Trzebiński, W.: Działalność urbanistyczna magnatów i szlachty w Polsce w XVIII w. Warszawa: PWN, 1962.

Wiśniewski, Jerzy

Trzebiński, W.: Działalność urbanistyczna magnatów i szlachty w Polsce w XVIII w. – Warszawa: PWN, 1962.

rec.

"Rocznik Białostocki", 6, 1966, s. 480-487

Zdigitalizowano w ramach projektu pt. Digitalizacja i udostępnianie online czasopisma

„Rocznik Białostocki”, dofinansowanego ze środków Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego na działalność upowszechniającą naukę (nr umowy 834/P-DUN/2019).

Udostępniono do wykorzystania w ramach dozwolonego użytku.

początek, lecz wysuwa hipotezę o ist- nieniu czterech odrębnych plemion jać­

wieskich oraz wniosek kreujący "jać­

wieski związek plemienny" (str. 47) w

składzie owych czterech ^odrębnych ple- mion: Jaćwięgów, Sudzinów, Pole- ksian i Dojnowian, które to plemiona

"jednoczyły się w pa·ństewko ponad- plemienne" (str. 49). Mamy tu do czy- nienia z abstrakcją, pozornie wypro- wadzoną ze źródeł, ale w rzeczywis-

tości niezgodną ze źródłami. Najobszer- niejŚze dokumenty dotyczące Jaćwie­

ży ·- Latopis Hipacki i Kronika Dus- bu;rga, a takQ:e dokumenty M·endo- ga - wyodrębniają na ziemiach ^jać­

wieskich mniejsze obszary terytorial- ne i mniejsze zgrupowania ^ludności, które w histoTiografii przyjęto okreś­

lać jako włości (terra, terrula, territo- rium). Jest ich ^około trzynastu, ale

wśród nich mamy tylko jedno tery- torium plemiene z rejestru dra Nale- py - Deinowo. Zaskakuje czytelnika,

iż Autor uprzedzając zarzut, iż "nad- miernie pomnożył liczbę plemion ^jać­

wieskich" (str. 5-0), udowadniając, iż

terytorium tak obszerne, jakim była Jaćwież sensu largo - musiało dzielić się na mniejsze jednostki (str. 51), ani

słowem nie wspomniał o włościach, od-

grywających przecież rolę plemionek.

Również pisanie o "państewku po- nadplemiennym" wydaje ^się przesa-

dą, skoro znamy tylko fragmentarycz-

ną i bardzo krótkotrwałą próbę utwo- rzenia takiego. państewka (Skomand).

Mimo tych ryzykownych, wzbudza-

jących wątpliwo·ści hipotez stwie·rdzić należy, iż toponomastyczne analizy re- cenzowanej pracy są znakomitym

osiągnięciem także z punktu widzenia historyka. Rozprawa dra Jerzego Nale- py stanowi ^duży i piękny wkład w na-

szą wiedzę a Jaćwingach. Jest owo- cem p ł o d n e j n a u k o w o koncep- cji Komple'ksowej Ekspedycji Jaćwies­

kiej Białostockiego Towarzystwa Nau- kowego, która integruje ^wysiłki kilku

dyscyplin naukowych, aby ^rozwiązy­

wać problemy naukowe stanowiące cel jej działań.

Aleksander ^Kamiński

W. Trze. b i ń ski, Działalność ur- banistyczna magnatów i szlachty w Polsce w XVIII w., Warszawa 1962~

PWN, str. ^177, 2 nlb., il. i plany, PAN,

Zakład Historii Architektury i Urba- nistyki.

Znany historyk urbanistyki, Woj- ciech T r z e b i ń s k i, opublikował no-

wą książkę, która przynosi wiele no- wych i ciekawych materiałów do dzie- jów miast polskich w XVIII w. Poświę­

ca w niej również wiele stron miastom województwa białostockiego. Praca jego, oparta na ^źródłach archiwalnych, analizach starych planów i dzienni- kach podróży, przynosi ^także fakty z dziejów wielu miast. Autor ^odkrył i wydobył ze źródeł sporo nieznanych, dokumentów lokacyjnych oraz przy- wilejów na targi i jarmarki. Na ich podstawie ustalił istnienie w XVIII w.

wielu nieznanych nowych miast i

stwierdził podjęcie 35 nieudanych lo- kacji nowych miast (m.in. w woj. bia-

łostockim w 1737 !r. Jan Klemens·

B r a n i c k i chciał założyć miasto Klementynów na gruntach Majoraw- szczyzna ^1• Umieszczony w pracy wy- kaz podaje 10<5 zrealizowanych lokacji na zachodnich i centralnych ziemiach Korony od ^16HO <to 1790 r. (w woj. bia-

łostockim 9 miast: Czyżewo, Jedwab- ne, Osowiec, Rudka, Rutki ^Kośdelne,

1 Lokalizacja tego nie zrealizowanego mia- steczka natrafia Q.a pewne trudności. Może

go miano żalożyć w starostwie brańskim na

płd. wschód od Brańska, nad Nurcem, przy

młynie Majorowizna. Z kolei inwentarz sta- rostwa bielskiego z 1772 r. wymienia ^jakieś Klementynowo na Klenikach (Bibl. Uniwer- sytecka w Wilnie, rkp. A-1737, str. 20). Jan Klemens B r a n i c k i posiadał oba staro- stwa i w jednym lub drugim mógł je za-

łożyć.

