia 20.I.192Ór. o obyw atelstw ie P ań stw a Polskiego (Dz. U. N r 7, poz. 44), a więc w latach 1920— 1951. W m yśl przepisów powołanej ustaw y osoby, które nabyły obyw atel stwo obce, traciły autom atycznie obyw atelstwo polskie. Jed y n y Wy jątek zaw ierał przepis, w myśl którego osdby obowiązane do czyn nej służby wojskowej m ogły nabyć obyw atelstwo obce nie inaczej, jak po uzyskaniu zwolnienia od powszechnego obowiązku wojsko wego zgodnie z obowiązującymi przepisam i; w przeciw nym raizie
wobec Państw a Polskiego nie 'przestawały być uw ażane za obyw ateli polskich. Również pod rządem tej ustaw y obywatelka polska, k tó ra poślubiając obyw atela obcego, nabyw ała tym sam ym w m yśl obcego praw a obyw atelstw o obce, traciła obyw atelstw o polskie.
4 Fryderyk Z o l l : op. ćit., str. i9. Jan N a t o i t k i e w i c z : ojp. cit., str. 42.
5 W spomniana poprzednio analiza przeprowadzona przez M inisterstw o Spra w ied liw ości wykazała, że przytłaczająca w iększość w niosków w płynęła z USA i Kanady.
6 EW A M Ę D RZY C K A — K R Y ST Y N A O L E JN IC Z A K Nr 9
3. Przysposabiający by li obyw atelam i polskimi i nabyli obywa telstw o obce dopiero pod rządem obowiązującej obecnie ustaw y z dnia 8.1.1951 r. o obyw atelstw ie polskim {Dz. U. N r 4, poz. 25). W myśl cytow anej ustaw y obywatel polski nie może być jednocześ nie obyw atelem innego państw a. Obywatel polski może nabyć oby w atelstw o obce jedynie po uzyskaniu 'zezwolenia w ładz polskich na zm ianę obyw atelstwa. Jeżeli zatem obyw atel polski naibył obywa telstw o obce po wejściu w życie ustaw y o obyw atelstw ie z 1,951 r. bez uzyskania w tej m ierze zezwolenia w ładz polskich, to w świetle powyższej ustaw y będzie oni nadał uw ażany za obyw atela polskiego i sąd polsiki rozpoznający spraw ę z wniosku takiego obyw atela bę dzie stosował w stosunku do niego przepisy praw a polskiego, mimo że w państw ie m iejsca stałego zamieszkania jest on uw ażany za oby w atela tego państwa.
Jak z powyższego wynika, punktem wyjścia w om awianych Sprawach pow inna się stać ocena, czy w świetle polskich przepisów o obywa telstw ie należy uw ażać wnioskodawcę 'za obyw atela obcego, czy też za obyw atela polskiego, od tego bowiem zależy, jakiego państw a przepisy będą m iały zastosowanie w sprawie.
Dodać wypada, że zastosowanie właściwych przepisów praw a m a zna czenie nie tylko teoretyczne. Przede w szystkim bowiem może ono mieć znaczenie dla ew entualnego uznania orzeczenia sądu polskiego przez obcą władzę. Ponadto, jak wykazało doświadczenie, niektóre władize ob ce (nip. w ładze USA) w kilku w ypadkach nie udzieliły wiz dzieciom przysposobionym już przez polskie sądy tyfflko dlatego, że sądy nie za stosowały przepisów praw a amerykańskiego.
2. S to so w a n ie w ła śc iw y c h p rz e p isó w praw a m a te ria lne go
W razie ustalenia, że iwnioSkodawcą je st obyw atel obcy, należy zgod nie z przepisem art. 23 pr.m jpr. Stosować praw o m aterialne obce.
W b raku odpowiednich tekstów p raw obcych, k tó re należy zastoso wać w konkretnym w ypadku, sąd zgodlnie z przepisam i art. 39 pr.m .pr. i art. 331 kjp.c. może zw ró d ć się do M inisterstw a Sprawiedliwości o udzielenie tekstu tych p raw lub o w yjaśnienie obcej p rak ty k i sądo wej. N ależy przy tym zaznaczyć, że jeśli chodzi o S tany Zjednoczone A m eryki Północnej, to każdy ze stanów tego państw a ma w łasne prze pisy praw ne. Zw racający się zatem do M inisterstw a Sprawiedliwości o podanie tekstu przepisów obcego praw a powinien zaznaczyć, jak i stan jest stałym m iejscem zam ieszkania wnioskodawcy. Należy bowiem pod
N r 9 P R Z Y S P O S O B IE N IE D Z IE C I P O L S K IC H P R Z E Z CUD ZOZIEM . 7
kreślić, że zastosowanie właściwych pcrtzepisów stanow ych jest dlatego ważne, iż ustawodawstwa poszczególnych stanów w ykazują w zakresie przysposobienia często znaczne różnice (o tytm będzie jeszcze mowa niżej).
