O d metafizyki do etyki
Z n a c z e n ie m a sw oją sie d z ib ę w E tyce.
E. L evinas'
Je śli ja k iś cz as t e m u m ów iło się, że p o n o w o c z e s n o ś ć jest k r y t y c z n ą fazą n o w o czesności ( p o s t s t r u k t u r a l i z m zaś - k ry t y c z n ą fazą s t r u k t u r a l i z m u ) , to od p e w n e g o c zasu cora z częściej m ów i się o k o le jn e j fazie p o n o w o c z e s n o ś c i / p o s t s t r u k t u r a l i - z m u . Jej m o m e n t p o c z ą tk o w y d a je się zlo k a liz o w a ć o k o ło p ołow y lat 80., k ie d y to s ł a b n ie „w ła ściw a” , by t a k rzec, tzn. k r y t y c z n o - p o l e m ic z n a , a n a w e t - ja k tw ie r d z ą n ie k t ó r z y - r e w o lu c y j n o - k o n t e s ta c y j n a e n e r g i a m y ś lic ie li p o n o w o c z e s n y c h , a p o ja w ia ją się coraz w y ra ź n ie j s z e w ysiłki s k i e ro w a n e w s t r o n ę b u d o w a n i a nowej r a cjo n aln o ści. W ysiłk i te n ie zy skały ja k d o t ą d (co też jest s y m p t o m a t y c z n e ) jakiejś o d r ę b n e j nazwy. A k ie d y m ów i się o n ic h często ja k o o fazie p o p o n o w o c z e s n e j lu b p o s t p o s t s t r u k t u r a l i s t y c z n e j , to oczyw iście m a to swoje wady, lecz m a r ó w n ie ż p e w ne zalety. W s k a z u j e b o w ie m na z n a n e ju ż i z a p e w n e - zw ła szcza d z ię k i J.F. L yotar- dow i - d o b r z e osw ojo ne właściwości w sz e lk ic h faz „ p o s t y c z n y c h ” - ich p r z y r o d z o n ą n ie s a m o d z i e l n o ś ć i zło żony k r y t y c z n o - p o l e m i c z n o - r a d y k a l i z u j ą c y s t o s u n e k do tego, co je p o p r z e d z a 2.
W i a d o m o ju ż w ch w ili o becnej, że p r z y p a d k u p o n o w o c z e s n o ś c i / p o s t s t r u k t u r a - l i z m u k r y t y c z n o - p o l e m ic z n a e n e r g i a s k i e r o w a n a była w s t r o n ę ra c j o n a ln o ś c i n o w oczesnej, k tó rej f u n d a m e n t y tw orzyła m e t a f i z y k a o b e c n o śc i, a k tó rej n a d r z ę d n e idee r o z u m u , u n iw e rs a ln o ś c i , p o s t ę p u cz y b e z p ie c z n y c h p o d s t a w e p is te m o lo g i c z - n y ch już p o d k o n ie c lat 60. okazyw ały się c o raz m n i e j o c z y w iste 3. N a j w a ż n ie j s z ą sta w k ą z a c z y n a j ą c y c h się wówczas p r z e ł o m ó w o k a z a ł a się k o m p r o m i t a c j a w s z e l
k ich p o staci d o g m a t y z m u ora z p o z n a w c z e g o f u n d a m e n t a l i z m u . R o z m a i t e n u r t y 1 E. L ev in as Sens i znaczenie, przet. S. C ich o w ic z, „ L ite ra tu ra na Sw iecie” 1986 n r 11-12,
s. 270.
- Zob. zwl. J-F. L y o ta rd N ota o sensach przedrostka post-, w: ten że Postmodernizm dla dzieci.
Korespondencja ¡982-1985, przel. J. M ig a siń sk i, W arszaw a 1998.
3/ O tym o b sz ern iej w książce A. B u rzy ń sk a Dekonslntkcja i interpretacja, K rak ó w 2001, w części II: „Przeciw Inletprelacji”, czyli burzliwe lala 60., s. 77-274.
Burzyńska
O d metafizyki d o etykik r y t y c z n e m y ś li p o n o w o c z e s n e j s k u p i ł y swoje w ysiłki na w y k a z a n i u b e z p o d s t a w no ści p o s i a d a n i a p o d s t a w u g r u n t o w u j ą c y c h p o z n a n i e , n a o b n a ż a n i u u t o p i i u n i w e r s a l i z m u i o b i e k t y w i z m u , w y k a z y w a n i u z lu d n o ś c i te le o lo g i c z n y c h m o d e l i, a p r z e d e w s z y s t k i m - n a k o m p r o m i t a c j i d ą ż e ń do u z y s k a n i a n ie p o d w a ż a l n e j p e w ności. W śl a d za k r y t y k ą n o w o c z e sn e g o p a r a d y g m a t u o n t o l o g i c z n o - e p i s t e m o l o - g ic z n e g o p o ja w ił y się ja kości c h a r a k t e r y z u j ą c e p o n o w o c z e s n ą m e n t a l n o ś ć , p r z e d e w s z y s t k im : p r z y g o d n o ś ć (a w ra z z n ią p r z e k o n a n i e o b r a k u j a k i c h k o l w i e k tr w a ły c h p o d s t a w o n t o l o g ic z n y c h ) , p l u r a l i z m (wielość o ś r o d k ó w d e c y z y j n y c h o w ła s n y c h k r y t e r i a c h r a c j o n a ln o ś c i) , p ły n n o ś ć ( d o r a ź n o ść , lo k a l n o ś ć , k o n t e k s t u a l n o ś ć , t y m cz asow ość e w e n t u a l n y c h ^w a si- u g ru n to w a ń ), w reszcie - n ie p e w n o ś ć , b ez-celow ość czy r a d y k a l n i e p o ję t a p r o c e s u a l n o ś ć 4.
N i e c h ę ć m y ś li p o n o w o c z e s n e j do m e t a f i z y k i o b e c n o ś c i ja k o p o d s t a w o w e j n a r ra cji, l e g i ty m iz u j ą c e j m yśl n o w o c z e s n ą i n a d a ją c e j jej o k re ś lo n y , s y s te m o w y k s z t a łt jest już z ja w is k ie m d o b r z e z n a n y m . N i e jest j e d n a k r ó w n ie ż t a j e m n i c ą , że p o n o w o c z e s n y k ry t y c y z m fazy w ła śc iwej u św ia d o m i! nie ty lk o to, że w zorce i k o n s t r u k c j e m y ś l e n i a n o w o c z e sn e g o są k r u c h e czy w p r z e w a ż a ją c e j cz ęści z m i s t y fik o - w a n e lub, po p r o s t u , ja k m ó w ią n ie k tó rz y , li ty lko te o r e ty c z n e . U ś w i a d o m i ł b o w ie m ró w n ie ż rzecz c a ł k i e m p r z e c i w n ą - że z u p e ł n i e bez p o d s t a w obyć się nie da, że - i n n y m i słow y - owa t a k k u s z ą c a n o m a d y c z n o ś ć p o z n a w c z a d o m a g a się, jeśli nie m o c n y c h f u n d a m e n t ó w , to p r z y n a j m n i e j n ie w ie l k ic h p u n k t ó w o r i e n t a c y j n y c h . 0 ile w ię c w y r ó ż n i k k ry t y c z n e j fazy n o w o c z e sn o śc i s t a n o w i ło r o z p r a c o w y w a n ie tr a d y c ji (L y o ta r d ) lu b też o z n a c z a n i e g r a n i c p r o g r a m u te go, co m i n ę ł o ( D e r r i d a ) 1 d e m i s t y f i k a c j a sła b y c h p u n k t ó w z u ż y ty c h m o d e l i, o tyle fazę k o l e j n ą (tę z la t 80.) c h a r a k t e r y z u j e p o s z u k i w a n i e z a s t ę p c z y c h p u n k t ó w o p a r c i a , czegoś z d e c y d o w a n ie b a r d z i e j s k r o m n e g o i w ątłeg o , d y s k r e tn e g o , co je d n a k stw o rzy ć m o ż e n a m i a s t k ę ę w a s t- tr a n s c e n d e n ta l n e g o ła d u . C h o d z i tu w ię c - ja k c z ę s t o się m ów i - o b a r d z o z ła g o d z o n ą ra c j o n a l n o ś ć (w eak thinking,pensiero debole), k t ó r a n ie m a być a n ty - m e - ta f iz y c z n a , lecz ra czej poza- lu b o b o k - m e ta f iz y c z n a . To o s t a t n i e zaś, w p ra k t y c e , n ie z n a c z y o czyw iście, że m e t a f i z y k a z n ik a z p o w ie r z c h n i z ie m i, lecz że p r z e s ta j e p e łn i ć f u n k c j ę N a jw ię k s z e j z W i e l k i c h N a r r a c j i i u s t ę p u j e po la i n n y m m o ż l iw o ściom . C h o d z i tu t a k ż e o to, by
Pogodzić się z życiem w warunkach permanentnej i nieuleczalnej niepewności; z ży
ciem w obliczu nieograniczonej liczby konkurujących ze sobą form życia, nie będących w stanie dowieść, że ich roszczenia do pierwszeństwa oparte są na czymś solidniejszym i bardziej wiążącym niż ich własne, historycznie ukształtowane konwencje.5
D o k o n u j ą c p o d k o n ie c la t 80. w s tę p n e g o o s z a c o w a n ia ow ych in n y c h m o ż l i w o ści, a u t o r z y w p r o w a d z e n i a do a n to l o g ii pt. A fte r Philosophy. E n d or Transformation?
