Dopuszczalność roszczeń uzupełniających skierowanych przeciwko posiadaczom służebności

Grzegorz Jędrejek

Dopuszczalność roszczeń

uzupełniających skierowanych

przeciwko posiadaczom służebności

Zeszyty Prawnicze 6/2, 155-169

Zeszyty Prawnicze UKSW 6.2 (2006)

G

J

Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego

d o p u s z c z a l n o ś ć r o s z c z e ń u z u p e ł n i a j ą c y c h s k i e r o w a n y c h p r z e c i w k o

p o s i a d a c z o m s ł u ż e b n o ś c i

1. Uw a g iw s t ę p n e

Z a ró w n o w dok try n ie ja k i w orzecznictw ie w zb ud za k o n tro w e r­ sje p ro b lem dopuszczalności roszczeń uzupełn iający ch p rzy sług ują­ cych w łaścicielow i przeciw ko przed sięb io rstw u , k tó re w zniosło swoje u rz ą d z e n ia n a cudzym g ru n cie b ez ty tu łu p raw n ego . C hodzi w tym p rzy p ad k u najczęściej o p rzed sięb io rstw a, k tó re wzniosły u rz ą d z e n ia służące do d o p ro w a d z a n ia lub o d p ro w a d z a n ia wody, pary, gazy, en erg ii elektrycznej, czy te ż in n e p o d o b n e u rz ą d z e n ia 1.

N ie b udzi w ątpliw ości, że w ładztw o tak ieg o p rz ed sięb io rstw a o d ­ p o w iad a faktycznem u w ładztw u w ynikającem u z p ra w a słu ż e b n o ­ ści. A zatem p rz ed sięb io rstw o ta k ie je s t p o siad aczem służebności. D o p o sia d a n ia służebności stosuje się o d p o w ied n io przepisy o p o ­ siad an iu rzeczy (art. 352 § 2 k.c.)2. N ie m a za te m p rz eszk ó d do o d ­ 1 Przyjmuje się, że jeżeli korzystanie przez przedsiębiorstwo z należących do niego urządzeń, zainstalowanych na cudzym gruncie nie zostało uregulowane w pozwoleniu administracyjno-prawnym, to do roszczeń właściciela gruntu (użytkownika wieczyste­ go) przeciwko przedsiębiorstwu, mają zastosowanie przepisy kodeksu cywilnego (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 18 października 2000 r., V CKN 122/00 i wskazane tam dalsze orzecznictwo; wyrok SN z dnia 25 lutego 2004 r. II CK 32/03).

p o w ied n ieg o zasto so w an ia p rzep isów art. 224 § 2 i 225 k.c., re g u lu ­ jących tzw. roszczen ia u z u p e łn ia ją ce przysługujące w łaścicielow i przeciw ko posiadaczow i rzeczy. P ro b lem sp ro w ad za się do tego , czy z roszczeniam i uzupełn iający m i m oże w ystąpić w łaściciel w obec p o siad ac za służebności, w obec k tó re g o przysługuje je m u ro szcze­ nie n eg a to ry jn e a nie w indykacyjne? W d o k try n ie d o m in u je pogląd, zg odnie z którym roszczen ia u z u p e łn ia ją ce nie m o g ą być „ łąc zo n e” z roszczeniem negatoryjnym .

W p rzy p ad k u p o sia d a n ia rzeczy zak łó cen ie p ra w a w łasności, d a ­ ją c e m ożność w y toczenia pow ództw a neg ato ry jn eg o , n ie daje m o ż­ liwości w ystąp ien ia p rzez w łaściciela z ro szczeniam i u zu p e łn ia ją cy ­ mi. W p rzy p ad k u p o sia d a n ia służebności, p rzep isy dotyczące ro sz­ czeń uzu pełn iający ch należy stosow ać „ o d p o w ie d n io ”. O zn acz a to, że co zasady w ykluczone je s t „a u to m a ty c z n e ” ich stosow anie. „ O d ­ p o w ie d n ie ” stosow anie przepisó w o zn acza kon ieczn o ść uw zględ­ n ie n ia specyfiki zw iązanej z p o siad an ie m służebności. W artykule przyjęte zo stało stanow isko, że roszczen ia u z u p e łn ia ją ce b ę d ą przy­ sługiw ały w łaścicielow i przeciw ko posiadaczow i służebności, jeżeli p o siad an ie to zakłóci w znacznym sto p n iu p raw o w łasności, p o z b a ­ w iając w łaściciela w ładztw a n a d p rz ew ażającą częścią n ie ru c h o m o ­ ści. A z a te m nie w każdym p rzy p ad k u za k łó c en ia p ra w a w łasności p rz ez p o siad ac za służebności b ę d ą przysługiw ały w łaścicielow i roszczen ia uzup ełn iające.

P rze d sta w io n e uw agi o d n o szą się n ie tylko d o p rzedsięb io rstw , k tó re b ez ty tu łu p raw n eg o w zniosły n a cudzym g ru n cie u rz ąd ze n ia służące d o d o p ro w a d zan ia lub o d p ro w a d z a n ia wody, pary, gazu, en erg ii elektrycznej, ale d o w szystkich p osiadaczy służebności.

2. Wz a j e m n e r e l a c j e p o m i ę d z y r o s z c z e n i e m w i n d y k a c y j n y m I ROSZCZENIEM NEGATORYJNYM A ROSZCZENIAMI

UZUPEŁNIAJĄCYMI W ŚWIETLE ORZECZNICTWA SN

P o d o b n y do analizo w an eg o w niniejszym arty k u le p ro b le m z a ­ uważył S ąd A pelacyjny w P o znaniu, któ ry p rzed staw ił Sądow i N a j­ w yższem u dw a pytania:

„1. Czy w łaścicielow i n ieru ch o m o ści, p rz ez k tó rą b ez zezw olenia o rg a n u adm inistracji, p rz ep ro w a d zo n y zo stał gazociąg, przysługuje przeciw p rzed sięb io rstw u użyteczności publicznej ek sp lo atu jąc em u te n gazociąg, roszczenie o w y n agrodzen ie za k o rzystanie z rzeczy (art. 224 § 2 k.c. i art. 225 k.c.), czy te ż roszczenie o z a p ła tę o d szk o ­ dow an ia (art. 415 k.c.)?

