"On the Problems of the Alexandrian Mint : Allusion to the Divinity of the Sovereign Appearing on the Coins of Egyptian Alexandria in the Period of the Early Roman Empire : 1st and 2nd Centuries A. D.", S. Skowronek, Warszawa 1967 : [recenzja]

R

E

C

E

N

Z

J

E

P r z e k o n a ć n as o ty m m o że le k tu r a k sią ż k i S . S k o w r o n k a p o św ię c o n e j a n a ­ liz ie a lu z ji do b o sk o śc i w ła d c y na m o n e ta c h A le k s a n d r ii e g i p s k i e j 1 w I— II w .n .e. P r a c a sta ra się z ilu str o w a ć n ie ja k o p o sz c z e g ó ln e z a g a d n ie n ia z w ią z a n e z k u l­ te m c e sa r sk im w o p a r c iu o m a te r ia ł p o c h o d z ą c y z je d n e j m e n n ic y .

W y b ó r m o n e t b ity c h w A le k s a n d r ii d o ta k ic h w ia é n ie b a d a ń n a le ż y u zn ać za b a rd z o tr a fn y . P r o d u k c ja m e n n ic y a le k s a n d r y js k ie j b y ła b a rd zo o b fit a i r e g u la rn a . M o n e t y a le k s a n d r y js k ie są te ż d ob rze d a to w a n e d zięk i o z n a c z a n iu k o le jn e g o ro k u p an o w a n ia, cesarza!. O r ie n tu je m y się w r e s z c ie , w śró d ja k ic h g r u p lu d n o ści c y r k u lo - w a ł y te m o n e ty .

A u t o r k o le jn o o m a w ia ta k ie z a g a d n ie n ia , ja k p r z e d s t a w ie n ia w ła d c y ja k o b ó s tw a cz y te ż w r a z z b ó s tw e m , p r z e d s ta w ie n ia b u d o w li z w ią z a n y c h z k u lte m c e s a r s k im , cz y w r e s z c ie n a p is y z w ią z a n e z u b ó s tw ia n ie m w ła d c y . O t r z y m a liś m y n ie ja k o r o z u m o w a n y k a ta lo g m o n e t w y b ija n y c h w m e n n ic y a le k s a n d r y js k ie j, k tó ­ re m o g ą rz u c ić p e w n e ś w ia tło na z a g a d n ie n ie k u ltu c e sa r sk ie g o . Z e s t a w ie n ie to p o s ia d a sz c z e g ó ln y w a lo r , g d y ż n ie m a m y w ła ś c iw ie k o rp u su m o n e t b ity c h w m e n ­ n ic y a le k s a n d r y js k ie j. P o d s ta w o w a p r a c a J. V o g t a, „ D ie A le x a n d r in is c h e n M ü n ­ z e n ” (S tu ttg a r t 1924) p o d a je ty lk o b a rd z o k r ó tk ie o p is y m o n e t.

S . S k o w r o n e k nie o g ra n ic z a się ty lk o do d o k ła d n e g o op isu ty c h m o n e t b ity ch w A le k sa n d rii', k tó r e m o g ą 'rzucić p e w n e ś w ia tło n a z a g a d n ie n ie k u ltu ce sa r sk ie g o . Z e s t a w ia o n r ó w n ie ż a n a liz o w a n e p r z e z sie b ie m o n e ty a le k s a n d r y js k ie z m o n e ta m i b it y m i w m e n n ic y r z y m s k ie j. W w ię k s z o ś c i w y p a d k ó w m o n e t y A le k s a n d r ii n a ­ ś la d o w a ły w ^ o r y p o c h o d zą c e z R z y m u . W y j ą t k i są n ie lic z n e i z r e g u ły z a słu g u ją n a sz c z e g ó ln ą u w a g ę .

P r a c a s ta r a się też w y ja ś n ić p r z y c z y n y p o ja w ie n ia się na m o n e ta c h a le k s a n ­ d r y js k ic h m o t y w ó w z w ią z a n y c h z k u lte m c e sa r sk im . A n a liz a ta id zie w d w óch k ie r u n k a c h : z je d n e j s tr o n y ch o d zi o p o k a z a n ie p e w n y c h tr e śc i id e o w y c h t k w ią ­ cy ch w p o s z c z e g ó ln y c h p r z e d s ta w ie n ia c h n a m o n e ta c h , z d ru g ie j zaś — o w y ­ ja śn ie n ie , d la c z e g o p o j a w ił y się on e w ła ś n ie w rtyim m o m en icie .