4/ Nie bez przyczyny Zygmunt Bauman używa również określenia „płynna faza nowoczesności” zastępującego termin ponowoczesność. Zob. tenże Zycie do natychmiastowego użytku, „Gazeta Wyborcza” 3-4 listopada 2001.
5/ Z. Bauman Prawodawcy i tłumacze, przel. A. Ceynowa, J. Giebułtowski, Warszawa 1998, s. 155-156.
d o s t rz e g a l i je p r z e d e w s z y s t k im w sferz e p r a g m a t y k i , h e r m e n e u t y k i , r e t o r y k i i p o li ty k i6. D z iś - o b o k w y m ie n i o n y c h - najcz ęściej m ów i się j e d n a k o ety ce, „zw rocie e t y c z n y m ” czy „ r e n e s a n s ie p o r z ą d k u w a r t o ś c i ” 7. K ie d y b o w ie m p o d k r e ś l a się s k r o m n e a s p i ra c j e now ej, p o p o n o w o c z e s n e j ra c j o n a ln o ś c i, najcz ęściej d o s t r z e g a się w niej nie tę, k tó r a p o s z u k u j e w ie lk i c h p ro j e k t ó w z a m i e r z o n y c h na z g łę b i e n ie , ja k się rzeczy n a p r a w d ę m ają (R orty), a ty m s a m y m na u j a r z m i e n i e p rzy s zło ści ( B a u m a n ) , lecz tę, k tó r a s t a ra się p r z e d e w s z y s t k im być u ż y te c z n a i z a i s t n i e ć
„w p r a k t y c z n o - m o r a l n y m sensie zd o ln o ś c i i rzeczyw iste j m o żliw o ści d z i a ł a n i a w im i ę d o b r a i p r a w d y ” . '
Ale c h o c ia ż - jak tw ie r d z i Jo h n F e k e t e w książce Life A fter Postm odernism 9 - z j a w isko ety cz n eg o z w r o tu u z n a ć n ależ y za w a ż n ą k o n s e k w e n c ję m yśli pon o w o c z e - snej (czerpie on b o w ie m „swój i m p e t z serii k r y t y c z n y c h re fleksji na t e m a t n o w o c z e sn o ś c i” 10), to je d n a k w a rto z au w aży ć, że nie jest tak, iżby p o n o w o c z e s n o ś ć d a w a ła s zan s ę ety ce , by ta, s p y c h a n a zw ykle w cień p rz e z m e t a fi z y k ę , wyszła w r e s z cie z u krycia. To raczej ety k a o k a z u je się s z a n s ą d la życia po p o n o w o c z e sn o śc i.
I . Zycie po ponowoczesności, czyli: Taking an Ethical Turn"
U w o l n i o n a o d z a k o t w i c z e ń p r z y m u s o w y c h u f n o ś ć c z ło w ie k a p o n o w o c z e s n e g o d r y f u j e w p o sz u k iw a n iu n o w y ch p r z y s ta n i.
Z. B a u m a n 1"
Z ary so w a n e powyżej zjaw is k a m o ż n a o p is a ć jeszcze inaczej. Je śli b o w ie m w m yśli X X w ie k u d a je się d o s t rz e c ciągle p o n a w i a n i e p r ó b o s w a ja n i a o b c ią ż e ń m e t a fi z y k i, to w id a ć w ty m co n a j m n i e j trzy b a r d z o w a ż n e zw roty, k t ó r y c h d o ś w ia dczyła filozofia, a w ślad za nią cala h u m a n i s t y k a .
6/ Zob. General Introduction, w: A fter Philosophy: E n d or Transformation? ed. by K. B aynes, J. B o h m an , T. M c C a rth y , C a m b rid g e (M ass.) 1987, s. 1-18. P o lity k a była tu ro z u m ia n a na m o d lę F o u c a u lto w sk ą (b a d a n ie relacji m ięd zy w ied zą i w ładzą) i H ab e rm a so w sk ą (k ry ty k a id eologii). Te now e m ożliw ości p o d su m o w u je i k o m e n tu je tak że w y d an a nieco p óźniej książk a H .L . F a irla m b a Critical Conditions. Poslmodernily and the Question o f Foundations, C a m b rid g e 1994.
' Zob. B. S m a rt Postmodernizm, przel. M . W asilew sk i, P o z n a ń 1998, s. 106; M.P. M a rk o w sk i Z w rot etyczny w badaniach literackich, „ P a m ię tn ik L ite ra c k i” 2001 z. 1.
s A.M . K aniow ski Filozofia po „lingwistycznym zw rocie”, „Teksty D ru g ie ” 1990 n r 5-6, s. 99.
'' P ełny tytuł: Life A fte r Postmodernism: Essays on Value and Culture, L o n d o n 1988.
1 0 /B. S m a rt Postmodernizm, s. 106.
11,7 D ru g ą połow ę tego ty tu łu zap o ży czam (n ie b ez przyczyny) z a rty k u łu S im o n a C ritc h le y a (Takingan Ethical Tum „T im es L ite ra ry S u p p le m e n t”, 17 p a ź d z ie rn ik a 1997) a rty k u ł jest recen zją z k sią żk i Ja c q u e sa D e rrid y Adieu a E m m anuel Levinas (P a ris 1997).
•- Z. B a u m a n D w a szkice o moralnościponowoczesnej, W arszaw a 1994, s. 39.
Burzyńska
O d metafizyki do etykiG dy w 1967 r o k u R i c h a r d R o rty w w y d a n e j w ła śn ie an to l o g ii * 3 p o d s u m o w y w a ł k o n s e k w e n c je lin g w isty czn eg o p r z e o r ie n t o w a n i a filozofii, to c h o c ia ż nie m ó g ł tego jeszcze w ów czas w iedzie ć, wie sz czył już w g r u n c i e rzeczy n a d e jś c ie nowej epoki.
Z w r o t l i n g w i s t y c z n y (czy to w postaci n e o p o z y ty w is ty c z n e j, czy post- em p i ry s t y c z n e j filozofii n a u k i , ró ż n y c h o d m i a n t r a n s c e n d e n t a l i z m u , logiczno-se- m a n t y c z n y c h m o d e l i F re g e g o czy R u ssella , w reszcie sem io t y k i s t r u k t u r a l n e j de S a u s s u r e ’a, a n tr o p o lo g i i s t r u k t u r a l n e j L é v i-S t ra u s s a czy H e id e g g e r o w s k o - G a d a - m erow s kiej re fleksji h e rm e n e u t y c z n e j ) p rz y n ió sł n ie w ą tp l iw ie filozofii XX-w ie cz- nej o s t a tn i m o c n y p u n k t opa rc ia . L in g w is t y c z n a filozofia - ja k ośw iadcza! w p r z e d m ow ie do k siążk i R o r ty - p rz e z owo głę bsze z r o z u m i e n i e języka m i a ła r a z na zawsze rozw ią zać p r o b le m y , z k tó r y m i nie z d o łała się u p o r a ć m e t a f i z y k a 14, a z a r a z e m - m i a ła tak że z m u s i ć ją d o przejścia w sta n sp o czy n k u . Z w r o t k u językowi - zau w aży ł to dość w cześn ie Ja c q u e s D e r r i d a - w b re w t e m u , co obie cyw ał, tk w ił j e d n a k jeszcze b a r d z o m o c n o w „ m u r a c h ” m eta fiz y c z n e g o m yś len ia. W k o ń c u lat 60. zaczęto coraz silniej o d c z u w a ć p rz e s a d ę w - ja k stw ie rd z ił D e r r i d a - „ u m i e s z c z a n i u języka w c e n t r u m k a ż d e g o d o ś w ia d c z e n i a ” 15, o raz o g r a n i c z e n i u p o d e jś c ia s e m a n ty c z n e g o .