2. Czy z roszczeniem opisanym w p u n k cie 1 w ystąpić m o że w ła­ ściciel nieru ch o m o ści, k tó ry n abył ją p o zainstalow an iu n a niej g a­ z o c ią g u ?”

SN w p o sta n o w ie n iu z d n ia 22 p a ź d z ie rn ik a 2002 r. ( I II C Z P 64/02) odm ó w ił p o d ję c ia uchw ały, a rg u m e n tu ją c że o d p o w ied ź n a pow yższe z a g a d n ie n ia stan o w iłab y ro zstrzy g n ięcie spraw y. W u z a ­ sa d n ie n iu SN w skazał, że w ątpliw ości w yw ołuje k w estia, czy p rz e ­ w id zian e w p rz e p is a c h a rt. 224 § 1 i 225 tzw. ro sz c z e n ia u z u p e ł­ n iając e m o g ą być w ykorzystanie nie tylko w zg lęd em ro sz cze n ia w indyk acyjnego przeciw k o p o siad aczo w i rzeczy ale ta k ż e w zg lę­ dem ro sz c z e n ia n e g a to ry jn e g o sk iero w an eg o p rzeciw k o p o s ia d a ­ czow i słu żeb n o ści. S ad Najw yższy n ie ro z strzy g n ął je d n a k te g o z a ­ g a d n ie n ia , p o d k re śla ją c , że „z ak re s fak ty czn eg o w ład z tw a w yko­ n yw an ego p rz e z w y m ien io n e p rz e d się b io rstw o o d p o w ia d a fa k ­ ty czn e m u w ład ztw u w y n ik ającem u z p ra w a słu żeb n o ści, co p o ­ zw ala u z n a ć to p rz e d się b io rstw o za p o s ia d a c z a słu żeb n o ści (art. 352 § 1 k.c.). S k o ro zaś do p o s ia d a n ia słu żeb n o śc i sto su je się o d ­ p o w ied n io p rz ep isy o p o s ia d a n iu rzeczy (a rt. 352 § 2 k.c.), to m o ż ­ liw ość z a sto so w a n ia p rz ep isó w art. 224 § 2 i 225 k.c. nie byłaby w y łączo n a (p o r. a rt. 230 k .c .)” .

O d p o w ied zi pozytyw nej n a om aw iany p ro b le m ud zielił SN w u z a sa d n ie n iu w yroku z d n ia 30 czerw ca 2004 r. (IV C K 502/03). SN stw ierdził m .in. „N ie zasługuje n a a p ro b a tę stan o w isk o S ądu odw oław czego w y rażo n e stw ierd zen iem , że sk o ro p o w o d o m nie przysłu guje w obec pozw an eg o sk u teczn e roszczen ie w indykacyjne, to tak że ro sz cze n ia u z u p e łn ia ją c e , a w ynikające z przep isó w art. 224 § 2 k.c. i art. 225 k.c., n ie m ogły zo stać uw zględnione. W orzecznictw ie zw ró co n o ju ż uw agę n a b ra k bezw zg lęd n eg o u z a ­ le ż n ie n ia dopu szczaln o ści k o rz y sta n ia z roszczeń u zu p e łn iający ch

o d ró w n o czesn eg o d o c h o d z e n ia w yłącznie ro szczeń windykacyj- nych. W w yroku z d n ia 11 lu te g o 1998 r., sygn. a k t II I C K N 354/97 (n iep u b l.) S ąd Najw yższy stw ierdził, że w łaściciel m o że d o cho dzić tzw. ro szczeń u zu p ełn iający ch , o k tó ry ch m o w a w art. 224-225 k.c., ta k ż e w ów czas, gdy ż ą d a je d n o c z e śn ie nie w y d an ia działki, ale jej „w ykupu” n a p o d staw ie art. 231 § 2 k.c. P rzepisy art. 224 i n a s tę p ­ n e k.c. re g u lu ją bo w iem sto su n k i b ez u m o w n e w każdej tak iej sy­ tuacji, w k tó rej rzecz z n a la z ła się w jak ik o lw iek p o zau m o w n y sp o ­ sób w sam oistn ym p o sia d a n iu (w sp ó łp o siad a n iu ) niew łaściciela. W yłącznym źró d łe m i przyczyną ro szczeń w ynikających z p rz e p i­ sów art. 224-225 k.c. je s t w ięc jed y n ie sam o istn e p o sia d a n ie cudzej rzeczy, k tó re n ie je s t to ż sa m e tylko z p o zb a w ien iem w łaściciela w szystkich ele m e n tó w faktyczn ego w ład ztw a n a d rzeczą, ale m oże ta k ż e p o leg ać n a tak im k o rz y sta n iu z rzeczy p rz e z niew łaściciela, k tó re n a ru sz a p raw o w łasności w inny sposób, aniżeli p o zb a w iają­ cy w łaściciela faktycznego w ładztw a. M o m e n t p o w sta n ia p rz ew i­ d zian e g o w art. 224 § 2 k.c. obow iązku sam o istn eg o p o sia d a c z a z a ­ p łaty w y n a g ro d zen ia za k o rz y sta n ie z cudzej rzeczy n ie zo stał b o ­ w iem u zależn io n y od u w z g lę d n ie n ia ro sz cze n ia w indykacyjnego, lecz jed y n ie o d d o w ied z en ia się o w y toczeniu pow ó dztw a, k tó re g o p rz e d m io te m je s t ta k ie ro szczenie. S k o ro w ięc p o w stan ie o bo w iąz­ ku za p ła ty w y n a g ro d zen ia za k o rz y sta n ie z rzeczy n a s tę p u je z m o ­ cy art. 224 § 2 k.c. ju ż z chw ilą d o w ied z en ia się o w y to czeniu p o ­ w ó dztw a w indykacyjnego to o zn a cza to, że u staw o d a w ca u n ie z a ­ leżnił te n ob ow iązek o d w yniku m erytorycznej oceny zasadn ości po w ó d ztw a o w ydanie rzeczy. In n y m i słowy, b ra k p rz e sła n e k u z a ­ sad n iający ch m ożliw ość u w zg lę d n ie n ia ro sz cze n ia w indykacyjnego n ie o zn acza w ygaśnięcia p o w stałeg o ju ż w cześniej o bow iązk u sa ­ m o istn e g o p o sia d a c z a za p ła ty w łaścicielow i w y n a g ro d zen ia za k o ­ rzystanie z jeg o rzeczy”.