Ponadto nasuw a się uwaga, że stosowane najczęściej w omawianych spraw ach przepisy praw a anglosaskiego różnią się w sposób zasadniczy od prawa polskiego tym, iż cechuje je kaZuMyka. Dlatego niew ątpli w ie poważnego w ysiłku ze strony 'prawnika, stykającego się z tym i prze pisami, wymaga zarówtno samo zgłębienie tych przepisów, jak i kt>- nieczność wniknięcia w intencję obcego ustawodawstwa.
3. W a żn ie jsz e p rz e p isy s z c z e g ó ln e p ra w ob cych
Przew ażająca w praktyce sądowej ilość spraw z teren u USA i K ana dy spraw iła, że zaw arte iponiżej uwagi naw iązują przede wszystkim do ustaw odaw stw tych państw.
Zbadane przepisy praw ne (poszczególnych stanów A m eryki Północnej oraz K anady w ykasują następujące charakterystyczne cechy:
N iektóre z tych ustawodawstw zaw ierają szczególne ograniczenia w zakresie przysposobienia, nie znane naszem u prawu. Tak więc nip. przepisy stan u O ntario w Kanadzie z 1954 r. zaw ierają zakaz przysposo bienia, jeżeli przysposabiający jest mężczyzną, a osoba mająca być przy sposobioną jest płci żeńskiej liczącą m niej niż 21 lat. To samo ustawo dawstwo zawiera zakaz przysposabiania przez osoby samotne, chyba że sąd uzna, iż istnieją Szczególne okoliczności uzasadniające odstąpienie od tego w arunku. W stanie znowu M assachusetts A m eryki Północnej istnieje zakaz przysposabiania pewnej kategorii krew nych, jak brata, siostry, ciotki d w uja. Przepisy zaś stanu K alifornia wprawdzie nie trak tują choroby umysłowej i epilepsji oraz niedorozwoju umysłowego ja ko przesłanki uniemożliwiającej przysposobienie, jednakże stw ierdzenie takich chorób u przysposobionego może stanowić podstawę do rozwiąza
nia przysposobienia, jeśli przysposabiający o tym przed przysposobie niem nie wiedział. Istnienie takiego przepisu nakłada na sąd stosujący praw o stan u K alifornia obowiązek badania stanu zdrowotnego dziecka, a to celem zabezpieczenia go przed ew entualnym i skutkam i.
Szereg ustawodawstw; jak np. w stanach IllinodS, Pensylw ania, Mas sachusetts czy Rhode" M and, zaw iera postulat wspólnego wyznania wnioskodawcy i przysposobionego. P ostulat ten w zasadzie nie jest bezwzględny, gdyż na ogół praw o stanow e przew iduje możliwość odstą pienia od niego, jeżeli wymaga tego dobro dziecka.
« EW A M ĘD RZY CK A — K R Y STY N A O L E JN IC Z A K Nr 9 ŁSpeęyficznym wamnkieim n ie znanym <pra<wu polskiem u je s t obowią zek pobytu m ałoletniego w domu przysposabiającego w okresie poprze dzającym przysposobienie. W arunek te n z różnym i w ariantam i doty czącymi czasu trw ania tego okresu oraz możliwości odstąpienia od nie go pow tarza się w większości zbadanych ustaw odaw stw północnoam ery kańskich, w szczególności w ustaw ach stanów : Illinois, Michigan, New Jersey,,O hio, Wisconsin, Pensylw ania, New York, M assachusetts, Karo lina, Khode Island i O ntario (Kanada). Większość ustawodawstw prze w iduje Okres sześciomiesięcznego pobytu przysposobionego w domu przysposabiającego przed w ydaniem orzeczenia o przysposobieniu. Moż liwość odstąpienia od powyższego w arunku większość ustawodawstw pozostawia do uznania sądu orzekającego w spraw ie. N atom iast przepi sy staniu Pensylw ania przew idują możliwość odstąpienia od tego wa runku jedynie w w ypadku pokrewieństwa.
Zagadnienie obowiązku sześciomiesięcznego pobytu dziecka w domu przysposabiających znalazło w yraz w jednym z orzeczeń Sądu Najwyż szego. Sąd Najwyższy, w k tó ry m pewna spraw a znalazła s»ię na skutek przedstawienia jej przez Sąd Wojewódzki w Krakowie, przyjął ją do własnego rozpoznania i orzekając przysposobienie, stw ierdził, że aczkol wiek przepisy stanu Illinois przew idują, iż dziecko, które ma być przy sposobione, powinno m ie s z k a ć u przyszłych wnioskodawców w ciągu co najm niej sześciu miesięcy bezpośrednio poprzedzających złożenie wnios- fcu, to jednak w m yśl powyższych przepisów sąd w ładny jest odstąpić od tej zasady z każdego słusznego powodu wypuszczonego w sprawie. Za okoliczność uzasadniającą odstąpienie od Obowiązku wspólnego za mieszkania uzmał Sąd Najwyższy łączące m ałoletnią z przysposabiającą więzy 'krwi oraz okoliczność, że wnioskodawczym i m ałoletnia poznały się w czasie wizyty wnioskodawczym w Polsce (orzecz. Sądu Najwyż szego z dnia 1.II.1960 r. 3 Cr 33/59).