Z a ry s o w a n y p rz e z s t r u k tu r a ln ą s e m a n ty k ę o b ra z języ k a ja k o s y s te m u a n o n im o w y c h i u n if ik u ją c y c h re g u t, p o z b a w ia ! go p e w n y c h k o n s ty tu ty w n y c h d la ń c e c h , a m ia n o w ic ie in d y w id u a ln e g o i k re a ty w n e g o c h a r a k t e r u .16
Z g r u b s z a rzecz u j m u j ą c , to w ła ś n i e r o z c z a r o w a n i e p u ł a p k a m i fi lo zo ficzn eg o l i n g w i z m u s t a n o w i ło z a r ó w n o n a j w a ż n i e js z y i m p u l s dla p o s t s t r u k t u r a l i s t y c z n e g o k ry t y c y z m u i jego r o z m a it y c h o d m i a n , ja k i dla k o le j n e g o z w r o t u , k t ó r e g o d o ś w iad czy ła m yśl filo zo ficzn a - z w r o t u p r a g m a t y s t y c z n e g o . D a ł się o n d o s t r z e c n ie ty lk o w t a k oczyw istej p o s t a c i, jaką p r z y n i ó s ł a m e r y k a ń s k i neo- p r a g m a t y z m ( P u t n a m , D a v i d s o n , H a c k i n g , B e r n s t e i n , R o r ty ) , te o r ia k r y t y c z n a H a b e r m a s a czy L y o ta r d o w s k a p r a g m a t y k a g i e r ję zykow ych, lecz r ó w n i e ż był b a r d z o w i d o c z n y w sa m e j d e k o n s t r u k c j i 1 W w y d a n y c h w 1979 r o k u Konsekwencjach pragm atyzm u R o r t y zw ra c a ł ju ż uw agę n a n i e u c h r o n n ą „ p r a g m a t y z a c j ę ” filozofii.
1 - The Linguistic T u m : R ecent Essays in Philosophical M ethod, ed. R. R orty, C h ic a g o 1967.
14 T am że, s. 3.
1 ' T ak b rz m i je d n a z D e rrid o w s k ic h d e fin ic ji lo g o cen try zm u . Z ob. w y p o w ied zi D e rrid y w rozm ow ie z K a m ilą D re c k ą w telew izy jn y m p ro g ra m ie Ogród S z tu k . C y tu ję d alej z a p is tej rozm ow y w tłu m a c z e n iu M . B ieńczyka.
16//A.M . K an io w sk i Filozofia p o ..., s. 101.
Z ob. n p . A. H a v e rk a m p Deconstruction is/as Neopragmatism? P relim inaty R em arks on Deconstruction in Am erica, w: Deconstruction is/in America. A N e w Sense o f the Political, ed.
by A. H a v e rk a m p , N ew York 1995. D e rrid a w ie lo k ro tn ie p o d k re śla ! „w arto ść p r a k ty k i”
(zob. n p . Pozycje, p rzet. A. D z ia d e k , B ytom 1997, s. 83), zaś g ra m a to lo g ię ty tu ło w a!
p ra g ra m a to lo g ią (zob. Som e Questions and Responses, w: Die Linguistics o f Writing:
Argum ents between Language and Literature, ed. by N . F a b b , D . A ttrid g e , A. D u r a n t, a n d C. M c C a b e , M a n c e s te r 1987). Sam p ro je k t w czesnej d e k o n s tru k c ji m ia t te ż b a rd z o m o cn o p ra g m a ty sty c z n y c h a ra k te r, o ty m szerzej w: A. B u rz y ń sk a R ekonstrukcja...
O d n o si! on wówczas to z ja w is k o p r z e d e w s z y s t k im d o t r a d y c ji p o z y ty w iz m u logicznego, lecz b a r d z o s zybko o k a z a ł o się, że jest o n o c h a r a k t e r y s t y c z n e dla w szy stk ich n u r t ó w w y c h o d z ą c y c h od ję zyka, a p r z y n a j m n i e j dla tych, k tó r e (w p rz e c i w i e ń s t w i e do filozofii a n a li ty c z n e j ) z a p r z e s t a ć c h c ia ły d a ls z e g o p o g r ą ż a n i a się w s a m o zach w y cie. D r o g ę tę z re s z tą p r z e s z e d ł p r z e d e w s z y s t k im s a m R o r ty p o m i ę d z y 1967 r o k i e m a k o ń c e m lat 70., p r z e o b r a ż a j ą c się w w yz n a w c ę i g o d n e g o k o n t y n u a t o r a m y ś li Ja m e s a , P e i r c e ’a i D ew eya. W y jś c ie poza s y s te m ję z yka - w s t r o n ę d o ś w ia d c z e n i a ję zykow ego, p r a k t y k ję z ykow ych, ję zyka w u ż y c iu , s k u p i e n i e się na k w e s ti a c h e k o n o m i i i u ż y te c z n o śc i - byio n ie w ą tp l iw ie n a t u r a l n ą k o n s e k w e n c ją tego k i e r u n k u , k tó r y o b r a ł a filozofia li n g w isty c z n a . Z w r o t p r a g m a - ty sty czny p rz y n ió sł j e d n a k ró w n ie ż ze sobą św ia d o m o ść , że p r a g m a t y k a p o z b a w io na e ty k i p ro w a d z ić m o ż e w n ie z b y t b e z p ie c z n e rejony. T r u d n o się dziw ić, że n a j b a r d z i e j a n t y f u n d a m e n t a l i s t y c z n e i z a r a z e m n a j b a r d z i e j p r a g m a t y s t y c z n i e n a s t a w io n e o r i e n ta c j e ju ż w k o ń c u lat 70. b a r d z o w y r a ź n ie zaczęły kie r o w a ć się w s t r o n ę etyki. D a io się to d o s t r z e c ta k w ro zw o ju myśli D e r r i d y i a m e r y k a ń s k i e j k ry t y k i d e k o n s t r u k c y j n e j , ja k i w ew o lu cji n e o p r a g m a t y z m u 18. K o le jn y zw rot, k tó r e g o d o św ia dczyła myś l h u m a n i s t y c z n a - z w r o t e t y c z n y - nie byl je d n a k w istocie z w ro te m , lecz raczej p o w r o te m . N i e ch o d z ił o b o w ie m o o b r a n i e c a łk i e m now ego k i e r u n k u , lecz o w y d o b y cie na p o w ie r z c h n i ę i s f o r m u ł o w a n i e te go wszy stk ieg o , co i m p l i c y t n i e tkw iło w r o z m a it y c h d o k o n a n i a c h p o s t s t r u k t u r a l i s t ó w . N a p o c z ą t k u lat 80. należ ało to p o w ie d z ie ć w p r o s t , by ob alić o s k a r ż e n ia b ą d ź o n a d m i e r n y l i b e ra l iz m , a n a r c h i ę i d e z y n w o l t u r ę (w p r z y p a d k u n e o p r a g m a t y z m u ) , b ą d ź o n a r c yzm , k r y p t o - e s e n c j a li z m i z a ś l e p ie n i e m i t e m „ t e k s t u a l n e j a u t o n o m i i ” 19 (w p r z y p a d k u d e k o n s t r u k c j i ) . Jeś li w ięc zw rot p ra g m a t y s t y c z n y o k a z a ł się z a ró w n o n a t u r a l n ą k o n s e k w e n c ją , ja k i k o n ie c z n o ś c ią , z w r o tu li n g w i s t y c z n e g o , t a k zw ro t e ty c z ny stal się z a ró w n o k o n ie c z n o ś c ią ja k i je d n ą z n a j b a r d z i e j oczyw istych k o n s e k w encji p r a g m a t y z m u i to z a ró w n o w filozofii, ja k i w w ie d z y o li te r a tu r z e .