W edług SN m ia ro d a jn e d la m ożliw ości zasto so w an ia roszczeń u zu p ełn iający ch je s t „dow iedzenie się o w ytoczeniu pow ództw a w indykacyjnego”. B ez zn a cze n ia je s t n a to m ia st „p ozb aw ienie w ła­ ściciela w ładztw a n a d rz ecz ą”. Z e stanow iskiem tak im n ie m o żn a się zgodzić. Z a k ła d a o n o bow iem , że w łaściciel w in ien w ytoczyć p o ­

w ództw o w indykacyjne, a d o p ie ro później pow ód ztw a u z u p e łn ia ją ­ ce. Tym czasem , ja k zo stan ie to p o d k re ślo n e w dalszej części pracy, p ow ództw a u z u p e łn ia ją ce nie są „zw iązane” z p ow ództw em windy- kacyjnym . W łaściciel m oże w ytoczyć pow ództw a u z u p e łn ia ją ce r e ­ zygnując, z różnych w zględów , z m ożności w ytoczen ia pow ództw a w indykacyjnego.

W z ajem n e relacje p o m ięd zy roszczen iem w indykacyjnym a roszczen iam i u zu p e łn ia ją cy m i były p rz e d m io te m innych o rz e ­ czeń S ąd u N ajw yższego. I ta k SN w u z a sa d n ie n iu w yroku z d n ia 14 listo p a d a 2003 r. (V C K 419/02) stw ierdził m .in. „O czyw iście chy­ b io n e są za rzu ty i wywody kasacji dotyczące n a ru s z e n ia przep isó w k.c. dotyczących roszczeń u zu p e łn ia ją cy ch (a rt. 224 i n. k.c.), k tó re n o rm u ją w sp osób szczególny kw estię rozliczeń m iędzy w indykują- cym rzecz w łaścicielem a jej p o siad ac zem . K iero w an e są o n e p rz e ­ ciwko p o d m io to w i, k tó ry rz ecz ą w ind y k o w an ą faktycznie w łada, nie b ę d ą c d o teg o u p raw nionym . P ozw ane P rz e d się b io rstw a - ja k to u stalił - S ąd A pelacyjny - nigdy nie objęły rzeczy w fizyczne w ładztw o i nie dokonyw ały czynności poleg ający ch n a fizycznym o p an o w an iu rzeczy i spraw ow aniu b e z p o śre d n ie g o lu b p o ś re d n ie ­ go w ład ztw a n a d rz ecz ą” .

Z g o d n ie z w yrokiem SN z d n ia 25 lu te g o 2004 r. (II C K 32/03): „N ie je s t te ż tra fn e stanow isko sk arżącego, k tó ry tw ierdzi, że tzw. roszczeń u z u p e łn ia ją cy ch z art. 225 k.c. m o ż n a d o ch o d zić tylko łączn ie z ż ą d a n ie m zw ro tu n ieru c h o m o śc i. T ym czasem roszczen ie o w y n ag ro d zen ie za k o rzy stan ie z rzeczy p rz e z p o sia d a c z a nie m a ­ ją c e g o d o niej ty tu łu p ra w n eg o je s t ro szczen iem u zu p ełn iający m roszczen ie w indykacyjne tylko w sensie m a te ria ln o p ra w n y m a nie procesow ym . U m o żliw ia bo w iem o c h ro n ę tych in te re só w w łaści­ ciela, k tó ry ch nie je s t w stan ie za sp o k o ić ro szczen ie w indykacyjne, o g ran iczające się jed y n ie d o zw rotu rzeczy. P ro ceso w o zaś ro sz cze­ n ie u z u p e łn ia ją c e zachow uje au to n o m iczn o ść w zględem żą d a n ia w indykacyjnego, co oznacza, że m o że być sk u teczn ie d o ch o d z o n e sam o d zieln ie, n ieza leżn ie o d ro sz cze n ia o p a rte g o n a p o d staw ie art. 222 § 1 k.c. W b rew w ięc stanow isku kasacji n ależy stw ierdzić, że u zu p e łn ia ją cy c h a ra k te r ro szczen ia z art. 225 k.c. n ie oznacza,

że je s t o n o zw iązane z ż ą d a n ie m w indykacyjnym w sp o sób n ie ro z e ­ rw alny (por. ta k ie sam e stanow isko za w arte w u z a sa d n ie n iu w y ro ­ k u S ąd u N ajw yższego z d n ia 11 lu te g o 1998 r., II I C K N 354/97, nie p u b l.)”.