4 . Z a g a d n ie n ie w arunków , jakim pow in ni o d p o w ia d a ć p rz y sp o so b ia ję c y
Rozpoznając spraw ę na gruncie obcych ustaw , sąd musi również zwrócić uwagę na odrębności obcego ustaw odaw stw a w zakresie dolnej granicy wieku przysposabiającego lub różnicy wieku, jak a powinna dzielić osobę przysposabiającą od przysposobionej.
Na przykład obowiązująca w zakresie przysposobienia kanadyjska ustaw a stan u O ntario przew iduje, że (przysposabiaj ący miusi mieć co najm niej 25 la t oraz że m iędzy przysposabiającym a przysposobionym m usi istnieć różnica w ieku n ajm n iej 21 lat.
N r 9 P R Z Y S P O S O B IE N IE D Z IE C I P O L S K IC H P R Z E Z CUD ZOZIEM . 9
Również przepisy stanu K alifornia przew idują, że między przyspo sabiającym a przysposobionym musi istnieć różnica wieku co najm niej dziesięciu lat. Talką sam ą róźmicę w ieku przew iduje ustawia stanu New Jersey.
Ustawodawstwa innych stanów nie przew idują n a ogół w arunku ist nienia konkretnej różnicy wieku, podkreślając jedynie, że każda osoba pełnoletnia (np. przepis stan u M assachusetts: „cmy person of fu ll age”) bądź dorosła (określenia takiego używa ustaw a stan u K alifornia: „ąny
adult person”) może przysposobić osobę od siebie młodszą. Oczywistą jest
przy tym rzeczą, że pełnoletnosć przysposabiających oceniana będzie w edług lex patriae przysposabiających.
Również zwrócić należy uwagę n a przepilsy ograniczające możliwość przysposobienia przez osoby pozostające w związku małżeńskim. Pod czas gdy praw o polskie stanowi, że wspólnie mogą przysposobić tylko małżonkowie, ale n ie staw ia przeszkód do przysposobienia przez jedne go z małżonków za zgodą drugiego, n iektóre am erykańskie przepisy stanowe stw ierdzają, że małżonkowie mogą przysposobić tylko wspólnie (nie znana więc jest instytucja przysposobienia przez jednego z małżon ków za zgodą druigiego).
Na ,przykład ustaw a staniu Illinois przew iduje w art. 1, że jeżeli w nio sek o przysposobienie pochodzi od osoby, która ma męża lub żonę, to wniosek taki nie będzie uwzględniony, chyba że mąż lub żona przy łączy się do wniosku, a jeżeli się przyłączy, to przysposobienie doko nane je st przez nich wspólnie. Podobny przepis obowiązuje w stanach Michigan, M assachusetts, New York, Płn. K arolina, Rhode Island.
Przepisy stan u Indiana stw ierdzają, że każdy mieszkaniec tego stanu może przysposobić inną osobę; jeżeli jednak pozostaje w związku m ał żeńskim, to thałżonek jego powinien przyłączyć się do wniosku. Wy starczy w yrażenie zgody n a przysposobienie, jeżeli d rug i m ałżonek jest ojcem lub m atką osoby m ającej być przysposobioną.
N atom iast ustaw y np. stanów New Jersey i Pensylw ania dopuszczają możliwość przysposobienia przez jednego z małżonków za zgodą d ru giego.
5. Z a g a d n ie n ie w arunków , jakim pow in ni o d p o w ia d a ć p rz y sp o sa b ia n i
Dotychczas omówione zostały w arunki praw nom aterialne zachodzą ce po stronie przysposabiających. Obecnie parę słów należy powiedzieć o tych sam ych w arunkach zachodzących po stronie przysposobionych. Będą tu wchodziły w szczególności w grę kw estie górniej granicy wieku
10 EW A M ĘD RZY CK A — K R Y STY N A O L E JN IC Z A K N r 9
i oświadczenia o w yrażeniu zgody na przysposobienie przez osoby, któ re m ają być przysposobione. 1 '
Zagadnienie w arunków , jakim powinna odpowiadać osoba mająca być przysposobiona, należą do zakresu tak zwanej zdolności osobistej6. Pojęcie to obejm uje zdolność wszelkiego rodzaju, a więc przede wszyst kim zdolność praw ną i zdolność do czynności praw nych, a następnie wszelką zdolność szczególną, ja k nip. zdolność do zawarcia związku mał żeńskiego, zdolność dp testowania czy zdolność do nabycia spadku. Po jęcie tó obejm uje również 'kwestię małoletności czy pełnoletności.7
Na ogół w większości ustaw odaw stw zdolność ocenia się w edług p ra wa ojczystegb, to znaczy w edług praw a obowiązującego w państwie, którego dana osoba je st obywatelem . K onstrukcję taką przyjm uje rów nież nasze praw o m iędzynarodowe pryw atne, k tó re w art. 1 ust. 1 poddaje ocenę praw ną zdolności osoby fizycznej praw u tego państwa, którego ta osoba jest obywatelem . Ocena zdolności osobistej jest zatem oparta na zasadzie praw a ojczystego (lex patriae).