Stawiski, Szczuczyn, śniadowo i Nowe Miasto w Białymstoku). Na osobnej tabeli autor uwzględnił miasta z tej.

części W. Ks. Litewskiego, 'która obec- nie znajduje się w granicach Polski, a więc również znaczną część miast woj. białostockiego i lubelskiego. Ze-

stawił . w niej wszystkie istniejące na tym terenie w ciągu wieków miasta w

ilości 43. Wśród nich było 12 nowych miast (w W()j. białostockim 8 no·wych miast: Dąbrowa, Janów, Jeleniewo, Krasnopol, Suchowola, Suwałki,

Szczebra i Sztabin).

Autor pierwszy zajął się tak szeroko

problematyką miejską XVIII w. Wy-

kazał w swej pracy, ^że w XVIII w.

prowadzono szeroko zakroj_oną dzia-

łalność urbanistyczną, która polegała głównie na zakładaniu wielu nowych

małych miast w dobrach prywatnych.

Autor wyróznia następujące· rodza- je nowych lokacji: l) miasta ^założone obok wsi, 2) nowe dzielnice i osady miejskie, założone przy miastach sta- rych, 3) miasta ^założone na miejscu wsi, 4) nowe ^ośrodki miejskie, założo­

ne na surowym korzeniu. Osobno trak- tuje przebudowę urbanistyczną starych miast. Te 4 rodzaje nowych lokacji

są także czterema rodzajami z punktu widzenia osadniczego. Pierwszy ro- dzaj, poleg,ają·cy na założeniu miasta . tuż obok starej wsi, z którą tworzył

mniej lub ba,rdziej zwartą jednostkę osadniczą, nie przynosił zasadniczych zmian osadniczych, ^powodował tylko

powiększenie terytorialne istniejącej miejscowości bez zmiany jej granic i

powiększenia areału rolnego. Wprost przeciwnie, stara wieś traciła część pól na rzecz nowego miasta. Pod ^względem . społecznym następowała pewna zmia-

na przez wprowadzenie do miejsco-

wości mieszczan, przeważnie na naszym terenie w tym czasie - pochodzenia

żydowskie~o. Do tego rodzaju autor

zalioczył z woj. białostockiego: Czyże­

we, Dąbrowę, Jedwabne i Suchowolę.

Możliwe, że i inne nowe miasta z te- .:n Rocznik Białostocki t. VI

renu woj. białostockiego należą do te- go rodzaju. Brak odpowiednich ma-

teriałów utrudnia lub nawet uniemo-

żliwia bliższą klasyfikację wielu no- wych miast.

Drugi rodzaj osadniczy jest podobny do pierwszego. Również on przejawiał się przede wszystkim w przestrzennej rozbudowie istniejącej osady, mmeJ lub więcej wyodrębnionej pod wzglę­

dem urbanistycznym (np. nowe miasta w Wielkopolsce stanowiły wyraźnie

osobno ukształtowane jednostki z ^wła­

snymi rynkami, kościołami i własną siecią ulic, choć przylegały mniej lub bardziej do starych miast). W woj. bia-

łostockim powstało tylko l Nowe Mia- sto w Białymstoku za rzeką Białą.

Rodzaj trzeci (autor zalicza tu Rud-

kę, Rutki Kościelne i Szczebrę) mógł mieć warianty. Zamiana wsi na miasto

mogła przynosić likwidację dotychcza- sowej wsi, na miejs·cu której zakładano

inaczej rozplanowane miasto. Jednak

mogła również pozostawić dotychcza- sowy stan bez zmiany. Autor ^kładzie nacisk na pierwszą ewentualność, jak- by wychodząc z założenia, że nadanie praw miejskich musiało pociągać za

sobą przebudowę urbanistyczną, choć­

by nawet nieznaczną, np. przez ^założe­

nia placu targowego. We wstępnych

uwagach teoretycznych nie wspomina

się o ewentualności, że powstanie mia- sta ze wsi ^mogło nie pociągać za sobą żadnej akcji urbanistycznej. Do tego rodzaju zaliczyłbym jeszcze trzeci wa- riant - podniesienie tylko części wsi do roli miasta, również niekoniecznie