W u z a s a d n ie n iu w yroku z d n ia 31 m a rc a 2004 r. (II C K 102/03) SN w skazał, że w a ru n k ie m z a sto so w a n ia ro sz cze ń u z u p e łn ia ją ­ cych je s t ziszczenie się p rz e s ła n e k u za sad n iając y ch ro szczen ie w indykacyjne. W a ru n e k te n z o s ta ł o k re ślo n y ja k o k o nieczn y, ale n ie w ystarczający.

P o dsum o w ując powyższe orzecznictw o m o ż n a w ysunąć n a s tę p u ­ ją c e w nioski: 1) ro szczenia u z u p e łn ia ją ce są n ieza leżn e o d ro szcze­ n ia w indykacyjnego, a w ystąpienie, lub te ż nie z roszczeniem win- dykacyjnym n ie m a ża d n eg o zn a czen ia d la m ożliw ości d o ch o d z en ia roszczeń uzup ełn iający ch p rz ez w łaściciela rzeczy, 2) w aru n k iem w ystąp ien ia z ro szczeniam i u zupełniającym i (art. 224 § 2 k.c. i 225 k.c.) je st pozb aw ien ie w łaściciela w ładztw a faktycznego n a d rzeczą (o d m ie n n e stanow isko zajął SN w u z a sad n ien iu w yroku z d n ia 30 czerw ca 2004 r., IV C K 502/03).

3. Do k t r y n a

W d ok try n ie d o m in u je stanow isko łączące roszczen ia u z u p e łn ia ­ ją c e z roszczeniem windykacyjnym . J a k p o d k re śla H . C ie p ła „R osz­ cz en ia te w ypływ ają z przysługującej w łaścicielow i w łasności i u z u ­ p e łn ia ją roszczenie w indykacyjne w tym sensie, że łączn ie z nim wy­ ró w n u ją w łaścicielow i stra tę p o n ie sio n ą w w yniku u tra ty w ładztw a n a d rz ecz ą”3. E. S kow rońska-B ocian zaznacza, że roszczenie w in­ dykacyjne nie zap ew n ia w łaścicielow i och ro n y jeg o in tere só w m a ­ jątkow y ch n aru szo n y ch p rzez to, że był pozbaw iony w określonym p rz ed ziale czasu w ładztw a n a d rzeczą4. D la te g o te ż pow ództw o w indykacyjne zo stało „ u z u p e łn io n e ” p rzez roszczen ia w ym ienione

3 H. Ci e p ł a, [w:] Kodeks cywilny. Praktyczny komentarz z orzecznictwem, Warsza­ wa 2005, s. 364.

w art. 224 i 225 k.c.5 P o d o b n ie E. G niew ek, k tó re g o zd an iem „M a ­ jątko w y in te re s w łaściciela m oże w ym agać u zyskania re k o m p e n saty od p o siad ac za za k orzy stan ie z rzeczy, w tym za p o b ie ra n ie jej p o ­ żytków. N ie m o ż n a te ż wykluczyć odpow iedzialn ości o d szk o d o ­ wawczej za zużycie, p o g o rszen ie lub u tra tę rzeczy”6.

Jed n o c ześn ie p o d k re śla się, że w łaściciel, k tó re m u przysługuje legitym acja czynna do d o c h o d z e n ia roszczeń u zup ełniających , m o ­ że d o ch odzić ich n iezależn ie o d roszczen ia w indykacyjnego7.

T. D ybow ski w yraźnie w skazuje, że roszczen ia u z u p e łn ia ją ce nie m o g ą być łączo n e z pow ództw em negatoryjnym . Je g o zd an iem „przepisy o o ch ro n ie w łasności zaw arte w ko d ek sie cywilnym nie p rzew id u ją w sto su n k u do roszczen ia n eg ato ry jn eg o tak ich „ro sz­ czeń u zu p e łn ia ją cy ch ”, ja k ie w myśl p rzepisów art. 224, 225 i 230 k.c. tow arzyszą roszczeniu w indykacyjnem u ”8. P o d o b n e stanow isko zajm uje m .in. E. G n iew ek 9.

M o ż n a je d n a k w yróżnić stan o w isk o d o p u sz c z a ją c e łącz en ie ro sz cze ń u z u p e łn ia ją c y c h z ro sz c z e n ie m n eg a to ry jn y m . J a k p o d ­ k re ś la R . T rzaskow ski ro z w iąza n ie ta k ie je s t d o p u szc zaln e w p rz y p a d k u p o s ia d a n ia słu żeb n o śc i p rz e z p rz e d s ię b io rs tw a e n e rg e ty c z n e , gdyż z m ocy a rt. 352 k.c. do p o s ia d a n ia słu żeb n o śc i sto su je się o d p o w ie d n io p rz ep isy o p o s ia d a n iu rzeczy10. A z a te m z a s a d a „n ie łą c z e n ia ” ro sz c z e n ia n e g a to ry jn e g o z ro sz cze n ia m i u z u p e łn ia ją c y m i d o z n a je „ k o re k ty ” w p rz y p a d k u p o s ia d a n ia słu- ż e b n o śc i11.

5 E. Sk o w r o ń s k a-Bo c i a n, op. cit., s. 631.

6 E. Gn i e w e k, [w:] System prawa prywatnego. Prawo rzeczowe, III, Warszawa 2003, s. 504.

7 H. Ci e p ł a, op. cit., s. 365.

8 T. Dy b o w s k i, Ochrona własności w polskim prawie cywilnym, Warszawa 1969, s. 359.

9 E. Gn i e w e k, op. cit., s. 506.

10 R. Tr z a s k o w s k i Korzystanie przez przedsiębiorstwo energetyczne z cudzych

nieruchomości (cz. II), «Rejent» 13.12 (2003), s. 139.