W powołanym już w przypiskiu podręczniku psrof. F ryderyka Zolla stw ierdza on na str.- 24, że przepisy praw a międzynarodowego pryw at nego, określające praw o m erytoryczne właściwe dla oceny zdolności osobistej, umieszczone zostały w czołowych arty k ułach praw a między narodowego, a tym sam ym — postaw iane jakoby przed naw ias dal szych norm praw a międzynarodowego — będą one m iały pełne zastoso w anie naw et prizy ocenie zdolności osobistej osób sporządza jących czyn ność praw ną, choćby co do w arunków ważiności danej czynności było na ogół właściwe inne praw o aniżeli praw o personalne sporządzającego czynność.
Przenosząc powyższe stanowisko Zolla ma płaszczyznę przysposobie nia, należy, zdaniem naszym, przepis art. 23 praw a międzynarodowego pryw atnego stosowiać z uwzględnianiem art. 1 tego prawia. Będziemy więc mieli taką sytuację, że jeżeli przysposabiającym jest obywatel obćy, to trzeba stosować praw o m aterialne obce, z ty m jednak w y jąt kiem, że zdolność osobista osoby przysposobionej będącej obywatelem polskim podlegać będzie ocenie w edług przepisów praWa pol'skiego, a zwłaszcza odpowiednich przepisów kodeksu rodzinnego.
Ja k ju ż wspomniano poprzednio, w zakres zdolności’ osobistej osoby m ającej być przysposobioną wchodzą w arunki, 'jakim osoba ta powin
6 W italis L u d w i c z a k : op. cit., str. 66 i 112. 7 Fryderyk Z o l l : op. cit., str. 19.
Nr 9 P R Z Y S P O S O B IE N IE D Z IE C I P O L S K IC H P R Z E Z CUD ZOZIEM . 11
na odpowiadać. Powoływani w niniejszym opracowaniu autorzy (Lud- wiezak, Naxni'tikiewioz, Zoll) są zgodni co do tego, że w arunki te należy oceniać w edług praw a ojczystego osoby, która m a być przysposobiona, przy czym w ym ieniają przykładowo w charakterze tych w arunków kw estię w yrażenia zgody n a przysposobienie przez przysposabiającego i jego przedstaw iciela ustawowego. Zdaniem naszym — również za gadnienie granicy wieku osoby przysposabianej należy do zakresu zdolności osobistej, wobec czego, zgodnie z tym , co zostało poprzednio powiedziane, powinno ono podlegać ocenie w edług lex patriae. Skoro zaś art. 65 § 1 kod. rodz. stw ierdza, że przysposobić można jedynie osobę m ałoletnią, to niedopuszczalne jest naszym zdaniem w ydanie orzeczenia o przysposobieniu pełnoletniego obyw atela polskiego, choćby naw et przepisy praw a m aterialnego państw a, do którego należy przy sposabiający, przew idyw ały możliwość przysposobienia osoby pełnolet niej. Należy przy tym dodać, że ustaw odaw stw a stanow e USA z reguły dopuszczają możliwość przysposobienia osoby pełnoletniej.
Ja k już wspomniano, do zakresu zdolności osobistej przysposobionego należy także, kw estia w yrażenia przez niego zgody n a przysposobienie, ja k również kw estia w yrażenia zgody n a przysposobienie przez jego przedstawiciela ustawowego. Skoro zatem przepis art. 67 § 2 kod. rodz. wymaga zgody na przysposobienie udzielonej przez małoletniego, k tó ry ukończył lat 13, to w każdym w ypadku zgłoszenia żądania przez oby w atela obcego konieczne je st uzyskanie takiej zgody od małoletniego, 'który ukończył lat trzynaście — niezależnie zgoła od tego, w jaki spo sób regulują to zagadnienie przepisy państw a, do którego należy przy sposabiający.
Należy przy ty m zauważyć, że szereg ustawodiawstw am erykańskich wymaga zgody osoby adoptowanej dopiero po ukończeniu przez nią czternastu lat (Illinois, Wisconsin, New York, Connecticut, Rhode Island, Indiana).
Na ogół sądy p rzy odbieraniu zgody na przysposobienie trzym ają się granicy w ieku przewidzianej przez praw o polskie.
Stosując konsekw entnie zasadę, że ocena zdolności osobistej osoby mającej być przysposobioną podlega je j praw u ojczystemu, sąd polski nie je st związany przepisam i praw a obcego, k tó re ustalają niższą niż praw o polskie 'granicę w ieku dla w yrażenia zgody na .przysposobienie (np. ustaw y stanów K alifornia, Pensylw ania, M assachusetts, Płn. Ka rolina, Ohio przew idują granicę la t 12, a praw o sitanu Michigan — lat 10). Jak wykazała jednak praktyka, niektóre sądy przesłuchują
12 EW A M ĘD RZY CK A — K R Y ST Y N A O L E JN IC Z A K Nr 9
m ałoletnich m ających m niej niż trzynaście la t w celu stwierdzenia, czy w yrażają zgodę na przysposobienie, jeżeli praw o obce staiwia niższą granicę wieku niż praw o polskie.