połączone z przebudową tej .częsCl

miast. Miastem np. zostawała część

osady przy od wieków istniejącym pla- cu targowym, zamieszkaną przez Ży­

dów. Część ta mogła otrzymać nawet

wlasną nazwę. Przykładem może być

Suchowola, ^którą autor zaliczył do pierwszego rodzaju, gdy probosz parafii chodorowskiej Jan D a n i s z e w s k i,

opisujący swą parafię w 1784 r. pis·ze,

że część Suchowoli zwie się miastecz-

kiem. Inne źródło z 1782 r. również pi- sze o miasteczku w Suchejwoli, zwiąc

je pompatycznie Paryżem 2• Dlatego też

Suchowoli nie zaliczałbym do pierw- szego rodzaju miast. Dodałbym tu jesz- cze parę dalszych (jak niżej) ³ miaste- czek, które raczej były częściami wsi.

Zresztą ze względu na brak odpowied-

1789 wieś

dymy ludność

Przybudek 10 45

Suchowola 55 251

Korycin 25 102

Dąbrowa 17 67

1789

miasteczko dymy l ludność chrz. \ żydow. chrz. \żydow.

Janów 62 71 214 221

suchowola 15 55 47 153

(Paryż)

Korycin - ¹⁶ - 75

Dąbrowa 10 39 49 135

nich źródeł trudno dać pewną odpo-

wiedź na pytanie, czy to jest podnie- siona do godnośd miasta część wsi, czy

też świeżo założone miasteczko przy wsi lub w środku wsi. Prusacy, opisu-

jąc miasta białostockie w 1800 r. 4, po- traktówali łącznie te wsie z miastami i jurydykami plebańskimi, uważając je w ^całości za organizmy miejskie. ^Stąd

też taka duża rozpiętość w ilości dymów

mieszkańców między rokiem 17819 a

2 Bibl. Publiczna AN USSR w Kijowie, rkp. I 6008, str. 15; AGAD, Arch. kameral- ne, nr 422.

3 Tabelka opracowana wg taryfy podym- nego z 1789 (CHAP-Wilno, 4056, v. 74, 75 v., 76 v., 77 v.). ·zawarte w niej dane nie uwzględniają jurydyk kościelnych, nieraz dużych, np. jurydyka plebańska w Dąbro­

wie liczyła 33 dymy i 167 mk.

4 J. Wąs i ck i, Pruskie opisy mias pol- skich z końca XVIII w., Departament biało­

stocki, Poznań 1964.

1800, która się zmniejszy, gdy do da- nych o miastach z 17.8!9 r. dodamy dane o wsiach, których cz.ęść stanowiły.

Te części uważane za miasta czasami

miały więcej domów, ale skupiając

się na .niewielkiej przestrzeni w sto-

sunku do wsi nie były wielkie. Jedy- nie Janów był większy i chyba ^możemy go uznać za rz-eczywiście rozplanowane po miejsku nowe miasto przy starszej wsi. O Korydnie powiedziano w 1712 r.

że "to miasteczko na placach 30 osa- dzone" ⁵ w 1789 r. miało zaledwie 16 dy- mów. W tych miejscowościach część wiejską zamieszkiwali rolnicy, a część miejską - ale nie zawsze wyłącznie­

rzemieślnicy i drobni kupcy. Bywały

jednak takie osady, w których część wiejską zamieszkiwali rolnicy-tkacze, np. płóciennicy, a część miejska stano-

wiła tylko sweg¹o rodzaju centrum han- dlowe osady. Ta część miejska, jeżeli

dobrze się rozwijała, mogła rozszerzyć.

się na część wiejską. Na naszym tere- nie nie spotykamy wsi rzemieślniczych.

Ostatni wyróżniony przez autora ro- dzaj łączy się najczęściej z terytorial- nym rozwojem osadnictwa. Miasta, za-

kładane na surowym korzeniu, pow-

stają na nowych, kolonizowanych tere- nach. Z miast XVIII w. na Suwalsz-

czyźnie będzie Krasnopol, którego roz- planowaniem autor szerzej się zajmu- je (str. 58-62;). Tam powstały jeszcze · inne 2 miasta, ale je utworzono:? nie- wiele wcześniej założonych wsi (J ele- niewo, Suwałki), więc formalnie nale-

żą one do trzeciej grupy miast. Nale-

ży zauważyć, że z rozwojem koloni- zacji pasa puszczańskiego między rz.

Brzozówką a Sictrą związane było pow- stanie osad miejskich w starych wsiach, jak Korycin, Dąbrowa, Sucho- wola i najmłodszy jako wieś Janów.

Autor do miast na surowym korz~niu

zalicza również takie, które powstały na terenach starego osadnictwa, ale zo-

stały założone z dala od jakiejkolwiek

5 CHAP, Wilno, 11291, k. 112.

wsi, chyba na gruntach odebranych któ-

rejś z wsi tam istniejących.