T a k a k o n c e p c ja p r a c y u ła tw ia w y k o r z y s ty w a n ie m o n e t h ity c h w m e n n ic y a le k ­ s a n d r y js k ie j p r z y b a d a n iu r ó ż n y c h fo r m i p r z e ja w ó w k u ltu c e sa r sk ie g o w sk a li całeg o Im ip e ó u m R z y m s k ie g o . P o s ia d a o n a je d n a k r ó w n ie ż p e w n e stromy u je m n e . i P o r . t e ż S . S k o w r o n e k , P e w n e a s p e k t y p r o p a g a n d y p o l i t y c z n e j n a m o n e t a c h A l e k ­ s a n d r ii E g i p s k i e j , „ W ia d o m o ś c i N u m i z m a t y c z n e ” t. X , 1966, s . 1 Í 4 — 152. P R Z E G L Ą D H I S T O R Y C Z N Y , T O M L X , 1969, z e sz . 4

R E C E N Z J E

727

P r z y u k ła d zie t e m a ty c z n y m z a c ie r a się n ie ja k o r o la p r o p a g a n d o w a s a m y c h m o n e t atóksainidtyjisfcieh. N a p o d s ta w ie s a m e j p r a c y tr u d n o adiać so b ie sp r a w ę , ja k c z ę sto na m o n e ta c h a le k s a n d r y js k ic h w y s tę p u ją m o t y w y z w ią z a n e z k u lte m p a ­ n u ją c e g o i j a k r o z k ła d a ją się o n e w cza sie. A u t o r d a ł n a m b o w ie m b a rd zo do­ k ła d n ą a n a liz ę „ ja k o ś c io w ą ” s ta r a ją c się w y c h w y c ić n a jd r o b n ie js z e n a w e t a lu z je do b o sk o śc i w ła d c y n a m o n e ta c h a le k s a n d r y js k ic h . Z a b r a k ło zaś w p r a c y p ra w ie zu p ełn ie a n a liz y „ ilo ś c io w e j” , m a ją c e j n a c e lu o k r e śle n ie n a s ile n ia p r o p a g a n d y p r o w a d z o n e j za p o ś r e d n ic tw e m m o n e t w p o sz c z e g ó ln y c h o k r e sa c h . A ż e b y o c en ić o d d z ia ły w a n ie m o n e t a le k s a n d r y js k ic h i w p r o p a g o w a n iu k u ltu w ładtey, trzeb a b y ­ ło b y w ie d z ie ć , ja k ą część o g ó ln e j ilo śc i w y b ija n y c h t y p ó w m o n e t s ta n o w iły te , n a k tó r y c h z n a jd o w a ły się a lu z je do b o sk o śc i w ła d c y . T e g o tyipu a n a liz a m o g ła b y p o s łu ż y ć się m e to d a m i s ta ty s ty c z n y m i, k tó ry c h z a s to s o w a n ie w b a d a n ia c h nu­ m iz m a ty c z n y c h m a ju ż p e w n ą tr a d y c ję .

A n a l iz a sta ty sty c zn a · c z ę s to tliw o ś c i w y s tę p o w a n ia p r z e d s ta w ie ń z w ią z a n y c h z k u lte m c e s a r s k im m u si n a tu ra ln ie u w zg lę d n ia ć s p e c y fik ę e m is ji m o n e ta r n y c h . Bardizo icenma p o d t y m w z g lę d e m je s t z a s to s o w a n a p r z e z au tora, (s. 6 n·.) k la s y ­ f i k a c j a p r z e d s ta w ie ń n a m o n e ta c h a le k s a n d r y js k ic h . S . S k o w r o n e k w y d z ie la 3 ich g r u p y : 1) ty p u g r e c k ie g o ; 2) ty p u g r e c k o -e g ip s k ie g o ; 3) ty p u g r e c k o -r z y m s k ie g o . P r z e d s ta w ie n ia n a le ż ą c e do tego ostaltniego ty p u o d n o szą się w ła ś n ie do o so b y c e sa r z a . W y d a j e m i się , że n a le ż y p rz e d e w s z y s t k im u w z g lę d n ić c z ę s to tliw o ś ć w y ­ s tę p o w a n ia m o n e t z p r z e d s t a w ie n ia m i n a le ż ą c y m i do ty p u g r e ck o -r z y m sk ie g o ·. N a ty m tle sta n ie się d op iero j a ś n ie js z a c z ę sto tliw o ść w y s tę p o w a n ia m o n e t z a w ie r a ­ ją c y c h a lu z je do b o sk o śc i w ła d c y .