Aczkolwiek sądy w ybiegają w takich w ypadkach ponad obowiązujące w ty m zakresie przepisy praw a polskiego, prak ty k a ta w ydaje się słusz n a . Celową 'bowiem rzeczą w ydaje się uwzględnienie postulatów p ra wa obcego naw et w zakresie unorm ow anym przez praw o polskie, jeżeli oczywiście postulaty te nie kolidiiiją w sposób zasadniczy z właściwymi przepisami praw a polskiego, uw zględnienie zaś postulatów obcego pra wa może przyczynić się do lepszego w yjaśnienia spraw y. Natom iast, jak już wspom niano wyżej, niedopuszczalne byłoby odstąpienie od w ym a gań praw a polskiego i zastosowanie praw a obcego, w edług którego np. do w yrażenia zgody na przysposobienie potrzebne jest ukończenie lat 14, gdyż kolidowałoby to z w yraźnym przepisem polskim określa jącym w ty m zakresie odmiennie zdolność osobistą osoby m ającej być przysposobioną.
6. Z a g a d n ie n ie n a zw isk a p rz y s p o sa b ia n e g o
Zagadnienie nazwiska dziecka, które zostało przysposobione, jest w większości ustaw odaw stw północnoam erykańskich uregulow ane od m iennie niż w p raw ie polskim. Podczas 'gdy praw o polskie w ant. 68 stanowi, ze przysposobiony otrzym uje nazwisko przysposabiającego, niektóre am erykańskie ustaw y stanow e uzależniają nadanie przysposo bionemu nazwiska przysposabiającego od wniosku tegoż ostatniego. W system ie praw a polskiego zatem zmiana nazwiska osoby przysposo bionej następuje z mocy samego praw a i w zmianka o ty m w sentencji orzeczenia jest zbędna. N atom iast przy ko nstru k cji fakultatyw nego n a dania nazwiska, p rzyjętej w zasadzie w ustaw odaw stw ie am erykańskim , decyzja co do nadania przysposobionemu nazwiska przysposabiającego powinna być zamieszczana w sentencji orzeczenia.
Przepisy związane z nazw iskiem przysposobionego dotyczą skutków przysposobienia, a te podlegają praw u ojczystem u przysposabiającego8. W tym względzie zatem będą m iały zastosowanie cudpowiednie przepisy praw a obcego. Zagadnienie powyżsize m a te n praktyczny skutek, że brak decyzji co do nazw iska przysposobionego będzie na terenie tych (państw, w których wymagania jest decyzja sądu, interpretow any — prawdopodobnie w brew in tencji sądu polskiego orzekającego przyspo
N r 9 P R Z Y S P O S O B IE N IE D Z IE C I P O L S K IC H P R Z E Z CUD ZOZIEM . 13
sobienie — w ten sposób, jakoby dziecko n ie nabyło nazwiska przyspo sabiającego. A zatem w tych spraw ach, w których praw o o/bce prze wi dni je fakultatyw ne nadanie dziecku nazw iska przysposabiającego, wnio sek o przysposobienie powinien zawierać odpowiednie w ty m względzie żądanie.
7. Z a g a d n ie n ie d o b r a d zie ck a
Podstawową przesłanką polskiego praw a w zakresie przysposobienia jest dobro dziecka. Przesłanka ta m a tak zasadnicze znaczenie, że gdyby naw et praw o obce, które w konkretnym w ypadku należy stosować, do puszczało przysposobienie (wbrew te j przesłance, to orzeczenie przyspo sobienia 'przez sąd polski nie mogłoby nastąpić (art. 38 pr. międzynar. pr.).
Na tle stosowanych w praktyce naszych sądów ustawodawStw obcych kolizja tego rodzaju nie zachodziła, gdyż ustawodawstwa te w m niej lub bardziej w y rain y sposób przesłankę dobra dziecka uwzględniają.
Na przykład przepisy stanów Michigan i Ohio stwierdzają, że przy sposobienie może być orzeczone w tedy, 'gdy sędzia stwierdzi, iż leży to w interesie dziecka. Podlobne stw ierdzenia zaw arte są również w prze pisach stanów Rhodę Lsland i Illinois. Przepis zaś stanu Connecticut stwierdza, że wniosek o' przysposobienie nie będzie uwzględniony, jeśli się okaże, że to nie ijest zgodne z dobrem dziecka. Jakkolw iek ustawo daw stw a innych stanów nie zaw ierają tak w yraźnych norm jak wyżej przytoczone, to jednak z kazuistycznych przepisów dotyczących w arun ków przysposobienia w ynika w sposób niewątpliw y, że i w tych innych stanach głównym celem przysposobienia jest ochrana interesów dziec ka. W yraża się to w szczególności w przepisach zawierających w ym a ganie przeprow adzania prze? odpowiednie insty tu cje wywiadów, umiesz czania dziecka na okres próbny poprzedzający przysposobienie u przy sposabiających, badanie wzajemnego stosunku przysposabiających i dziecka itp. Skoro więc stosowane przez sądy przepisy praw obcych, zbieżne w ty m zakresie z przepisąnń p raw a polskiego, przyjm ują jako podstawową przesłankę praw nam aterialną dobro dziecka, to niedopusz czalne byłoby orzeczenie przysposobienia bez uprzedniego wnikliwego zbadania, czy z tego punktu widzenia winiolsek zasługuje na uwzględ nienie.