4. Ch a r a k t e r p r a w n y r o s z c z e ń u z u p e ł n i a j ą c y c h

D la u d ziele n ia odpow iedzi n a o m aw iane za g ad n ien ie kluczow e znaczen ie m a w y kładnia p rzep isów art. 224 § 2 k.c. i art. 225 k.c., zaw ierających tzw. roszczen ia u zu p e łn ia ją ce. W ydaje się, że istn ie ­ ją c e w ątpliw ości w ynikają w dużej m ierze z n ie z ro z u m ie n ia w za­ jem n y ch relacji p om iędzy roszczeniem w indykacyjnym a ro szcze­ niam i uzupełn iającym i. W ykładnia powyższych przepisów w yraźnie w skazuje, że w a ru n k iem zasto so w an ia roszczeń u zup ełniających nie je s t w ystąpienie z roszczeniem w indykacyjnym a jed y n ie fakt po zb a w ien ia w łaściciela w ładztw a n a d rzeczą.

W o p arciu o przepisy w yróżnić m o ż n a n a stę p u ją c e roszczenia u zu p e łn ia ją ce: roszczenie o w y nagrodzenie za k o rzystan ie z rzeczy, roszczen ie o w y n agrodzenie za zużycie, p o g o rszen ie lub u tra tę rz e ­ czy, roszczenie o zw rot pożytków , k tó rych p o siad acz n ie zużył oraz o uiszczenie w arto ści tych k tó re zużył (a rt. 224 § 2 k.c.), roszczenie o zw rot w arto ści pożytków , k tó re nie zostały uzyskane z pow odu złej go sp o d ark i, roszczenie o o d szkodow anie za p o g o rszen ie i u tr a ­ tę rzeczy (art. 225 k .c.)12. Z a k re s tych roszczeń o ra z m ożliw ość u ch y len ia się p rz ez p o siad ac za o d o d pow iedzialno ści zależy od czynnika subiektyw nego, tj. dobrej lub złej w iary p o siad ac za13.

W spólnym m ianow nikiem powyższych ro szczeń je s t faktyczne w ład a n ie rzeczą p rzez p o siadacza. N ie m o ż n a bow iem korzystać z rzeczy, czy też p o b ie ra ć z jej pożytków a n aw et o dp o w iad ać za jej zużycie lub p o g o rszen ie, jeżeli nie spraw uje się w ładztw a fak ty czn e­ go n a d rzeczą. W p rzy p ad k u p o zb a w ien ia w łaściciela w ład ztw a fa k ­ tycznego n a d rzeczą nie m usi o n w ystępow ać z roszczeniem w indy­ kacyjnym . M oże w ystąpić jed y n ie z ro szczen iam i uzupełniającym i. S am o zak łó cen ie w łasności, k tó re nie p row adzi d o u tra ty w ładztw a, d aje w łaścicielow i m ożliw ości do w y stąp ien ia z roszczeniem

nega-12 Por. szerzej J. Ig n a t o w i c z, K. St e f a n i u k, Prawo rzeczowe, Warszawa 2004, s. 151 i n.

13 Należy domniemywać, że posiadacz służebności bez tytuiu prawnego jest po­ siadaczem w ziej wierze.

toryjnym . N ależy uznać, że w łaściciel w takiej sytuacji, w p rzy pad ku p o w stan ia szkody, m oże żą d ać o d szk o d o w an ia n a z a sad ac h o gó l­ nych (art. 415 k.c.), ale nie m oże w ystąpić z ro szczeniam i u z u p e ł­ niającym i, k tó re zw iązane są z u tr a tą w ładztw a n a d rzeczą.

Z a stan o w isk iem , z g o d n ie z k tó ry m m o żliw ość w y stą p ie n ia z ro sz c z e n ia m i u z u p e łn ia ją c y m i u z a le ż n io n a je s t o d p o z b a w ie n ia w łaśc ic iela w ład z tw a n a d rz ecz ą, p rz e m a w ia ta k ż e w y k ład n ia fu n k c jo n a ln a p rz e p isó w k.c. re g u lu ją c y c h ro sz c z e n ia u z u p e łn ia ­ ją c e , k tó r a o d p o w ia d a n a p y ta n ie o ratio legis p rz e p is u 14. c e l e m ro sz cze ń u z u p e łn ia ją c y c h je s t r e k o m p e n s a ta s tr a t sp o w o d o w a ­ nych fa k te m u tra ty w ła d z tw a n a d rzeczą. In te r e s m ajątk o w y w ła ­ ściciela n ie z o s ta n ie z a sp o k o jo n y je d y n ie d zięk i p o w ó d z tw u w in- d y k acyjn em u. P o zb aw ie n ie w ład z tw a o z n a c z a ło b o w iem d la w ła ­ ściciela szk o d ę w p o s ta c i n iem o żliw o ści k o rz y sta n ia z rzeczy. S z k o d a ta m o że z o sta ć z re k o m p e n s o w a n a d zięk i ro sz cze n io m u z u p e łn ia ją c y m 15.

14 A. Wo l t e r, J. Ig n a t o w i c z, Κ. St e f a n i u k, Prawo cywilne. Zarys części ogól­

nej, Warszawa 1996, s. 94.