T e g o ty p u a n a liz a b y ła b y p r z y d a tn a nie ty lk o d la k w e stii o cen y w p ły w ó w p r o p a g a n d o w y c h m o n e t w y b ija n y c h w A le k s a n d r ii. M o ż n a b y ła b y ró w n ie ż u c h w y ­ cić p e w n e o k r e s y w z m o ż o n e j p r o p a g a n d y k u ltu c e sa r sk ie g o w A le k s a n d r ii. W ią ż ą się on e z p e w n y m i w y d a r z e n ia m i w sk a li ca łe g o c e s a r s tw a , j a k np. z w y c ię sk ie z a k o ń c z e n ie w o je n , c z y te ż z j a k im iś f a k t a m i w A le k s a n d r ii, j a k n p . p r z y ja z d c e s a r z a 2 do te g o m ia s ta . M o n e ty u p a m ię tn ia ją c e p e w n e w y d a r z e n ia lo k a ln e , nie b ę d ą c e w ię c n a ś la d o w n ic tw e m e m is ji r z y m s k ic h , /za słu g u ją ina. sz cz e g ó ln ą u w a g ę z a ­ r ó w n o z p u n k tu w id z e n ia h isto ry c z n e g o , ja k też i ściśle n u m iz m a ty c z n e g o .

K w e s t i a sto s u n k u moneit b ity c h w s to lic y I m p e r iu m oraiz w A le k s a n d r ii p o ­ sia d a k lu c z o w e z n a c ze n ie d la o c e n y f u n k c ji p ro p a g a n d o w y c h m o n e t a le k s a n d r y j­ s k ic h . W w ie lu w y p a d k a c h m e n n ic a a le k s a n d r y js k a p r z e jm o w a ła dość m e c h a n ic z ­ nie p e w n e m o t y w y ik o n o g r a fic z n e w y s tę p u ją c e na m o n e ta c h b ity c h w R z y m ie . A n a liz a m o n e t, k tó re nie m i a ły sw y c h p ie r w o w z o r ó w w m e n n ic y r z y m s k ie j, p o ­ z w o liła b y p rz e śle d z ić f o r m y p r o p a g o w a n ia k u ltu c e sa r sk ie g o w ła ś c iw e d la A l e k ­ sa n d r ii.

Z a g a d n ie n ie „ a n a liz y ilo ś c io w e j” m o ty w ó w w y s tę p u ją c y c h n a m o n e ta c h au tor m u s ia ł p o r u s z y ć cz ę śc io w o w z w ią z k u z k w e s tią z a n ik u aluizjl d o b o sk o śc i w ła d c y w o k r e sie p a n o w a n ia S e w e r ó w (a. 7 n., 74— 77 ď p a s s im ). W Ι ΙΊ w . t y p m o n e t g r e c k o -r z y m s k ic h je s t r e p r e z e n to w a n y p r z e z p r z e d s ta w ie n ia „ w o js k o w e ” . F a k t z a ­ n ik u m o n e t a le k s a n d r y js k ic h p r o p a g u ją c y c h kullt ce sa r sk i w k o ń c u II w . au tor s t a r a się w y ja ś n ić (s. 76) z m n ie js z e n ie m się z n a c ze n ia A le k s a n d r ii. A r g u m e n t y c y to w a n e n a p o p a r c ie te j te z y są je d n a k z u p ełn ie niep n zek on y w a ją ice. W z r o s t z n a ­ cze n ia K a r t a g in y (je ś li n a w e t m ia ł m ie js c e w rz e c z y w isto śc i) n ie m u s ia ł p o c ią g a ć za sob ą a u to m a ty c z n ie u p a d k u A le k s a n d r ii. T ru d n o b o w ie m m ó w ić o ja k ie jś k o n ­ k u r e n c ji p o m ię d z y ty m i o śr o d k a m i.