Celem dokonania oceny, czy przysposobienie je st zgodne z interesem dziedką, konieczne jest uzyskanie m ateriałów dotyczących aktualnej sy tuacji dziecka i kw alifikacji podmiotowych wnioskodawców, przy czym zbędne w ydaje się podkreślatnie, że w łaśnie w omawianych spraw ach,
14 EW A M ĘD RZY C K A — K R Y ST Y N A O L E JN IC Z A K N r 9
których norm alną konsekw encją jest w yjazd dziecka za granicę, wy m agana jest daleko posunięta wnikliwość i ostrożność. W tego rodzaju bowiem wypadkach przysposobienia k ry je się ogrom ne ryzyko polega jące n a tym , że osoby, m ające naw et ja k najszczersze intencje, mogą się
rozczarować, jeśli dziecko nie będzie odpowiadać ty m wyobrażeniom, jakie sdbie o n im wyrobili.
W ydaje się, że w tych w ypadkach, gdy wnioskodawcy chcą przyspo
sobić nie znane im osobiście dziecko, konieczne je st rozważenie, czy
istnieją podstawy do ułatw ienia przysposobienia w postaci odistąpienia od w arunku wspólnego zamieszkania, przewidzianego przez większość ustaw odaw stw USA. Zagadnienie badania (kwalifikacji podmiotowych wnioskodawców nie w yczerpuje obowiązku sądu badania spraw y pod (kątem widzenia ochrony interesu dziecka. Sąd m usi zwłaszcza zbadać aktualną sytuację dziecka i rozważyć, czy z tego punktu widzenia przy sposobienie będzie celowe. Należy przy tym podkreślić, że sama popra wa sytuacji m aterialnej dziecka (moment ten często podkreślają uza sadnienia postanowień) nie może przesądzać o przysposobieniu. Dodać przy tym należy, że sądy, kiedy ustalają, że sytuacja m aterialna rodzi ny dziecka jest ciężka, opierają się w tym względzie dość często na gołosłownych tw ierdzeniach osób zainteresow anych, natom iast nie prze prow adzają odpowiednich wywiadów środowiskowych i nie dość w niH i- wie oceniają dojrzałość decyizji po stronie przedstawicieli ustawowych dziecka i samego dziecka. Przykładem tego, jakie mogą być skutki ta kiego zbyt pochopnie orzeczonego przysposobienia, może być jednia ze spraw sądowych, w k tó rej m atka m ałoletniej (wdowa) w yraziła przed sądem w dniu 18.VIII.1958 r. zgodę na przysposobienie swej dziesięcio letniej córki przez zamieszkałych w Ameryce krew nych, a już w dniu 6.VII.1959 r. wniosła do tegoż sądu spraw ę o rozw iązanie przysposobie nia, m otyw ując to tym , że „po głębszym zastanowieniu się doszła do wniosku, iż dziecko z dala od rodziny w obcym k ra ju będzie bardzo tęsknić, co może w płynąć n a dalsze jego życie”. W ty m sam ym wniosku podaje też, że dziecko — już po załatw ieniu wszystkich formalności związanych z w yjazdem — oświadczyło, że „za nic w świecie” nie chce opuścić m atki i jechać do Ameryki.
Na tle powyższej spraw y nasuw a się uwaga, że aczkolwiek przepisy naszego praw a w ym agają udziału w spraw ie (i zgody na przysposobie nie) dziecka dopiero powyżej la t trzynastu, to jednak w ydaje się celo w e zbadanie woli dziecka młodszego, jeżeli jest ono w takim wieiku, iż zdaje sobie spraw ę ze skutków ew entualnego przysposobienia. Wysłu chanie dziecka może dostarczyć sądowi cennego m ateriału dla oceny, czy
N r 9 P R Z Y S P O S O B IE N IE D Z IE C I P O L S K IC H P R Z E Z CUD ZOZIEM . 15
orzeczenie przysposobienia jest istotnie celowe. Przypuszczać należy, że w ysłuchanie owej jedenastoletniej dziewczynki przez sąd przyczyniło się do słusznego orzeczenia oddalającego wniosek o przysposobienie mi mo w yrażenia zgody na przysposobienie przez m atkę dziecka. Charak terystyczne w tej spraw ie są w yjaśnienia m ałoletniej, która powiedziała przed sądem, że chce jechać do Am eryki, bo pan M. (wnioskodawca) obiecał jej row er i mówił, iż będzie m iała dobrze. Powiedziała nadto, że jak jej się nie będzie podobało, to wróci do m am y. Sąd stw ierdził ponadto w protokole rozprawy, że m atk a i dziecko bardzo płaczą. Sąd, oddalając wniosek, stw ierdził, że orzeczenie przysposobienia byłoby sprzeczne z interesem dziecka, zwłaszcza że m atka do tej chw ili w spo sób należyty w ykonywała swoje obowiązki.