Ten podział osadniczo.-urbanistyczny nowych miast nie znajdował adekwat- nego odb1cia w ich strukturze gospo-

darczo-społecz;nej. Bez względu na ro- dzaj większość nowych miast miała

charakter rolniczy, również większość

z nich nie rozwinęła się. O wiele rzad- sze-były wśród nich miasta rzemieśl­

nicze (np. tkackie) lub rzemieślniczo­

handlowe. Na naszym terenie osady tkaczy były jedynie w Nowym Mieście

w Białymstoku. Nie r.na ścisłego związ­

ku między charakterem gospodarczym nowego miasta a jego rodzajem osad- niczo-urbanistycznym. Nowych miast od wsi nie odróżniało ani prawo na targi i jarmarki, które także miewały

wsie, ani drobna ilość rzemieślników

i handlarzy, których można było też spotkać na wsiach. Również budow- nictwo nie zawsze było inne w mia- steczku i na wsi. Odróżniało je już częściej, ale też nie zawsze, inne roz- planowanie i rynek. Owe miasta róż­

niły się przede wszystkim od wsi na- danymi im uprawnieniami miejskimi, które mimo przywileju nie zawsze we-

szły w życie. Stąd też tyle nieudanych lokacji i tyle miasteczek, które się ni- gdy nie rozwinęły lub szybko upadły.

Niektóre z nich, jak wyżej wspomnia-

łem, to właściwie wsie, a miastem w nich była tylko część, najczęściej za- mieszkana przez ^Żydów. Niektóre na- wet, jak stwierdza autor (str. 25), egzy-

stowały jako miasta tylko dzięki lud-

ności żydowskiej (np. Czyżewo, Dą­

browa, Jedwabne i Suchowola). ^Można tu dodać jeszcze Janów, w którym

około połowy XVIII w. obok 64 -rodzin mieszczan chrześcijan były 43 rodziny

żydowskie ⁶, a także Korycin, w całości żydowski w 1720 r. 7 i

w

6 AGAD, Arch. Kameralne, nr 436, 39.

7 AGAD, Arch .. Kameralne, nr 439.

31*

chowały mniejszą lub większą przewa-

gę ludności miejscowej.

Jak wykazują badania autora w XVIII w. utworzono w cał.ym kraju wie- le nowych miast, jednak większość z nich, nie mając wystarczających pod- staw gospodarczych, nigdy się nie roz-

winęła albo w ogóle nie zamieniła się w miasta, wkrótce powtórnie spadając do roli wsi. W żadnym okresie nie było

tylu n-ieudanych lokacji, co w wie- ku XVIII. Lepiej powiodło się nowym miastom przy starych ośrodkach, gdyż_

były one nieraz wynikiem dobrego roz- woju gospodarczego starego miasta.

Większość tych miast założyła szlachta, co świadczy o silnym wśród niej pędżie

do posiadania własnych miast. Celem lokacji było przede wszystkim podnie- sienie dochodów pana feudalnego przez

ściągnięcie do dóbr rzemieślników,

drobnych kupców i s·zynkarzy oraz

ściągnięcie własnych i obcych podda- nych na jarmarki, targi i własny rynek z rynku ^sąsiadów. Na ten cel wska- zuje uzyskiwanie praw na jarmarki i targi, spory o te przywileje targowe

między sąsiadami, zakładanie wielkich rynków, osiedlanie rzemieślników i szynkarzy. Nie bez wpływu na to był

rozwój gospodarczy kraju w tym okre- sie, a ^zwłaszcza wzrost obrotów pie-

niężnych. Jak widzieliśmy, nie zawsze zamiary te się powiodły. Szkoda, że

autor nie zawsze podał tytuł czy ^urz.ąd

właściciela zakładającego miasto, gdyż rzucałoby tb światło na ustalenie, czy mamy do czynienia z magnatem, czy

zwykłym szlachcicem. Również przyda-

łaby się wiadomość o tym, czy nowe miasto miało być ośrodkiem dużych,

czy małych dóbr, co można było za-

czerpnąć z rejestrów podatkowych.

Niewątpliwie większość nieudanych lo- kacji dotyczy miast w małych dobrach szlache,ckich.

Obok licznych lokacji szlacheckich osobny dział stanowią lokacje i reia- kacje Ty z e n h a u z a· w ogromnej ekonomii grodzieńskiej. Związane one

były z jego reformami gospodarczymi.