15 Należy podkreślić, że roszczenia uzupełniające pomimo tego, że peinią funk­ cje odszkodowawcze są w peini samodzielnymi roszczeniami niezależnymi od ogólnych przesłanek odpowiedzialności odszkodowawczej. W uzasadnieniu wyro­ ku z dnia 15 kwietnia 2004 (IV CK 273/03) SN stwierdził m.in. „Przyjmuje się, że roszczenie o wynagrodzenie za korzystanie z rzeczy wobec posiadacza samoistne­ go lub zależnego w złej wierze (art. 225 i 230 k.c.) oraz posiadacza samoistnego lub zależnego w dobrej wierze, który dowiedział się o wytoczeniu przeciwko nie­ mu powództwa o wydanie rzeczy (art. 224 § 2 k.c. i art. 230 k.c.) łączy w sobie pier­ wiastki roszczenia odszkodowawczego (może zmierzać do zwrócenia kosztów, ja­ kie właściciel poniósł w związku z tym, że był zmuszony do korzystania z cudzej rzeczy, lub do kompensaty utraconych korzyści, jakie by uzyskał, gdyby rzecz np. wynajął lub wydzierżawił) i roszczenia o zwrot bezpodstawnego wzbogacenia (mo­ że zmierzać do wydania korzyści uzyskanych przez posiadacza w wyniku korzysta­ nia z cudzej rzeczy). Mimo pełnienia podobnych funkcji do realizowanych przez roszczenia o naprawienie szkody i roszczenia o zwrot bezpodstawnego wzbogace­ nia, jest ono jednak - podobnie jak inne roszczenia przewidziane w art. 224 § 2 i art. 225 k.c. - odrębnym roszczeniem, niezależnym od przesłanek roszczeń o naprawienie szkody i zwrot bezpodstawnego wzbogacenia”.

5. „Od p o w i e d n i e” s t o s o w a n i e p r z e p i s ó w o r o s z c z e n i a c h UZUPEŁNIAJĄCYCH DO POSIADACZY SŁUŻEBNOŚCI

Z a k łó c e n ie p ra w a w łasności p rzez posiadaczy słu żebn ości różni się o d „zw ykłego” za k łó c en ia p ra w a w łasności. W p rzy p ad k u np. p rz ed sięb io rstw gazow niczych, czy te ż w odociągow ych, k tó re są p o ­ siadaczam i służebności, m am y do czynienia z „trw ałym ”, czy też „ciągłym ” za k łó c en iem p ra w a w łasności. Tradycyjnie w cywilistyce ja k o przykłady zasto so w an ia roszczen ia n eg a to ry jn eg o p o d aje się sytuacje, kiedy to o so b a n ie u p ra w n io n a p rzech o d zi, czy te ż p rz e je ż ­ dża p rz ez c u d z ą n ieru ch o m o ść, p rz e p ę d z a p rz ez n ią bydło, czy też k ieru je n a n ią odpływ w ody deszczow ej, itp .16 W ta k ic h p rz y p ad ­ k ach za k łó c en ia p ra w a w łasności m a ją c h a ra k te r jedn orazo w y ch, p o w tarzan y ch w pew nych o d stę p a c h czasu działań. N ależy zgodzić się z p o g ląd em , że w łaścicielow i w ta k ic h p rzy p ad k ac h przysługiw ać b ęd z ie roszczenie n eg a to ry jn e, a nie roszczen ia u zu p e łn ia ją ce, w a ­ ru n k iem k tó rych zasto so w an ia je st pozb aw ien ie w łaściciela w ład z­ tw a n a d rzeczą.

Jed n o ra z o w e , p o w tarzające się za k łó c en ia p ra w a w łasności n a le ­ ży je d n a k o d ró żn ić o d za k łó c en ia p ra w a w łasności b ę d ą ceg o sk u t­ kiem w zn iesien ia u rz ą d z e ń służących do d o p ro w a d zan ia lub o d p ro ­ w a d zan ia wody, gazu, energii elektrycznej, itp. J a k ju ż zaznaczon o w ładztw o tak ich p rz ed sięb io rstw o d p o w iad a p o siad an iu słu ż e b n o ­ ści, czego konsek w en cją je s t od p o w ied n ie stosow anie przepisów o p o siad an iu rzeczy, w tym tak że p rzepisów dotyczących roszczeń u zupełniających.

N ależy uznać, że roszczenia te b ę d ą w powyższym przypadku przy­ sługiwały w łaścicielowi wówczas, jeżeli zakłócenie p raw a własności p rzez posiadaczy służebności będzie n a tyle „intensyw ne”, iż u n ie ­ możliwi w łaścicielowi korzystanie z jeg o nieruchom ości, zgodnie z jej społeczno - gospodarczym przeznaczeniem . Takie „zakłócen ie” p ra ­ w a w łasności je st de facto zbliżone do p ozbaw ienia w łaściciela

w ładztw a faktycznego n a d rzeczą. To dlatego ustaw odaw ca nakazuje „o d pow iednie” stosow anie przepisów o p o siad aniu rzeczy do p o sia­ daczy służebności. K onieczność stosow ania powyższych przepisów w sposób „odpow iedni” wynika z tego, że zakłócenie w łasności przez posiadacza służebności m oże być ta k daleko idące, że będzie zbliżo­ n e do po zbaw ienia w łaściciela w ładztw a n a d rzeczą. W arunkiem za­ stosow ania roszczenia w indykacyjnego je st je d n a k pozbaw ienie tego w ładztw a. D lateg o też należy w sposób „odpo w ied ni” stosow ać do posiadaczy służebności przepisy o roszczeniach uzupełniających.

6. Kr y t e r i a p o z w a l a j ą c e n a w y s t ą p i e n i e p r z e z w ł a ś c i c i e l a PRZECIWKO POSIADACZOM SŁUŻEBNOŚCI Z ROSZCZENIAMI u z u p e ł n i a j ą c y m i

D la an alizow anego w artykule p ro b le m u d uże zn aczen ie m a o d ­ p ow iedź n a pytanie, kiedy za k łó c en ie p ra w a w łasności p rzez p o sia ­ dacza służebności je s t n a tyle „intensy w ne”, że um ożliw ia w łaści­ cielow i w ystąpienie przeciw ko n iem u z roszczeniam i u zu p e łn ia ją cy ­ mi. Ju ż n a w stęp ie należy w skazać, że n ie je s t m ożliw e p o d an ie ogólnych reguł; każdy p rz y p ad ek w in ien być rozp atryw any w sp o ­ sób indyw idualny.