Znaczna ilość orzeczonych przez sądy przysposobień dotyczyła dzieci m ających Oboje rodziców.
Jeśli chodzi o przepisy p raw obcych w zbadanych przez nas sprawach, to jedynie ustaw a stan u New Jersey z 1953 r. zawiera w yraźny w aru nek ochrony dziecka przed niepotrzebnym rozłączeniem z fjego natu ralnym i rodzicami, 'jak również w arunek ochrony naturalnych rodzi ców przed pochopną i nagłą decyzją oddania dziecka. Chociaż inne zba dane przez nas przepisy takiej w yraźnej norm y nie zawierają, to jed nak niew ątpliw ie zagadnienie ochrony dziecka przed niepotrzebnym roz łączeniem z n aturaln ą rodziną w ynika z podstawowej przesłanki, jaką jest dobro dziecka. Rozłączenie dziecka z n aturalną rodziną należy uznać za szczególnie niepożądane wówczas, gdy rodzice należycie w y konują władzę rodzicielską i gdy dziecko m a zapewnione przeciętne w k raju w arunki życiowe, przesłanką 'zaś przysposobienia byłaby je dynie popraw a sytuacji m aterialnej. Na przykład w jednej ze spraw sąd orzekł przysposobienie m ałoletniej m ającej 16 lat i posiadającej oboje rodziców. Prócz niej rodzice anieli jeszcze dw oje dzieci. Z akt spraw y nie wynikało, żeby sytuacja m aterialn a rodziny była trudna. Sąd w mo tyw ach orzeczenia podał, że „przysposabiający są ludźmi zamożnymi, gdyż Józef M. je st architektem . 'Zapewnią oni należyty byt na przyszłość m ałoletniej i dadzą jej wyższe w ykształcenie i dlatego śąd dla dobra m ałoletniej orzekł ja k w sentencji”. N ależy przy tym dodać, że mało letnia, jak w ynikało z ak t spraw y, mimo ukończonych lait szesnastu m iała ukończoną jedynie szkołę podstawową i n ie zdradzała chęci do dalszej nauki (choć niew ątpliw ie posiadała k u tem u w arunki), wobec czego prognoza sądu, że za granicą uzyska ona wyższe wykształcenie, była co najm niej dowolna.
16 EW A M ĘD RZY Ć K A — K R Y ST Y N A O L E JN IC Z A K Nr 9
ży wziąć pod uw agę jeszcze jeden aspekt tego ty p u spraw . Chodzi mia nowicie o to, żeby dziecko po orzeczęnlu przysposobienia nie tylko mo gło połączyć sję ze swoją nową rodziną, lecz rów nież żeby na terenie obcego k ra ju mogło korzystać z tych wszystkich upraw nień, jak ie za pew nia instytucja przysposobienia. Obawy tego rodzaju imogą zachodzić szczególnie w pew nych określonych sytuacjach, np. gdy przysposabia jący w myśl obowiązujących przepisów praw a polskiego uw ażany jest
za obyw atela polskiego, natom iast w k ra ju swego stałego zamieszkania
uw ażany jest za obyw atela tego kraju .
W omawiaąiym w ypadku, jak to już w yjaśniono na w stępie pilniejsze go opracowania, sąd polski stosować będzie praw o polskie, Sąd przed w ydaniem orzeczenia o przysposobieniu powinien wówczas upew nić się, czy orzeczone na podstawie praw a polskiego przysposobienie będzie honorowane przez władize państw a, do którego dziecko m a wyjechać. G dyby bowiem m iało się okazać, że iwładlze tego państw a orzeczenia takiego nie uznają, to przysposobienie dziecka byłoby, zdanięm n a- s?ym, mimo spełnienia w arunków w ym aganych przez praw o polskie, nie celowe i sprzeczne z interesem dziecka, gdyż skazywałoby dziecko na niepewną sytuację praw ną i sprowadzało jego pozycję w k ra ju przyspo sabiającego do pozycji „wychowańca”. Celem uzyskania w ty m wzglę dzie odpowiednich inform acji sąd może oprzeć się n a dokum entach urzędowych przedstawionych przez zainteresow ane stro n y bądź też w m yśl przepisu art. 39 pr. międz. pr. zwrócić się do M inisterstw a Spra wiedliwości o w yjaśnienie obcej praktyki.
Sądy powinny również interesow ać się stanem zdrowia dziecka. 'Wa run ek ten jest potrzebny nie tylko dlatego, że pew ne choroby mogą stanowić przeszkodę do w yjazdu dziecka ze względu na przepisy sani ta rn e danego kraju , lecz także dlatego, że w razie stw ierdzenia u dziec k a chorób przysposabiający pow inni zdawać sobie z tego sprawę. Ńa- ■leży również zbadać, czy warunki' klim atyczne danego k raju będą dla dziecka odpowiednie.
8 . K lau zu la p o rzą d k u p u b lic z n e g o
Dla w yczerpania zagadnień m ateriainoprąw nych należy jeszcze po krótce omówić zagadnienie tak zwanej klauzuli porządku publicznego.