Tyzenhauz, podzieliwszy. ten wielki kompleks dóbr królewskich na mniej- sze jednostki - gubernie, a te na klu- cze, dążył do tego, by każdy klucz miał własne miasto. Stąd też odnowiono lo- kacje starszych, podupadłych miast (Krynki, Lipsk, Sokółka, może też Ja- nów i Korycin) i założono nowe mia- sta czy to w starych (Dąbrowa, Sucho- wola) lub nowych wsiach (Jeleniewo, Szczebra), czy to na surowym korzeniu (Krasnopol). Niektóre relokacje ^połą­

czone ^były z gruntowną przebudową

starego rozplanowania (Krynki, za- pewne Sokółka, Janów i być może inne miasteczka). Zapewne dopiero przebu- dowa Tyzenhauza doprowadziła do

włączenia Starego Miasta do Krynek oraz do połączenia Starego i Nowego Miasteczka w Sokółce ⁸• W latach 1578 i 1679 odróżniano w Krynkach Stare Miasto z rynkiem i 3 ulicami i miasto Krynki z rynkiem i 10 ulicam.i ⁹•

Nie wszystkie te nowe lokacje ^są

interesujące pod ^względem urbani- stycznym. Większość z nich nie rozwi-

nęła swego rozplanowania z ukształto­

wania wiejskiego. Również ze ^względu na brak odpowiednich materiałów źró­

dłowych niemożliwa pyła szczegółowa

analiza urbanistyczna ^każdego miasta.

Dlatego też autor ograniczył się tylko do najważniejszych miast i ^posiadają­

cych najwięcej źródeł, nie ^{mógł zaś}

usystematyzować wszystkich lokacji pod ^względem rozplanowania i nie po-

dał w tabelach charakteru ich rozpla- nowania, ^choćby hipotetycznie. Autor

egzemplifikował tylko poszczególne ro- dzaje. ^Wśród nowych lokacji autor nie

znalazł wielu interesujących założeń

urbanistycznych. Najważniejsze z nich osobno rozpatrzył, np. Krasnopol (str. 56-62), a z Lubelskiego - bardzo . interesujący Frampol.

B CHAP-Wilno, 11291, str. 104- 108.

9 AGAD, Arch. Kameralne, 464, str. 289- 339; Bib l. Ossolińskich, rkp. 5620, II, str.

323-3H.

O wiele ciekawsze były podjęte w tym okresie przebudowy starych ^ośrod­

ków miejskich. Wielkie osiągnięcie au- tora stanowi ^właśnie uchwycenie i wy- dobycie ze ^źródeł (jest to rzecz bardzo trudna) tych przeobrażeń urbanistycz- nych starych miast, ^łatwiej bowiem

uchwycić powstanie nowego miasta ^niż

przebudowę starego. Wśród nich zna-

lazło się kilka miast z Białostocczyz­

ny: Siemiatycze, Tykocin i Białystok, gdyż właśnie w nich nastąpiło tych kilka ważnych zmian urbanistyki sta- rych miast. Przebudowy te wykazywa-

ły, jak ustalił autor, cechy urbanistyki klas·ycznef

Rozplanowanie Siemiatycz (str. 83- 94), założonych w 1542 r., zostało po raŻ pierwszy zmienione około . 1775 r. w

związku z budową klasztoru misjona- rzy przy koście~e parafialnym. Wybu_.

rzono wtedy ^część domów mieszczań­

skich między rynkiem a klasztorem, aby ^utworzyć plac przed nim. Dużo większe zmiany spowodowała przebu- dowa Siemiatycz za czasów Anny Ja-

błon o w ski ej w latach 1765--1794.

Na rynku wzniesiono wielki ratusz, który połączono wysadzaną drzewami

szeroką aleją Pałacową z budowanym

pałacem. Realizacja · tego ^założenia

zmieniła wygląd miasta i pociągnęła za

sobą zburzenie części domów, głównie

przy rynku. Jabłonowska chciała prze-

budować skromne miasteczko w zespół

miej sko-.rezydencj onalny. Nie licząc się

ze swoimi mieszczanami, ^burzyła ich domy lub przenosiła na inne miejsce.

Autor udowadnia, że założenie urbani- styczne Siamiatycz ^naśladuje rozplano- wanie zespołu placów w Nancy.

Tykocin (str. 1¹01-110), założony już

w XVI w. z 3 dzielnic (miasto, dzielni- ca żydowska Kaczorowo i Nowe Mia-.

sto) oraz z położonych w dolinie Narwi zamku i klasztoru bernardynów, ^został przebudowany za czasów Jana Klemen- sa B r a n i c k i e g o. Zbudowano wte- dy przy ulicy Choroskiej ^zespół budyn- ków administracji dóbr tykocińskich,

..

nowy kościół (lata 1742-1745) z klasz- torem i seminarium misjonarzy (ok.

1756-1771), przebudowano rynek w plac miejski z pierwszym w Polsce

świec~im pomnikiem - Stefana Czar- nieckiego (autor za J. Glinką prostuje nazwisko rzeźbiarza, był nim Francuz Piotr Coudray), zbudowano przy ul.