2. O d „słabych" te o rii interpretacji d o etyki czytania, czyii konsekwencje pragmatyzmu
D z is ie js z e p r o b le m y to ż s a m o śc io w e p o le g a ją g łó w n ie n a ty m , ja k ra z s k le c o n ą to ż s a m o ś ć z a c h o w a ć d łu ż e j i ja k z n a le ź ć ta k ą to ż s a m o ść , k tó r a p o s ia d a ła b y m i n i m a l n ą c h o ć b y s z a n s ę trw a łe g o sp o łe c z n e g o u z n a n ia .
Z. B aum an'’"
, 8 / W id ać to d o b rze na p rz y k ła d z ie m yśli R o rty ’ego, k tó ry po zak w e stio n o w a n iu fu n d a m e n ta listy c z n y c h roszczeń filozofii p rze d sta w ie n io w e j (Filozofia i zwierciadło tiaiury) p rzeszed ł do o k re śle n ia w łasnej idei filozofii, w zbogacającej m o ra ln ie (edifying philosophy) i reagującej na w szystko, co w ażn e d la rozw oju k u ltu ry i jed n o ste k .
Zob. H .L . F a irla m b Critical C onditions..., s. 137-138
- 0/ Z. B a u m a n N a d granicami anarchizm u interpretacyjnego, „Teksty D ru g ie ” 1997 n r 6, s. 41.
Burzyńska
O d metafizyki do etykiTen k ró tk i szkic p rz y b l iż a j ą c y z a ró w n o o gólny k l i m a t i n t e l e k t u a l n y fazy popo- n ow oczesnej, ja k i poszczeg ó ln e m o m e n t y z w ro tn e w sp o s o b a c h u p r a w i a n i a r e f le k sji h u m a n i s t y c z n e j , p o t r z e b n y byl m i nie tylko po to, by dla a k tu a l n e g o prz e jśc ia do ety ki w sk a z a ć nie c o szerszy k o n te k s t, lecz tak że po to, by zw ró cić uw agę, że a n a l o gic zne zjaw is ka d o s t rz e c m o ż n a ró w n ie ż w w ie d z y o li te r a tu r z e . Także i b a d a n i a li
t e r a c k ie - w ie m y o ty m aż n a z b y t d o b r z e - dośw iad czy ły z w ro tu lingw istycznego, w k tó r y m ró w n ie ż d o s z u k i w a n o się u n iw e r s a ln e g o antidotum n a liczne dole gliw ośc i w ie d z y o li t e r a t u r z e (zaró w n o na jej o b c ią ż e n ia p o zy ty w is ty czn e, ja k i na te w y n i k ają ce z fe n o m e n o lo g ic z n e j egologii, w re szcie na p u ł a p k i i ilu zje tr a d y c y jn e j h e r m e n e u t y k i) . J e d n a k ta k ż e i na g r u n c i e w ie d z y o l i te r a tu r z e r o z c z a r o w a n i e i p o tę ż n y kryzys w yw ołany b i l a n s e m s t o s u n k o w o n ik ł y c h zy sk ów i d o ść p o tę ż n y c h s t r a t w y n i k ają cych z a d a p t a c j i m o d e l i lin g w isty c z n y c h do b a d a ń li te r a c k ic h s p o w o d o w a ły po trzeb ę krytycznej re-wizji s t r u k t u r a l i z m u (tak z g ru b s z a te ż m o ż n a by z d efin io w ać p o s t s t r u k t u r a l i z m ) , k tó r a stała się o s t a te c z n i e rew izją n i e m a l całej tr a d y c y jn e j (n o w oczesnej) refle ksji te o r e ty c z n o l it e ra c k ie j . Z a r ó w n o je d n a k p o c z y n a n i a w czesnych p o s t s t r u k t u r a l i s t ó w f r a n c u s k ic h (B a r t h e s ’a, F o u c a u l t a , K ris te v e j) , ja k i k i e r u n k i w czesnej (s trateg iczn ej) d e k o n s t r u k c j i D e rri d y , p r a k t y k i d e k o n s t r u k c j o n i s t ó w a m e r y k a ń s k i c h , w reszcie oficjalne wejście na scenę b a d a ń li te r a c k ic h n e o - p r a g m a - ty z m u a m e r y k a ń s k i e g o 21 u ja w niły, że n a jw a ż n i e js z ą sta w k ą p o s t s t r u k t u r a l i s t y c z n e j rewizji były p r o b l e m y d la w ie d z y o l i te r a tu r z e n a ji s t o tn i e js z e - z a g a d n i e n i a te orii d zieła lite r a c k ie g o i jego i n t e r p r e ta c ji . P o s t s t r u k t u r a l i z m p rz y n i ó s ł ze sobą g łęboki kryzy s now oczesnej t e o r ii22 i zaow ocował k ry ty k ą m o d e l i o p a r t y c h n a p o d s t a w a c h m e ta fiz y c z n y c h - ich teleolo gii, s k ł o n n o śc i c e n tr a li s ty c z n y c h i p ró b z a p e w n i a n i a sobie b e z p ie c z e ń s tw a te o rety czn eg o . J e d n a k t a k ja k pie r w s z a , „ k ry t y c z n a ” faza p o s t s t r u k t u r a l i z m u z m i e r z a ł a głó w nie do ogło szenia „ k o ń c a T e o rii” , t a k wysiłki fazy kole jnej ( p o s t- p o s ts t r u k tu r a li s ty c z n e j ) z m i e r z a ł y zn ó w raczej do tego, by z n a leźć modus vivendi po „ z a m k n i ę c i u ” w y c z e rp a n e j tr a d y c ji23. Z a k w e s tio n o w a n i e f u n d a m e n t a l i z m u p o z n a w c z e g o (w p r z y p a d k u w ie d z y o li t e r a t u r z e , o d r z u c e n i e p a r a m e t r ó w now oczesnej teorii: u n iw e r s a ln o ś c i , o b ie k ty w n o ś c i, n e u t r a l n o ś c i p o z n a w czej i m e ta ję z y k o w o ś c i24) p rz y n i o s ło b a d a n i o m l i te r a c k im r ó w n ie ż b a r d z o w y ra ź n e te n d e n c je p r a g m a ty s t y c z n e i zaow ocow ało p r z e d e w s z y s t k im w „ s ł a b y c h ” te o r ia c h cz y ta n ia (liczba m n o g a nie jest tu oczywiście bez z n a c z e n i a ), p o d s t a w i a n y c h - 1 Z ob. Against Theory. L itera ty Studies and the N e w P ragm atism , ed. by W. J. T. M itc h e ll,
C h ica g o 1985.
22/< W p r z e k o n a n iu D e r rid y i d e k o n stru k c jo n istó w , a ta k ż e w p rz e k o n a n iu
n e o -p ra g m a ty stó w a m e ry k a ń s k ic h w szy stk ie o n to -h e rm e n e u ty c z n e m o d ele in te rp re ta c ji (tzn. w szystkie m ieszczące się w p a ra d y g m a c ie n o w o cze sn y m , n a sta w io n e na
u o b e c n ia n ie se n su itp .) o b c ią ż o n e zo stały m eta fiz y c z n y m i n a w y k a m i po zn aw c zy m i.
- ' Z ob. też A fter Poststructuralism. Interdisciplinarity and Literary Ih e o iy , ed. by N . E s te rlin an d B. R ie b k lin g , E v a n sto n 1993.
- 1 Z ob. ro zw ażan ia R. N ycza Lileralurologia. Spojrzenie w stecz na dzieje nowoczesnej myśli teoretycznoliterackiej w Polsce, w: te n i t J ę z y k m odernizmu. Prolegomena hisloiycznolilerackie, W roclaw 1997.
w m iejs ce „ m o c n e j” te orii in te r p r e ta c ji . „S ia b o ś ć ” ta nie o zn aczała oczyw iście ich faktycznej słabości, lecz w p ełn i ś w ia d o m ą ak c e p ta c ję z m i n i m a l i z o w a n i a roszczeń te o rety czn y ch i ja k na jd a le j p o s u n i ę te p re f e re n c je dla p r a k t y k l e k t u ro w y c h 2-'.