O klauzuli porządku pubjićżnęgo mówi się w tedy, gdy d la danej czyn ności właiściwe je st praw o państw a obcego, natom iast z punktu widze nia państw a sądu orzekającego zastosowanie tego praw ą będzie nie możliwe. Wówczas obce praw o w skazane ęrzez norm ę kolizyjną ijie będzie mogło być zastosowane. Wyłącza się je w tych wypadkach,
Nr 9 P R Z Y S P O S O B IE N IE D Z IE C I P O L S K IC H P R Z E Z CUDZOZIEM . 17
w których stałoby ono w sprzeczności z porządkiem publicznym panu jącym w państw ie sądu. Zasadę, na podstaw ie której wyłącza się stoso wanie obcego prawa, przew iduje art. 38 pr. międz. pr.
Z tego punktu widzenia można by stwierdzić, że sąd polski nie mógłby uwzględnić przepisu praw a obcego zawierającego np. dyskrym inację rasową albo dyskrym inację dzieci pozamałżeńskich. Sew eryn Szer w swej pracy „Praw o rodzinne” (PWN, W arszawa 1954) podaje, że nip. w stanie Luisiana w USA istnieje zakaz przysposobienia osoby „białej” przez osobę „kolorową” i n a odwrót. Gdytby więc np. zamieszkały stale w Polsce M urzyn z Luisiany w ystąpił o przysposobienie dziecka pol skiego, z którego m atką się ożenił, zakaz zaw arty w le x patriae przy sposabiającego nie obowiązywałby sądu polskiego w świetle klauzuli porządku publicznego. W prawdzie w zbadanych przez nas spraw ach potrzeba uciekania się do klauzuli 'porządku publicznego nie zachodzi ła, niemniej jednak zasygnalizowanie powyższego zagadnienia w yda wało się celowe.
9. U m o w y m ię d z y n a ro d o w e
Normy praw a międzynarodowego powsitają w dwojaki sposób: albo ustawodawca w ydaje je automatycznie, jednostronnie, nie troszcząc się o to, czy nie w ejdą one w kolizję z przepisam i praw a międzynarodo wego obowiązującymi w innych państw ach (takim typem jest obowią zująca u nas omawiana .poprzednio ustaw a z 1926 r. o praw ie między narodowym prywatnym ), albo też państw o zawiera w zakresie przepi sów praw a międzynarodowego umowy (konwencje, traktaty) z innym i państwami, ta k że państwa zawierające takie umowy międzypaństwowe zobowiązują się do przestrzegania ustalonych w nich jednolitych norm w zakresie praw a międzynarodowego.9
Polska Rzeczpospolita Ludowa zaw arła cztery umowy o w zajem nym obrocie praw nym w spraw ach cyw ilnych i karnych. Są to mianowicie:
1) Umowa między Rzecząpospolitą Polską a Czechosłowacją, podpi sana w W arszawie w dniu 21.1.1949 r. (Dz. U. N r 20, poz. 133);
2) Umowa między PRL a NRD, podpisana w W arszawie w dniu 1.II.1957 r. (Dz. U. N r 27, poz. 1,14);
3) Umowa między PRL a ZSRR, podpisana w Warszawie w dniu 28.XII.1957 r. (Dz. U. N r 32, poz. 147);
4) Umowa między PRL a W ęgierską Republiką Ludową, podpisana w Budapeszcie w dniu 6.XII.1959 r. (Dz. U. N r 8, poz. 54).
3 F. Z o l l : op. cit., str. 4.
18 EW A M ĘD RZY CK A — K R Y STY N A O L E JN IC Z A K Nr 9
Wszystkie wymienione konw encje zaw ierają przepisy dotyczące przy sposobienia i wskazują prawo, k tó re należy stosować, oraz jurysdykcję. Najważniejszą zasadą przyjętą we wszystkich w ym ienionych kon w encjach jest przyjęcie właściwości organu tego k ra ju , którego oby w atelem jest przysposabiający. Jeżeli np. oibywatel radziecki zamieszka ły w Kijowie .pragnie przysposobić dziecko polskie, to do orzeczenia przysposobienia będzie właściwy organ radziecki. I na odwrót: jeżeli obywatel polski pragnie przysposobić dziecko 'będące obyw atelem ra dzieckim, sądem właściwym do orzeczenia przysposobienia będzie sąd polski.
Wszystkie konw encje (przyjmują zasadę, że do przysposobienia Sto suje się praw o państw a tej um awiającej się Strony, której obywatelem jest przysposabiający.
Istnienie przytoczonych wyżej konw encji spraw ia, że jeśli do sądu polskiego wpłynie spraw a o przysposobienie, w której przysposabiający bądź przysposobiony są obyw atelam i państw, z jakim i zaw arte zostały powyższe umowy, to sąd polski nie będzie się w tedy opierał na prze pisach omówionej w poprzednich rozdziałach ustaw y z 1926 r. o pra wie międzynarodowym pryw atnym , lecz oceni zagadnienie jurysdykcji i stosowanie właściwego praw a według zasad zaw artych w odpowied niej konwencji.