O dw o łać się m o żn a w tym przypadku d o u z a sad n ien ia w yroku SN z d n ia 25 lutego 2004 r. (II C K 32/03), zgodnie z którym „Sądy tra f­ nie przyjęły, że p o d staw ą ro zp oznaw anego roszczenia je s t art. 225 k.c. Je st bow iem rzeczą b ez sp o rn ą, że pozw any korzysta z n ie ru c h o ­ m ości p o w o d a w te n sposób, że ek sp lo atu je stojącą n a niej stację przesyłow ą („ tra fo ”), zajm ującą pow ierzchnię ok o ło 60 m 2. O znacza to, że ja k to praw idłow o przyjął S ąd O kręgow y, po w ó d je st p ra k ­ tycznie pozbaw iony m ożliw ości k o rzystan ia z całej działki, m ającej tylko 171 m 2 pow ierzchni. N ie budzi też w ątpliw ości praw idłow ość zakw alifikow ania teg o k o rzy stania z działki p o w o d a p rzez p o zw an e­ go ja k o p o siad an ia w złej w ierze, w sytuacji, gdy stro n a po zw an a m a św iadom ość, że nie służy jej tytuł praw ny do teg o p o sia d a n ia ”.

A z a te m w ybudow anie u rz ą d z e ń zajm ujących pow ierzchnię 60 m 2 w prak ty ce pozbaw ia w łaściciela w ładztw a n a d n ie ru c h o m o ­

ścią, k tó rej p o w ierzch n ia w ynosi 171 m 2. To za te m sąd, w k o n k re t­ nym p rzy p ad k u w inien b ad ać, czy p o siad acz służebności u n iem o żli­ wił w łaścicielow i k o rzystanie z nieru ch o m o ści, zg odn ie z jej sp o ­ łeczno - gospodarczym p rzeznaczeniem .

7. Pr o b l e m k r y t e r i ó w p r z y u s t a l e n i u w y n a g r o d z e n i a z a k o r z y s t a n i e z n i e r u c h o m o ś c i p o l e g a j ą c y m n a

u m i e s z c z e n i u p o d z i e m i ą p r z e w o d ó w iu r z ą d z e ń

s ł użą c y c h d o p r z e s y ł a n i a p ł y n ó w, p a r y, g a z ó w ie n e r g i i e l e k t r y c z n e j

N ależy p odkreślić, że zg odnie ze stanow iskiem dok tryny jak i orzecznictw a w y n agrodzenie za korzy stan ie z rzeczy m a c h a ra k te r jednorazo w y, a nie okresow y17.

R . Trzaskow ski w skazuje, że „m iarodajn ym czynnikiem byłyby w p rzy p ad k u rozliczeń z p o siad ac zem służebności o p łaty za słu żeb ­ ności o pod o b n y m c h a ra k te rz e ”18. W ydaje się je d n a k , że je s t to sta ­ now isko niew łaściw e. W y n agrod zenie za k o rzy stan ie z rzeczy jest bow iem czymś innym niż w y n agro dzenie za ko rzy stan ie ze słu żeb ­ ności. O dw ołać się m o żn a w tym p rzy p ad k u do b o g ateg o o rzeczn ic­ tw a SN dotyczącego „w ynagro dzenia za k o rzy stan ie z rzeczy”, o którym je s t m ow a w art. 224 i 225 k.c. I ta k zg odn ie z o rz ecz e­ n iem SN z d n ia 27 kw ietnia 1963 r. (III C R 51/63, «O S N C P » 1964 n r 5, poz. 100) w y n agrodzenie za k o rzystanie z rzeczy obejm u je wszystko co w łaściciel uzyskałby, gdyby ją w ynajął, w ydzierżaw ił lub o d d a ł do o d p ła tn e g o korzystania, o ra z w szelkie w ydatki i ciężary, ja k ie w łaściciel p o n ió sł w o k resie spraw ow an ia w ładztw a p rz ez p o ­

17 Por. w szczególności orzeczenia Sądu Najwyższego: z dnia 17 czerwca 1957 r. 2 CR 202/56, «OSN» 1959 nr 1, poz. 11; z dnia 24 października 1972 r. III CZP 70/72, «OSNCP» 1973 nr 6, poz. 102; z dnia 18 kwietnia 1974 r. III CZP 20/74, «OSNCP» 1974 nr 12, poz. 208; z dnia 4 grudnia 1980 r. II CR 501/80, «OSNCP» 1981 nr 9, poz. 171; z dnia 7 stycznia 1998 r. CZP 62/97), i z dnia 7 kwietnia 2000 r. IV CKN 5/00, «LEX» nr 52680.

siadacza. Z g o d n ie z o rzeczen iem SN z d n ia 8 g ru d n ia 2000 r. (I C K N 325/00, nie p ubl.) w y n agrodzenie to nie ob ejm u je u tra c o ­ n eg o zysku (lucrum cessans). K w ota ja k ą żąd ać m o że w łaściciel w o ­ b ec p o siad ac za służebności, k tó ry nie legitym uje się ty tu łem p ra w ­ nym , nie m oże p rz ek ra cza ć kwoty, ja k ą p o siad acz w n o rm aln y m to ­ ku rzeczy m usiałby zapłacić w łaścicielow i, gdyby jeg o p o siad an ie o p ie ra ło się n a praw ie (por. u za sa d n ie n ie w yroku SN z d n ia 11 lu ­ teg o 2004 r., I C K 206/03).