P r z e m i a n y te p r z y n i o s ły je d n a k now e w ą tp liw o ś c i. Z g a d z a n o się b o w ie m co do tego, że n o w oczesna te o r i a / t e o r i a i n t e r p r e t a c j i nie była w s t a n ie zre a liz o w a ć o b i e t n ic w y ja ś n i e n ia l i t e r a t u r y w t e r m i n a c h p r a w d o p o d o b n y c h g e n e r a l iz a c j i, ani też u s p r a w i e d liw ić t e c h n i c y s t y c z n y c h ros z c z e ń do w y ja ś n i e n ia w szy stk ieg o , co l i t e ra ckie. Z g a d z a n o się ró w n ie ż co do tego, że te o r ia u s ta la ją c a a p r i o r y c z n e n o r m y p o p ra w n o ś c i p o n io s ła całk o w ite fiasko. Z g a d z a n o się r ó w n ie ż co do tego, że je d n ą z n a jw a ż n i e js z y c h za s ł u g p o s t s t r u k t u r a l i z m u stała się d e w a lu a c j a id ei „w łaściwej i n t e r p r e t a c j i ”26 o ra z o d r z u c e n i e id ei „ p r a w o d a w s t w a ” na rzecz id ei „ t ł u m a c z e n i a ” ( B a u m a n ) i rezygnacja z p o s z u k i w a n i a o s t a te c z n e j p r a w d y na rzecz „ u c z e s t n ic t w a w k o m u n i k a c j i m i ę d z y t r a d y c j a m i ” (R orty). J e d n a k ty m b a r d z i e j a k t u a l n e stało się p y ta n ie : jak zach o w y w ać się w w a r u n k a c h p o n o w o c z e s n e g o a n - a r c h i z m u , któ ry nie m a być je d n o c z e ś n ie a n a r c h i z m e m , t o t a l n ą d e z y n w o l t u r ą czy c a łk o w it y m r e l a ty w iz m e m ? Jeszcze in acz ej m ó w iąc - je że li z a ł a m a n i e u p r a w o m o c n i e ń t e o r e ty c z nych, w y n ik a ją c e m i ę d z y in n y m i z ic h d e k o n s t r u k c j i nie m i a ło je d n o c z e ś n ie o z n a czać d e s t r u k c j i d y s c y p l in y b a d a ń li t e r a c k i c h , nie m ogło ono p ro w a d z ić - z w ła s z cza w d z ie d z i n i e i n t e r p r e t a c j i - do s y tu a c ji, w k tó rej u z n a li b y ś m y , że k a ż d a i n t e r p r e t a c ja jest m ożliw a i k a ż d a je d n a k o w o d o b r a . W sy tu a c ji r o z l u ź n i o n y c h czy
„ s ł a b y c h ” n o r m t e o r e ty c z n y c h b a r d z o p o t r z e b n e ok a z a ły się z n ó w o d w o ła n ia do in n e g o ro d z a j u „ s a n k c j i ” n ie m n i e j w a ż n y c h , a m o ż e n a w e t w a ż n ie j s z y c h n iż „ k r y t e r i a ” i „ n o r m y ” p o p ra w n o ś c i , p o z w a la ją c e na d o k o n y w a n i e w y b o ró w w ś ró d i n t e r p re t a c ji i na ich w a rto ś c io w a n ie . S łu s z n ie w ię c z a u w a ż a ł je d e n ze z w o le n n ik ó w id ei p ra g m a t y z m u : w o b li c z u „ fiask a o g r a n i c z e ń t e o r e t y c z n y c h ” z y s k u j e z n a c z e nie o g r a n i c z e n ie etycz ne, n a ło ż o n e na d o w o ln o ść i n t e r p r e t a c j i 27.
W 1987 r o k u u k a z a ł y się je d n o c z e ś n ie z b i e r a ją c a ety c z n e k o n s e k w e n c je d e k o n s t r u k c ji The E thics o f R eading J o s e p h a H i l l i s M i l l e r a i w s k a z u ją c a na e ty c z n e tlo myśli D e r r i d y R adical Hermeneutics. D econstruction and the H erm eneutic Project J o h na D . C a p u t o . W 1988 r o k u w y d a n o p o d s u m o w u j ą c ą w s t ę p n i e n a j w a ż n i e js z e i n sp i r a c je filo zoficzne ety ki w iedzy o l i t e r a t u r z e The E thics o f Criticism T o b in a S ie b e rs a , b a d a ją c ą p o w ią z a n i a B a c h ti n o w s k i e j t e o r ii d ia l o g ic z n o ś c i i ety k i c z y ta n ia The Com pany We Keep: A n E thics o f Fiction W a y n e ’a C. B o o th a , p r e z e n t u j ą c ą p r o j e k t now ej aksjolo gii jak o is to t n e j części te o r ii k ry t y c z n e j Contingencies o f Values: A lte r native Perspectives fo r Critical Theoiy B a r b a r y H e r r e n s t e i n S m i t h , z a ry s o w u j ą c ą p e rs p e k ty w y p o st-e ty k i The Ascetic Im perative in C ulture and Criticism G eoffreya G. H a r p h a m a 28. W ty m s a m y m r o k u - r o k u n ie w ą tp l iw ie dla l i t e r a t u r o z n a w c z e j 252 P rz e m ia n y te om ów ione szerzej w rozdz. Ponowoczesna kondycja (interpretacji), w:
A. B u rzy ń sk a D ekonstrukcja...
262 R. R o n y Dekonstrukcja, „Teksty D ru g ie ” 1997 n r 3, s. 205.
- A. Szahaj Granice anarchizm u inteipretacyjnego, „Teksty D r u g ie ” 1997 n r 6, s. 24 282 K olejno: N ew York 1988, B erkeley 1988, H a rv a rd 1988, C h ica g o 1988.
Burzyńska
O d metafizyki d o etykie ty k i n a j p ł o d n i e j s z y m - p is a ł D e n i s D o n o g h u e , że „ z a g a d n i e n i a n a t u r y ety c z n e j są a k t u a l n i e n a j b a r d z i e j d y s k u t o w a n e n a f o r u m a m e r y k a ń s k i c h b a d a ń l i t e r a c k i c h ” 29. I s t o t n i e - w k o ń c u la t 80. zw ro t e ty c z n y w b a d a n i a c h l i t e r a c k i c h s ta ł się p o w s z e c h n ie u z n a n y m f a k t e m , a p o t w i e r d z i ł y go w la t a c h n a s t ę p n y c h s y n t e t y c z n e o m ó w i e n i a i p o d s u m o w a n i a 30 w s k a z u j ą c e n a o b e c n o ś ć j u ż co n a j m n i e j k i l k u w ą tk ó w , d o w o d z ą c e do ść z n a c z n e g o - w b r e w p o z o r o m - z r ó ż n i c o w a n i a o m a w i a n e j p r o b l e m a t y k i 31. N a j i s t o t n i e j s z e j e d n a k z a g a d n i e n i a m i e ś c i ły się b e z w ą t p i e n i a w o b s z a r z e h e r m e n e u t y c z n y m i d o ty c z y ł y (w ieczn ie p o w ra c a ją c e j ) k w e s ti i g r a n i c i m o żliw o ści o g r a n i c z e ń i n t e r p r e t a c j i . W i d a ć to r ó w n ie ż b a r d z o w y r a ź n i e na p r z y k ł a d z i e w s p o m n i a n y c h ju ż d e k o n s t r u k c j i i n e o - p r a g m a t y z m u , zw łaszcza w d e c y d u ją c e j d la r o z w o ju o b u n u r t ó w k o n f r o n t a c j i z „ m o m e n t e m e t y c z n y m ” 32.