Klasztornej nowy zespół klasżtoru ber- nardynów (ok. 1770-1790), których przeniesiono z kępy w dolinie Narwi, zabudowano okazałymi budynkami Ry- nek Żydowski (po 1735).

Białystok (str. 110-117) w ciągu

XVIII w. rozrósł się z ^małego prywat- nego miasteczka w znaczniejszy ^ośro­

dek miejski, złożony ze Starego Miasta, rezydencji pałacowej, Nowego Miasta i 4 przedmieść. Autor, korzystając z nie

ukończonych badań przedwcześnie zmarłego, zasłużonego histo,ryka Białe­

gostoku, J,ana Glinki ^{10 ,} rysuje rozwój i przebudÓ\vę Białegostoku w XVIII w., w którym rozbudowano pałac w wielki

zespół pałacowo-ogrodowy, założono na miejscu osady bojarów zamkowych N owe Miasto, uregulowano Stare Mia- 'sto, wzniesiono szereg nowych budyn- ków i zamieniono podmiejskie gościń­

ce w piękne aleje. Wprowadzono po raz pierwszy także zieleń na ulice i place miasta.

Wywody autora są bogato ilustrowa- ne 103 zdjęciami, reprodukcjami sta- rych planów, planami z rekonstrukcją

dawnych rozplanowań i przeobrażeń

w rozplanowaniu. ^Podnoszą one wyso- ko wartość tej cennej pracy. Ułatwiają

one zro.zumienie samej pracy i upla-

styczniają nam badane obiekty. ^Całość.

jest zaopatrzona w indeksy osób i miej-

scowości. Szkoda tylko, że obfite w

wiadomości przypisy znalazły się na

końcu pracy, a nie pod tekstem. Bar- dzo to utrudnia czytanie.

1o Autor nie cytuje pracy J. G l i n ki, Zamek obronny w Białymstoku na przeło­

mie XVI i XVII w., "Rocznik Białostocki",

t. II (1961), str. 53-100, widocznie pracę swą oddał do druku przed ukazaniem się tego

artykułu.

Do załączonych tabel, zestawiających

·miasta, niewiele zapewne się już doda,

niżej podane drobne uzupełnienia z te- renu Białostocczyzny nie zmienią bo- wiem zasadniczego obrazu sieci miej- skiej, jaką daje ta tabela. ^Można by do niej dorzucić ewentualnie 5 miejscowo-

ści zwanych miastami, jak Grodzisk ^{11 ,}

Różanystok 12, Trzcianne ¹³ oraz ^może j.eszcze Dołubowo 14 • Z terenu brzeskie- go należy jeszcze dodać Dokudów koło Białej Podlaskiej ^{15 •} Brak wiadomości,

czy kiedykolwiek otrzymały one prawo miejskie; raczt..j należy je uważać za wsie targowe, -które potocznie zwano miastami. Było ich tutaj więcej, na

·przykład Dolistawo i Tajno. Jedynie Dokudów ^otrzymał prawo miejskie w XVI w.

Przy niektórych' miastach ^można

pierwszą wzmiankę o nich ^troszkę cof-

nąć wstecz:

B er ż n i ki powstały między 1547 a 1559 r. ¹⁶

D ą b r o w a wprawdzie występuje

wiele razy w ciągu całej pierwszej po-

łowy XVIII w. jako ^wieś, ale raz w 1712 r. wspomniano w inwentarzu ^leś-

11 Rejestr ofiary na wojsko z ok. 1793 r.

(Bibl. Uniw. Wilno, rkp. A-4802, pod par.

rudzka). Wiadomość z taryfy podymnego z 1775 r. (M. B a l i ń ski, T. L i p i ń s}{ i,

Starożytna Polska, t. II, Warszawa 1845, str. 1284).

12 W 1789 Różanystok - własność domini- kanów - "klasztor z miasteczkiem" które

liczyło zaledwie 4 dymy i 29 mieszk. (CHAP Wilno, 4056, k. 103 v.).

13 Trzcianne jest zwane miasteczkiem w

źródłach z XIX w.

14 Arnolf Ł a g u n a, chorąży zakroczym- ski, otrzymał w 1662 r. przywilej na jarmar- ki dla swego miasta Dołobow yv Drohickiem (A. B o n i e c k i, Herbarz polski, t. XV, str. 160).

15 W 1775, CHAP Wilno, 11587, k. 18 v., A. W a w r z y ń c z y k o w a, Rozwój wiel- kiej własności na Podlasiu w XV i XVI wie-_

ku, 1951, str. 49.

16 J. W i ś n i e w s k i, Dzieje osadnictwa w powiecie sejneńskim od XV do XIX wie- ku, Materiały do Dziejów Ziemi Sejneńskiej, Białystok 1963, str. 72-73.