W orzecznictw ie S ądu N ajw yższego przyjm uje się, że w ysokość n ależ n eg o w łaścicielow i (w ieczystem u użytkow nikow i) w yn agro­ d ze n ia za b ezu m o w n e k o rzystanie z jeg o rzeczy p o w inno u stalać się w ed łu g staw ek ce n rynkow ych (por. w yrok S ądu Najw yższego z d n ia 7 k w ietn ia 2000 r., IV CkN 5/2000 i w sk azan e ta m dalsze orzecznictw o).

8. Po d s u m o w a n i e

P o siadacz służebności, k tó ry b ez ty tu łu p raw n eg o zajm uje cudzą n ieru c h o m o ść m oże co do zasady być u zn an y za p o siad ac za słu żeb ­ ności w złej w ierze. N ależy uznać, że n a m ocy o d e sła n ia zaw artego w art. 352 § 2 k.c. do tak ieg o p o sia d a n ia b ę d ą m iały od po w iedn ie zastoso w anie przepisy o p o siad an iu rzeczy, w tym tak że przepisy art. 224 § 2 o ra z art. 225 k.c. reg u lu jące tzw. roszczen ia u z u p e łn ia ­ ją c e przysługujące w łaścicielow i w obec p o siad ac za rzeczy.

P o sia d acz słu żeb n o ści, najczęściej p rz e d się b io rstw o , k tó re w zn io sło u rz ą d z e n ia słu żące d o d o p ro w a d z a n ia lub o d p ro w a d z a ­ n ia g azu, w ody, en e rg ii elek try czn e j, itp ., z a k łó c a w sp o só b „ trw a ­ ły” p ra w o w łasn o ści n ie ru c h o m o śc i. U sta w o d a w c a w p ro w ad za ją c n a k a z „ o d p o w ie d n ie g o ” sto so w a n ia d o tak iej sytuacji p rzep isó w o ro sz c z e n ia c h u z u p e łn ia ją c y c h ch c ia ł um ożliw ić k o rz y sta n ie w ła ­ ścicielow i z ty ch ro szczeń , w sytuacji k iedy p o s ia d a n ie służeb n o ści u n iem o żliw ia w łaścicielow i k o rz y sta n ie z n ieru c h o m o śc i zg od nie z jej sp o łecz n o - g o sp o d arczy m p rz e z n a c z e n ie m . N ie m o ż n a p o ­ dać „ u n iw e rsaln y ch ” kryteriów , w skazu jących n a sytuacje, kiedy w łaściciel b ę d z ie m ó g ł w ystąpić z ro sz cze n ia m i u zu p e łn ia ją cy m i

p rzeciw k o p o siad aczo w i słu żeb n o ści. K ażdy p rz y p a d e k w in ien być je d n a k ro z p atry w a n y w sp o só b indyw idualny. N iem ożliw e je s t b o ­ w iem p o d a n ie re g u ł m ający ch z a sto so w an ie do w szystkich stan ów faktycznych.

J e ż e li p rz e d się b io rstw o gazo w nicze, e n e rg e ty c z n e , czy te ż w o ­ d o ciąg o w e z a ję ło p o d sw oje u rz ą d z e n ia 3/4 n ie ru c h o m o śc i, to n a ­ leży przy jąć że w łaściciel z o sta ł p o zb a w io n y m ożliw ości k o rz y sta ­ n ia z n ie ru c h o m o śc i, zg o d n ie z jej sp o łe c z n o - g o sp o d arczy m p rz e z n a c z e n ie m . S ta n ta k i b ę d z ie zb liżo n y d o p o z b a w ie n ia w ła ­ ściciela w ład z tw a n a d rzeczą. W łaścicielo w i b ę d ą w ta k im p rz y ­ p a d k u p rzysługiw ały ro sz c z e n ia u z u p e łn ia ją c e , w tym ro sz cze n ie 0 w y n a g ro d z e n ie za k o rz y sta n ie z rzeczy. N a le ży p rzy tym uczy ­ n ić z a strz e ż e n ie , że p rz e d się b io rs tw o je s t p o s ia d a c z e m s łu ż e b n o ­ ści w złej w ierze.

W o rz ecz n ic tw ie ja k i d o k try n ie p a n u je z g o d n o ść co do k ry te ­ riów u s ta la n ia w y n a g ro d z e n ia za k o rz y sta n ie z rzeczy, w p rz y p a d ­ k u w y stą p ie n ia z ro sz c z e n ia m i u z u p e łn ia ją c y m i p rz e z w łaściciela. 1 ta k w y n a g ro d z e n ie ta k ie m a c h a ra k te r jed n o ra z o w y , a n ie o k r e ­ sowy. U z y sk a n a k w o ta w in n a o d p o w ia d a ć tej ja k ą uzy sk ałb y w ła ­ ściciel o d p o s ia d a c z a rzeczy le g ity m u ją ceg o się ty tu łe m p ra w ­ nym .

Ad m i s s i b i l i t y o f Co m p l e m e n t a r y Cl a i m s o f T H E POSSESSOR OF SERVITUDE

Summary

According to art. 352 § 2 of the Civil Code the provisions o f possessing an object apply correspondingly to possessing a servitude, including the provisions of so called complementary claims. In the author’s opinion, the owner is entitled to pursue complementary claims against the holder o f the servitude only if deprived o f the control o f an object. The court should examine whether the owner was deprived of the object separately in every case. in the author’s view, the owner cannot pursue these claims

in other instances of the disturbance of the right o f the ownership. The jurisdiction and doctrine are consistent with regard to the criteria of establishing the owner’s remuneration for the object’s usage in case of the deprivation o f the control thereof. Its am ount should equal to that due from the object’s possessor having a legal title thereto.