ä O p o d r ó ż a c h c e s a r z y d o E g i p t u z o b . D . B o n n є a u , L e S o u v e r a i n d ’Ë g y p t e v o y a g e a i t - i l

s u r l e N il e n c r u e l , „ C h r o n iq u e d ’Ê g y p t e ” t. X X X V I , 19 6 1, s. 377— 385. P o r . te ż K . H a n n e -

ь t a d , S e p tim iu s S e v e r u s in E g y p t , a c o n t r i b u t i o n t o t h e c h r o n o l o g y o f t h e y e a r s 198—202, „ C l a s s i c a a M e d i a e v a l i a ” t. V I , 1944, s. 194— 222.

728

P rz e c h o d z ą c do u w a g b a rd z iej s z c z e g ó ło w y c h c h c ia łb y m o m ó w ić d o k ła d n ie j in te r p r e ta c ję k ilk u m o n e t H a d r ia n a (в. 27 i 63 <n.), k t ó r e m i a ły u p a m ię tn ia ć pewnie w y d a r z e n ia m ilit a r n e 1. A u to r n ie z w r ó c ił u w a g i n a z a s a d n ic z y a s p e k t p o lity k i z a ­ g ra n ic zn ej tego ce sa rz a . H a d r ia n z r e z y g n o w a ł z p o lity k i p o d b o jó w p ro w a d z o n e j p rz e z sw e g o p o p r z e d n ik a T r a ja n a . T ru d n o w ię c p r z y p u sz c z a ć , ż e b y m o n e ty p ro­ p a g o w a ły z w y c ię s tw a n ad w r o g a m i. D w ie c y to w a n e p r z e z a u to r a (,s. 63) m o n e t y z m e n n ic y r z y m s k ie j z p r z e d s ta w ie n ia m i o te m a ty c e m ilita r n e j są r a c z e j w y j ą t ­ k ie m . 'D la te go t e ż n ie je s t p r z e k o n y w a ją c e w ią z a n ie m o n e ty H a d r ia n a z e 1 21/122

ro k u (ce sa rz n a tro n ie t r z y m a ją c y w r ę k u W ik t o r ię ) ze z w y c ię s tw a m i r z y m s k im i od n ie sio n y m i w B r y ta n ii w r. 119 (s. 27). Z a in te r e s o w a n ie c e sa r z a H a d r ia n a k u lte m Z e u s a z u p e łn ie w y s ta r c z a ją c o w y ja ś n ia to p r z e d sta w ie n ie . B a rd z ie j s k o m p lik o w a n ie p r z e d s t a w ia się sp r a w a in te r p r e ta c ji m o n e t a le k ­ s a n d r y js k ic h z l a t 119— 1 2 3 p r z e d s t a w ia ją c y c h lu k tr iu m f a ln y . T e g o ty p u p r z e d s t a ­ w ie n ie n ie w y s tę p u je an i n a m o n e ta c h 'b itych w R z y m ie , a n i t e ż w in n y c h m e n n i­ cach. Ł u k t r iu m fa ln y p o ja w ia ją c y się n a m o n e ta c h H a d r ia n a w r. 1 19 /1 20 p r z y ­ p o m in a łu k z a le k s a n d r y js k ic h m o n e t T r a ja n a z ro k u 116/117. W y d ia je m i isię, że chodzi tu o p r z e d s ta w ie n ie r e a ln ie is tn ie ją c e j b u d o w li, k tó r ą b y ć m o ż e z a c z ę to w zn o sić w k o ń c o w y m o k r e s ie p a n o w a n ia T r a ja n a , a w y k o ń c z o n o w 119— 120. A n a liz a m o n e t N e r o n a , n a k tó r y c h te n w ła d c a w y s t ę p u je w c o r o n a ra d ia ta s. 25 n.), n ie w y d a je m i się z b y t p r z e k o n y w a ją c a . N ie m a ch y b a p o d o b ie ń s t w a m ię ­ d zy m o n e ta m i b it y m i w A le k s a n d r ii w la ta c h 56— ·60 (c e sa rz s ie d z ą c y na tron ie) a n ie d a to w a n y m a u r e u s e m b it y m w R z y m ie (c e sa rz sto i t r z y m a ją c w p raw ym · rę k u g a łą z k ę , a w l e w y m p o s ą ż e k W ik t o r ii). P e w n e c ie k a w e s u g e s tie d o ty c z ą c e u to ż s a m ia n ia c e sa r z a N e r o n a z A g a t h o d a im o n m ó g łb y z n a le ź ć A u t o r w p r a c y D . B o n n e a u 3 p o ś w ię c o n e j k u lto w i N ilu .