3. Etyka przed metafizyką, odpow iedzialność przed tekstem , czyli: efekt dekonstrukcji
W ie le z n a m ie n n y c h sk u tk ó w , zw ła sz c z a w d z ie d z in ie e ty k i i p o lity k i, w y n ik a z m ik ro lo g ic z - n y c h z ja w is k w ję z y k u . U z n a ję p rz e to za sw ój o b o w ią z e k n ie z a n ie d b y w a ć ty ch n iu a n s ó w i, co w ię c e j, c z y n ić w sz y stk o , ab y s k ie ro w a ć u w ag ę ty c h , co m n ie c z y ta ją lu b m n ie s łu c h a ją n a te d r o b n e m ik ro lo g ic z n e ró ż n ic e .
J. D e rrid a ”
J a c q u e s D e r r i d a p y t a n y o e ty c z n ą fazę d e k o n s t r u k c j i z a p r z e c z a n a jc z ę ś c ie j , ja k o b y była to k o l e j n a faza w ie ń c z ą c a z a r ó w n o d o k o n a n i a jego s a m e g o , ja k i jego
In Their M a sterS tep s, „T im es L ite ra ry S u p p le m e n t” 1988 D e c e m b e r, 16-22.
Zob. n p. Truth and the Ethics o f Criticism C h r is to p h e r a N o rris a (M a n c h e ste r a n d N ew York 1994), a tak że sty czn io w y zeszyt „P M L A ” z 1999 ro k u (p o d red . L a w re n c e ’a B u e lla ), d o stę p n y w o m ó w ie n iu M.P. M a rk o w sk ieg o . A rty k u ł M ark o w sk ieg o p o d a je też
po d staw o w ą b ib lio g ra fię d o ty czącą w ątk ó w ety czn y ch w b a d a n ia c h lite ra c k ic h , czu ję się w ięc zw o ln io n a z tego o b o w iązk u .
3 ,//M a rk o w sk i w y ró żn ia za B u e lle m sześć ta k ic h n u rtó w : o d n o w ie n ie tra d y c ji k ry ty czn ej o p a rte j n a reflek sji m o ra ln e j (A rn o ld , L eav is), ety c z n a o rie n ta c ja w filozofii n ajn o w szej (N u ss b a u m , R o rty ), w pływ F o u c a u lta i jego reflek sji n a d p ro b le m a m i a u to k re a c ji, D e rrid o w sk a d y sk u s ja z L e v in a se m , e k sp a n sja b a d a ń k o lo n ia ln y c h o ra z ro sn ąca p ro fe sjo n a liz a c ja b a d a ń n au k o w y ch i w y n ik a ją c e s tą d p rz e fo rm u lo w a n ia etyki zaw odow ej (tam że, s. 240-242).
O k re śle n ie N . M a p p a Deconstruction, w: Encyclopedia o f Literaturę and Criticism, ed . by M . C oyle, P. G a rsid e , M . K elsall a n d J. P eck, L o n d o n 1991, s. 753.
? ' R ozm ow a w Ogrodzie sztuk.
u c z n ió w z Yale. C h o ć - zw ła sz cza gd y o b se r w o w a ć d zieje a m e r y k a ń s k i e j k ry t y k i d e k o n s t r u c y j n e j - m o g ło b y się t a k w ła ś n i e w y d a w a ć 34, to j e d n a k i s to t n ie p r a k t y k i s a m e g o D e r r i d y św iad czą na k orzyść jego d e k la r a c ji . W ą t k i e ty c z n e p rz e w ij a ły się b o w ie m w d o k o n a n i a c h filozofa od s a m e g o p o c z ą t k u , p ocząw szy c h o c ia ż b y od słynnej Przem ocy i m e ta fizy k i^ , p o l e m i k i z m y ś lą L e v in a s a , z d r a d z a j ą c e j je d n a k b a r d z o u w a ż n e i p e łn e z a a n g a ż o w a n ia s p o j r z e n i e D e r r i d y na k w e s ti e ety czne. N a p o c z ą t k u lat 80. z a ró w n o D e r r i d a , ja k i n ie k t ó r z y p r z e d s ta w ic i e le k r y t y k i d e k o n - s t r u k c y jn e j (np. H i l l i s M ille r) d oszli do p r z e k o n a n i a 36, że j a k k o l w i e k p o d t e k s t y etycz ne w p i s a n e b yły w ic h d z ia ł a ln o ś ć od p o c z ą t k u , to je d n a k n ie zaw sze i n ie d la w s z y s t k ic h było to w y r a ź n ie w i d o c z n e 37. M i m o li c z n y c h a u t o k o m e n t a r z y D e r r i d y i jego u c z n ió w z Yale t r u d n o było u z n a ć d e k o n s t r u k c j e za i n t e r w e n c j e w y m ie r z o n e p rz e c i w k o r o z m a i t y m f o r m o m re p r e s ji i n a d u ż y c i o m id e o l o g ic z n y m , p rz e c i w k o i n s ty t u c j o n a l n e j w ła d z y i w s z e lk i m o d m i a n o m i n t e l e k t u a l n e g o m o n o p o l i z m u , p rz e c i w m a r g in a l iz a c j i ro z m a ic i e p o ję t y c h m n ie js z o śc i. W y d o b y c i e ty ch w sz y st
k ic h p ro b l e m ó w na p o w ie r z c h n i ę o k a z a ło się n ie tyle o d p o w i e d z i ą d e k o n s t r u k c j i na z a p o tr z e b o w a n i e cora z w y ra ź n ie j to r u j ą c y c h sobie d ro g ę t e n d e n c j i l i t e r a t u r o z n aw stw a a m e r y k a ń s k i e g o , ile raczej i n s p i r a c j ą ty ch t e n d e n c j i i p r z y c z y n k i e m do g r u n t o w n e g o p rz e o r i e n t o w a n i a jego m o d e l u
W y e k s p o n o w a n ie p r o b l e m a t y k i etycz nej n a j b a r d z i e j w id o c z n e stało się o czy wiście w p r a c a c h D e r r i d y , k tó r e g o p ó ź n y o k res d z ia ł a ln o ś c i - zw ła szcza w szy stk o to, co doty czyło kw estii „ i n n e g o ”, o d p o w ie d z ia ln o ś c i , p r z y j a ź n i, d a r u , g o śc in n o śc i, ś m ie rc i, r e lig ii38 - u pływ ał ju ż nie ty lk o p o d z n a k i e m d o m i n a c j i e ty k i , lecz n i e m a l jej w yłą czności. Była w ty m ró w n ie ż b a r d z o w y r a ź n a k o n s e k w e n c ja . Jeś li b o w ie m p rz y p o m n i e ć , że w czesna ( s tra t e g ic z n a ) d e k o n s t r u k c j a D e r r i d y (z la t 1966-1974) m ia ła na u w a d z e ( m ię d z y in n y m i ) k r y t y c z n ą an a li z ę m e t a f i z y c z n y c h p o d s t a w te o rii in t e r p r e t a c j i (re-wizję o n t o - h e r m e n e u t y k i ) i że to w ła ś n i e p r a k t y k i d e k o n s t r u k cji za k w e s tio n o w a ły z a sa d n o ś ć w ięk szo ś ci t r a d y c y jn y c h u ro s z c z e ń teo rii i n t e r p r e tacji i jeśli p r z y p o m n i e ć ró w n ie ż , że sp o ra część w ysił ków D e r r i d y b r a ł a się
34/ Faza etyczna była istotnie schyłkową fazą „klasycznej Szkoły z Yale” i zapoczątkowała etyczno-polityczny model literaturoznawstwa amerykańskiego. Trzeba się zgodzić jednak, że aczkolwiek wątki etyczne wyszły na plan pierwszy w pracach szkoły istotnie dopiero u jej schyłku, to wpisane były w podteksty jej działań niemal od samego początku. (Na ten temat A. Burzyńska K rajobraz po dekonstrukcji (Cz. I), „Ruch Literacki”
1995 z. 1.
35/ Po raz pierwszy drukowanej w 1964 roku.
36/ Być może pod wpływem głośnych spraw Heideggera i de Mana oskarżanych o współpracę z nazistami.
3// O tym szerzej - A. Burzyńska K rajobraz... Cz. I i II.
33/ Ze względu na przeglądowy charakter niniejszego tekstu nie analizuję tych zagadnień szczegółowo. Z nowszej polskiej literatury przedmiotu zob. uwagi J. Gutorowa w książce N a kresach człowieka. Sześć esejów o dekonstrukcji (Opole 2001) i esej M.P. Markowskiego D ekonstm kcja ireligia, „Res Publica Nowa” 2001 nr 10.