-

nictwa nowodworskiego, że bartnicy

mieszkają "w Dąbrowie miastku" ¹⁷.

Gródek był miasteczkiem już w 155.8 r.l⁸

Janów jakomiasteczko Przybu- d e k został założony między l 709 a 1712 r. przez Jerzego Kaspra D e w i- c z a, który "targi i mia1steczko w Przy- budku założył, przez co sokolskie targi

upadają, a korycińskie cale upadły" 19•

J e l e n i e w o zwane jest miastecz- kiem w inwentarzu z 1780 r. Mieszkało

w nim wtedy zaledwie 16 gospodarzy 20.

Na słaby ~rozwój miasteczka narzekał

ekonom klucza turowskiego, uważając, że przyczyną tego. są małe nadziały

ziemi dla g·ospodarzy, pola folwarczne w Jeleniewie i trudności w rozwoju propinacji z powodu braku studni.

W tym czasie jeszcze nie wszystkie po- la "z lasu wydobyto" ²1.

Krasnopol

m {mo

nie otrzymał praw miejskich. Tego ro- ku mieszczanie krasnopolscy na czele z Michałem Grzęd z i ń ski m, pisa- rzem miejskim, zwrócili się z supliką

do władz ekonomii, aby :wreszcie dano im przywilej miejski i własne sądow­

nictwo, gdyż obywatele, których osied-

liło się tu 90 katolików i 12 Żydów, przybyłych z Augustowa, Filipowa,

Przerośli, .Suwałk i innych miejscowo-

ści, rozchodzą się nie mogąc się do-

czekać wolności miejskich. Według tej supliki mieszczanie Krasnopola budo- wali się według planty M ark i e w i- c z a, komornika królewskiego, i bu- dynków modelowych, których wznie- siono 17 ^{22 •} Trzebiński uważa (str. 60),

że po osiedleniu się pierwszych 28

17 CHAP Wilno, 11291, k. 127 V.

18 Piscowaje kniga grodnienskoj ekono- mii, cz. I, Wilno 1880, str. 27.

19 CHAP Wilno, 11291, k. 121 V.

20 CHAP Lwów, Fond 181, op. 2, od. 3 b, nr 1049, k. 50 v.

21 CHAP Lwów, Fond 181, op. 2, od. 3 b, nr 1051, k. 14 i 15 v.

22 CHAP Lwów, Fond 181, op. 2, od. 3 b, nr 1050, k. nieliczbowana.

mieszczan doszło jeszcze dalszych 46, sądząc, że "adnotacja"' do dokumentu podaje nazwiska nowej grupy osadni- ków. Tak nie jest. "Adnotacja" powta- rza częściowo te same nazwiska, co do- kument. Przez porównanie obu spis'ów

można obliczyć, że na samym poczittku

osiedliło się nie 76 rodzin, lecz oko-

ło 6·0. Znajdująca się w druku księga

"Miasta polskie w 1000-leciu" podaje,

że Krasnopol miał otrzymać przywilej miejski 23.X.l782 r.

Kuźni c a. Według P o c i e c h y

Kuźnice założył w 1536 r. na polecenie Bony Jerzy Z i e l e p u c h a 23, Jar- marki kuźnickię wzmiankowane są

w 1539 r. ²⁴

Nowy Dwór zwany Białym.

Mieszczanie nowodworscy występują

w 153:9 r., a targi wymienia się w 1540 i 1541 r. ²5

S o k ó ł k a, pierwotnie Sokołdka, za- pewne przechodziła wcześniej 2 loka- cje, jeżeli w 1712 r. wzmiankowano pod

"miasteczkiem Sokółka" - Stare Mia- steczko z 24 placami i 6 ^włókami i No-

wą Sokółkę z 6·0 włókami. Ponadto do miasteczka· należało przedmieście Stare Bohusze z 24 włókami 26.

S u c h o w o l a w 1651 r. była wsią

jeszcze bez Żydów .27 , a więc osiedlili się

oni tutaj dopiero po wojnach szwedz- kich. Jeszcze w i7ę4 r. była wsią 2s.

S z c z e b r a w metrykach augu- stowskich .w 1759 r. jest określona jako miasto ("de Szczebra alias de civitate").

Foczątek Szczebry stanowiła osada ru- dnicza - Ruda Szczebra, wzmiankowa- na w 1639 r. ²⁹

23 W. P o c i e c h a, Królowa Bona, t. III,

Poznań 1958, str. 130.