‘P ra c a n ie j e s t w o ln a oid p e w n y c h b łę d ó w n a t u r y h isto ry czn e j'. A u t o r tw ie r d z i (s. 46, p r z y p . 168), że w o k r e s ie G oirdianów G e n iu s z c e s a r z a sitał się g łó w n y m b ó ­ s t w e m w o j s k o w y m . P o w o łu je się p r z y t y m n a in s k r y p c ję p o c h o d z ą c ą .z N o v a e ( C I L II I 6224), k t ó r a je d n a k je s t d a to w a n a n a r. 224. D a ta r e f o r m y m e n n ic y a le k s a n d r y j­ sk ie j aa D io k le c ja n a z o s ta ła ob ecn ie u s ta lo n a w p ra c a c h p o ś w ię c a n y c h uizurpacji D o m itiu s a D o m itia n u sa 4.

Auitcr s ta r a ł s ię z e b ra ć w sp o só b j a k n a jp e łn ie js z y lite r a tu r ę d o ty c z ą c ą k u ltu ce sa r sk ie g o . W b ib lio g r a fii n a « . 85— 95 z n a la z ł się je d n a k ziupełnie n ie p o tr z e b n ie sz e r e g p ra c p o p u la r n o n a u k o w y c h i to w w ie lu w y p a d k a c h s ła b y c h . C y t o w a n a n a s. 89 p o z y c ja n r 142: R. G r a v e s , „II divo. C la u d io ” (M ila n o 1936) ito w ło s k i p r z e ­ k ła d p o w ie ś c i „ C la u d iu s th e G o d ” , k tó r a c z y te ln ik o w i p o ls k ie m u iznana je s t p o d ty tu łe m „ K la u d iu s z i M e s s a lin a ” . Z k o le i a u to r nie w y k o r z y s t a ł k ilk u b a rd z o is to t­ n y c h d la tego te m a tu p r a c 5. M im o p e w n y c h b łę d ó w p ra c a S . S k o w r o n k a m o ż e od d ać u słu g i b a d a c z o m z a j ­ m u ją c y m s ię p r o b le m a t y k ą k u ltu c e sa r sk ie g o p o p r z e z a w ró ce n ie u w a g i n a p e w ie n in te r e s u ją c y k o m p le k s ź ró d e ł n u m iz m a ty c z n y c h , j a k im są e m is je m e n n ic y a le k ­ s a n d r y js k ie j. J e r z y K o le n d o 3 D . B o n n e a u , L a c r u e d u N il d i v i n i t é é g y p t i e n n e à t r a v e r s m i l l e a n s d ' h i s t o i r e (332 a v . — 642 ap . J .-C .) d ’ a p r è s le s a u t e u r s g r e c s e t la tin s , e t le s d o c u m e n t s d e s é p o q u e s p t o l é m a i q u e , r o m a i n e e t b y z a n t i n e , P a r i s 1964, s . 334. 4 C . V a n d e r s l e y e n , C h r o n o lo g ie d e s p r é f e t s d ’ Ê g y p t e d e 284 à 395, „ C o l l e c t i o n L a - t o m u s ” t. L V , B r u x e l l e s 1962, s. 44— 61 o r a z c y t o w a n a t a m l i t e r a t u r a . 5 j . B e a u j e u , L a r e li g i o n r o m a in e à l ’ a p o g é e d e l ’ E m p i r e , I . L a p o l i t i q u e r e l i g i e u s e d e s A n t o n i n s (,96—192), P a r i s 19 5 5 ; M . H a m m o n d , I m p e r ia l E l e m e n t s in t h e F o r m u la o f th e R o m a n E m p e r o r s d u r in g t h e F ir s t T w o a n d a H a lf C e n t u r i e s o f t h e E m p ir e , , .M e m o ir s o f t h e A m e r i c a n A c a d e m y i n R o m e ” t. X X V , 1957, s . 18— 64.