Burzyńska
O d metafizyki d o etykiz g łę b o k i e g o ro z c z a r o w a n i a t r a d y c y j n y m i m o d e l a m i i n t e r p r e t a c j i 39, to s k u t k i jego k r y t y c z n y c h a n a l i z m u s i a ł y być p r a k t y c z n e . I ta k i e też b yły - z a r ó w n o w p o staci k o n k r e t n y c h p r a k t y k c z y ta n ia , n ie u s i l u j ą c y c h - ja k s a m to fi lo z o f ok re ś la ! - za w s z e lk ą c en ę o p a n o w a ć c z y ta n y c h te k s tó w , ja k i s f o r m u ł o w a n y c h (e x p o s t) p r z e k o n a ń na t e m a t l e k t u r y d a ją c y c h się z e b r a ć w s z c z e g ó ln ą ety k ę cz y t a n i a , o s k r o m n y m (ilo ściow o), lecz głę b o k o p r z e m y ś l a n y m p r o j e k c i e 40.
D e k o n s t r u k c j a D e r r i d y n ie p r o p o n u j e b o w i e m ety k i w t r a d y c y j n y m r o z u m i e n i u , a n a w e t ją po p r o s t u d e k o n s t r u u j e . J e d n a k ż e p e w n e r o z u m i e n i e e ty k i , „coś ar- c h i - e t y c z n e g o ”, jest tyleż jej ź r ó d ł e m , co je d n y m z jej n a j w a ż n i e j s z y c h efektów.
E t y k a s t a n o w i w rę c z s e d n o d e k o n s t r u k c j i , a z a r a z e m d e k o n s t r u k c j a u m o ż l iw ia now e m y ś le n i e k w estii e ty c z n y c h . E t y k a D e r r i d y to raczej ro d z a j e ty c z n e g o d o ś w ia d c z e n i a (b ęd zie o ty m m o w a jes zcze p ó ź n ie j ) , k tó r e n ie j e s t , a p o w s t a - j e w k o n k r e t n e j s y t u a c ji lektury. O d p o w i e d z i a l n o ś ć - n ie tyle k a t e g o r i a , ile raczej p o d s t a w o w e z o b o w ią z a n i e tej e ty k i , k tó r a m u s i p o p r z e d z a ć s a m te k s t (p o d o b n i e ja k w m y ś li L e v in a s a ety k a p o p r z e d z a ł a o n to l o g ię ) - o z n a c z a b o w i e m k o n te k s to w e u s y t u o w a n i e i a u t e n t y c z n e z a a n g a ż o w a n i e c z y ta ją c e g o 41. J e ś li b o w i e m d o s t rz e c m o ż n a w y r a ź n ą li n ię łą cz ącą n a jw c z e ś n i e js z e p r a k t y k i D e r r i d y z o s t a t n i m i , to ró w n ie ż m o ż n a d o s t r z e c w jego m y ś li b a r d z o w y r a ź n i e ślad y ty c h in s p i r a c j i , k tó r e dla jego p o g lą d ó w e ty c z n y c h o k a z a ł y się d e c y d u ją c e , a k t ó r e r ó w n ie ż w ią ż ą filo zo fi c z n ą in ic ja c ję m y ś lic ie la z jego d o j r z a ł y m i p r a c a m i . M a m tu na m y ś li oczyw iście z w ią z k i filozofii D e r r i d y z m y ś lą L e v i n a s a , o k t ó r y m m ów i! w s w o im p o d s u m o w a n i u L a w r e n c e B u ell, że jest on n a j w a ż n i e j s z ą p o s t a c ią e t y c z n e g o z w r o t u h u m a n i st y k i p o s t p o s t s t r u k t u r a l i s t y c z n e j . S a m D e r r i d a (w o s t a t n i m p o ż e g n a n i u ) p o w ie d z ia ł po p r o s tu , że myśl L e v i n a s a p r z e b u d z i ł a nas w s z y s t k i c h 42. N a e t a p i e P rzem o
cy i m eta fizyki D e r r i d ę in t e r e s o w a ł a sa m a s t r a t e g i a k w e s t i o n o w a n i a m e t a f i z y k i ( p o p r z e z ety k ę ) o b r a n a p r z e z L e v i n a s a w Całości i nieskończoności, a t a k ż e p u ł a p k a , w k t ó r ą fi lo z o f dal się z ła p a ć , k ie d y to „ c h c ą c z b u d o w a ć swój d y s k u r s , z m u s z o n y byl w n i m p rz y j ą ć to, od czego s ta ra ! się u w o l n i ć ”43. J e d n a k t a k ż e i tu d a ło się d o s t rz e c to, co o każe się d la D e r r i d y b a r d z o w a ż n e z n a c z n i e p ó ź n ie j : p o s z u k i w a n i e s p o s o b ó w w yjścia p o za m e t a f i z y k ę , p o t r z e b a d ia l o g u , i n t e r s u b i e k t y w n e „ u g r u n t o w a n i e ” s e n s u , n ie s k o ń c z o n e o t w i e r a n i e się n a „ i n n e g o ”, g łę b o k i s z a c u n e k d la jego o d m i e n n o ś c i , o d p o w i e d z i a l n o ś ć o d p o w i e d z i , k o n ie c z n o ś ć p o r z u c e n i a ję zyka ja ko n a r z ę d z i a o p i s u , a z w ró c e n ie się k u ethosowi itp. L e v i n a s t a k ż e n a j b a r d z i e j p rz e n i -
„Żaden model lektury nie wydaje się nam aktualnie na miarę tego tekstu, który będziemy chcieli odczytać jako tekst, a nie jako dokument” (J. Derrida O gramatologii, przel. B. Banasiak, Warszawa 1999, s. 205).
4®/ Zob. np. Ta dziw na instytucja zw a n a literaturą. Z Ja cq u esem D etridą rozm aw ia Derek A ttń d g e , przel. M.P. Markowski, „Literatura na Swiecie” 1998 z. 11-12; Dekonstrukcja w badaniach literackich, red. R. Nycz, Gdańsk 2000.
41 Zob. też M.R Markowski Z w ro t e ty c zn y ..., s. 242.
42// Zob. J. Gutorow U wagi o etyce dekonstrukcji, w: N a kresach..., s. 58.
Rozmowa w Ogrodzie sztuk.
kliwie p rz e w id z i a ł, że e ty k a jest nie ty lko d o p e ł n i e n i e m czy z a s t ę p s tw e m m e t a f i zyki, ale też k o n ie c z n o ś c ią m y ś le n i a , k tó r e p o d e j m i e ryzyko o tw a rc i a się na n i e prz e w id y w a ln e . W ą t e k te n - do k tó r e g o p o s t a r a m się jeszcze po w ró cić na k o ń c u ro zw ażań - st a l się dla D e r r i d y n ie w ą tp l iw ie je d n y m z n a jw a ż n i e js z y c h .
4. Krytyka niemetodyczna, czyli: jak o w o cn ie używać literatury nie nad-używając jej
C o d z ie je się , g d y z a p r z e s ta je m y p o sz u k iw a ń t e o r ii je d n o c z ą c e j to , co p u b l i c z n e i to , co p r y w a t n e , a z a d o w a la m y s ię t r a k t o w a n i e m w y m o g ó w a u to k r e a c ji i lu d z k ie j s o lid a r n o ś c i ja k o r ó w n ie z a s a d n y c h a c z k o l w i e k z a w s z e n ie w s p ó łm ie rn y c h
R. R orty"
N ie u fa m a n i id e i s tr u k tu r a lis ty c z n e j, z g o d n ie z k tó r ą is to tą k ry ty k i lite ra c k ie j jest d o g łę b n e p o z n a n ie „ m e c h a n iz m ó w te k s to w y c h ”, a n i id e i p o s ts tr u k tu r a lis ty c z n e j, z g o d n ie z k tó rą is to tą k ry ty k i je st w y k ry c ie w te k śc ie h ie r a rc h ii m e ta fiz y c z n y c h b ą d ź p ró b ich p o d w a ż e n ia
- w y z n a w a ł R o r ty p o d c z a s sły n n ej d y s k u s ji o i n t e r p r e t a c j i i n a d i n t e r p r e t a c j i w C a m b r i d g e w 1990 ro k u . I d o p o w ia d a ł:
L e k tu ra te k stó w p o le g a na ty m , że c z y ta m y je w św ie tle in n y c h tek stó w , lu d z i, o b se sji, p o je d y n c z y c h in fo rm a c ji i czegoś ta m jeszcze, p o czy m sp ra w d z a m y , ja k i je st e fe k t [...].