24 Akty izd. Wil. Kom., t. XVII, str. 109.

25 Tamże, str. 109, 346; t. XII, str. 866; Re- wizija puszcz, Wilno 1867, str. 49, wymienia w 1559 r. Nowoje Miesto.

26 CHAP Wilno, 11291, k. 101, v.-102.

27 CHAP Grodno, Fond 1463, op. l, nr l, str. 363-364~

28 Arch. Kameralne, nr 436, 37.

29 CHAP Grodno, Fond 1143, op. l, nr 17, .,;tr. 104.

Z a b ł u d ów. Król pozwolił JUZ

w 1533' r. Breharemu C h o d ki e w i- c z o w i, podkomorzemu królewskiemu, na "zasadzenie miasta w ^Zabłudo­

wiu" 3o.

Chyba należało wspomnieć o przed-

mieściach należący.ch do miast na tere- nie woj. białostockiego. Te nieraz duże

rolnicze przedmieścia stanowią charak-

terystyczną cechę miast królewskich na naszym terenie.

Z innych nasuwających się uwag

można dorzucić, że autor nie wykorzy-

stał dla Wielkopolski inwentarzy dóbr opublikowanych przez J. D er e s' i e- wic z a i W. R u s i ń s ki e g o. Autor

wykazał błędnosć tradycji o założeniu

Terespola przez F l e m i n g a. ^Można jeszcze dorzucić wydane przez Z. G l o- .g er a fraszki i opowiadania Karola Z ery, który również podawał błędne

informacje ^{31 • Widać} w tym, jak ^żywa

działalność Fleminga w Terespolu zu-

pełnie usunęła w cień założyciela mia- sta Józefa S ł u s z k ę. Grodzisko w Nowym Dworze nad ^Narwią to zapew- ne kopiec po dawnej siedzibie (owym nowym dworze) N a ł ę c z ów- N o- w o d w o r s ki c h, u stóp któreJ ^zało­

żono plac targowy.

Praca W. Trzebińskiego, przynos·ząca

wiele nowych wiadomości z dziejów· miast biał.ostockich; jak widzimy, zain- teresuje szczególnie historyków Biało­

stocczyzny. Dostarczając wiele nowych faktów i ^ustaleń z dziedziny urbani- styki miast polskich w XVIII w. ^zapeł­

nia nie tylko niejedną lukę w naszej znajomosc1 dziejów miast polskich w tym okres'ie, ale ^.również rzuca obfi- ty snop światła na dzieje Białostoc~

czyzny.

Jerzy Wiśniewski

30 Wł. T o ^{ł ł} o c z k o, zabłudów, "Litwa Ruś", r. II, z. X-XII, Wilno 1913, str. 159.

31 z. G l o g e r, ze starych szpargałów śp.

Karola żery, Fraszki i opowiadania, War- szawa 1893, str. 53.

J. ^Wąs i ck i, Ziemie polskie pod za- borem pruskim. Prusy Nowowschodnie (Neuostpreussen) 1799-1806, Poznań

1963, str. 283, Pozn. Tow. Przyj. Nauk,

Wydział Historii i Nauk Społecznych,

Prace Komisji Historycznej, t. XX, z. l.

Mało kto dziś pamięta, że po trzecim rozbiorze Prus·acy zajęli znaczną część

polskich ziem etnicznych. W ^świadomo­

ści społecznej tkwi tylko fakt później­

szych i dłuższy,ch rządów rosyjskich w Polsce środkowej, a pruskich - tyl- ko na zachodzie kraju. A ^prz.edeiŻ Pru- sacy zajęli nie tylko Gdańsk, Poznań,

ale również Płock, Warszawę, Biały­

stok, ziemie aż po ^Pilicę, Bug, Puszczę Białowieską, rz. Swisłocz i Niemen. Rzą­

dzili tutaj od 1795 do 1807 r. Wprawdzie

był to okres' krótki, ale ^ważny w dzie- jach Polski. Prusacy bowiem ·rozbili

dotychczasową wewnętrzną strukturę zarządzania państwem polskim, i to tak gruntownie, że nawet w latach odbudo- wy elementów państwowości polskiej w okresie Księstwa Warszawskiego i Królestw"a Folskiego już nie wracano do dawnych stosunków, które panowa-

ły w administracji, skarbowości, są­

downictwie, szkolnictwie, w terytorial- nych podziałach państwowych i ko-

ścielnych, lecz nawiązano d·o nowych, wprowadzonych przez Prusaków. Mimo · tak dużego znaczenia okresu pruskiego dla przyszłych wewnętrznych dziejów Folski również historycy mało się nim interesowali. Zajmowano ^się tym okre- sem tylko na marginesie innych prac, w syntezach ogólnych lub w nielicz- nych drobnych przyczynkach. Pierw- szym, który szerzej zbadał rz.ądy pru- skie na ziemiach polskich, jest prof.

Jan Wąs i ck i. Po kilku mniejszych pracach opublikował w 1957 T. tom

podsumowujący jego badania nad okre- sem pruskim w tak zwanych Prusach

Południowych, czyli na ziemiach od

,