O ty m , co fa sc y n u je i p r z e k o n u je , p r z e s ą d z a ją p o trz e b y i cele o só b , k tó r e d a ją się z a fa sc y now ać i p rz e k o n a ć . W y d a je m i się , że p ro śc ie j b y ło b y a n u lo w a ć r o z ró ż n ie n ie m ię d z y u ż y ciem a in te r p re ta c ją te k s tu , a ro z ró ż n ia ć je d y n ie m ię d z y u ż y tk a m i, ja k ie ró ż n i lu d z ie c z y n ią z te k s tu d o ró ż n y c h celów .43
R o r t y ’ego p ro p o z y c j a k ry ty k i n ie m e t o d y c z n e j - tak iej w ięc, k tó r a , ja k w y ja ś n i a ł w i n n y c h m iejs cach : 1) z a p r z e s t a n i e u s i ln y c h p o s z u k i w a ń tego, „o czym d a n y te k s t jest n a p r a w d ę ” ; 2) nie b ę d z ie p o s i a d a ć z g ó ry z a g w a r a n t o w a n y c h k ry t e r ió w sukces u; 3) nie bę d z ie „u le g a ć s t a r e m u o k u l t y s t y c z n e m u d ą ż e n i u do o d sz y f ro w y w a n ia k o d ó w i o d r ó ż n i a n i a rz eczyw isto śc i od p o z o r u ” ; 4) a n i „ w p ro w a d z a ć n i e m iłe j o pozycji p o m i ę d z y tym , co sł u s z n e i ty m , co u ż y t e c z n e ” ; 5) w z a m i a n zaś b ę dzie p e łn a pasji, n a m i ę t n a i „ n a t c h n i o n a ”46 - by ła p r ó b ą a d a p t a c j i id ei filo zoficz
nego n e o - p r a g m a t y z m u d o teo rii (lub raczej „ t e o r i i ”) in t e r p r e t a c j i . W i d o c z n a w po w yższym p r o g r a m i e s z c z u p ło ść te o r e ty c z n y c h z a ło ż e ń b y ła c ałk o w ic ie z a m i e -
44 R. R orty, Przygodność, ironia, solidarność, przel. W.J. P o p o w sk i, W arszaw a 1996, s. 13.
4: U. Eco, R. R orty, J. C u lle r, C. B rooke-R ose Interpretacja i nadinterpretacja, red. S. C o llin i, przel. T. B iero ń , K raków 1996, s. 103-104.
S 462 T am że, s. 101-107.
Burzyńska
O d metafizyki do etykir z o n a , sk o ro c h o d z i ł o R o r t y ’e m u p r z e d e w s z y s t k i m o o d ł o ż e n i e n a b o k t e o r e ty c z n y c h i n s t r u k c j i i p r o g r a m ó w , a w z a m i a n o t w a r c i e p o la d o ś w i a d c z e n i a - k o n k r e t nej p r a k t y k i c z y ta n ia , k tó r a ta k n a p r a w d ę o b w a r o w a n a z o stać m i a ł a ty lk o j e d n y m , a b s o l u t n i e n i e z b y w a l n y m w a r u n k i e m - „ a p e t y t e m ” n a l i t e r a t u r ę . R ó w n i e p r z e k o n u j ą c e z d a ją się b yć l a n s o w a n e z a r ó w n o p r z e z R o r t y ’ego, ja k i p r z e z S t a n l e y a F is - h a p o s t u l a t y „ a n a r c h i z m u i n t e r p r e t a c y j n e g o ” (z w łaszcza zaś p r z e n i e s i e n i e e w e n t u a l n y c h „ l e g i t y m i z a c j i ” i n t e r p r e t a c j i w sferę s p o ł e c z n y c h i k u l t u r o w y c h k o n t e k stów o j e d y n i e lo k a l n y m o g r a n i c z e n i u , u z n a n i e ty lk o w z g lę d n e j „ o b i e k t y w n o ś c i ” i n t e r p r e t a c j i - os i ą g a n e j n a d r o d z e k o n s e n s u s ó w r o z m a i t y c h w s p ó l n o t , czy w r e s z cie - p o r z u c e n i e p rz e s t a r z a ł e j , p e łn e j h e r m e n e u t y c z n y c h p rz e s ą d ó w id ei „ i n t e r p r e t a c j i ” n a rzecz w z b o g a c a ją c e g o „ u ż y w a n i a ” l i t e r a t u r y ) . K o n c e p c j a R o r t y ’ego o d p o w i a d a p r z y j m o w a n e j p r z e z n ie g o w ersji „ s ł a b s z e j ” r a c j o n a l n o ś c i ja k o „ o g lą d y ” (civility) 47, k tó r a n ie p o t r z e b u j e „ b a r d z i e j s o l i d n y c h f u n d a m e n t ó w n iż w z a j e m n a lo j a l n o ś ć ” (N 218) i k tó r a odsyła raczej
d o p e w n e g o z b io ru p rz y m io tó w m o ra ln y c h : to le r a n c ji, p o s z a n o w a n ia d la o p in ii in n y c h , g o to w o śc i d o s łu c h a n ia , p o le g a n iu raczej na p e rs w a z ji n iż n a sile . [...] B yć ra c jo n a ln y m z n a c z y b o w ie m [...] p o p r o s tu ty le , co d y s k u to w a ć na d o w o ln y te m a t - re lig ijn y , lite ra c k i czy n a u k o w y - w sp o só b u n ik a ją c y d o g m a ty z m u . (N 202)
O cz y w iśc ie - ur o k o w i R i c h a r d a R o r t y ’eg o i jego li b e r a l n e j u t o p i i p rz e n i e s i o n e j w w ie d z ę o l i t e r a t u r z e n i e m a l n ie sp o s ó b się o p rz e ć . A k i e d y słyszy się ap el, by te k s t li t e r a c k i p r z e s t a ł b yć p r ó b k ą p o d m i k r o s k o p e m h is to l o g a , le cz by b u d z i ł m iło ś ć l u b n ie n a w iś ć , by w y tr ą c a ł z n o r m a l n y c h k o l e i n życia , by n a p r z y k ł a d - jak d a je do z r o z u m i e n i a R o r ty - i n t e r p r e t a t o r ó w J ą d r a ciemności n a p r a w d ę o b c h o d z ił y losy K u r t z a lu b M a r l o w e ’a czy ta j e m n i c z e j k obiety, k tó r e j „włosy były u p i ę t e w k s z t a ł t h e ł m u ”48, c h c ia ło b y się p o w ie d z ie ć : tak! W ł a ś n i e t a k n a le ż y o b c h o d z ić się z li t e r a t u r ą ! N i e w ą t p l i w i e dla R o r t y ’ego, p o d o b n i e zr e s z tą ja k d la a u t o ra The L ife A fte r Postmodernism
a k c e p ta c ja s ta n u , w k tó ry m n ie o b e c n e są ja k ie k o lw ie k g w a ra n c je p o z n a w c z e i e g z y s te n c ja ln e , w k tó ry m p ra w d a p r z e s ta je m ie ć m o n o lity c z n ą i m o n o p o lis ty c z n ą p o s ta ć , a w z a m ia n p o d le g a u w a ru n k o w a n io m h is to ry c z n y m , k o n te k s to w y m , k u ltu ro w y m itp ., p rz y n o si m o ż liw o ść w s p ó łu c z e s tn ic z e n ia w tw o rz e n iu p e łn e j ż y c ia , b a r d z ie j k o lo ro w e j i w ra ż liw e j, o ra z [...] b a r d z ie j to le ra n c y jn e j k u ltu ry .49
4/ R o rty z re sz tą uw aża, że d la h u m a n isty k i (w o d ró ż n ie n iu od n a u k p rz y ro d n ic z y c h ) w łaściw a jest ty lk o ta k a w łaśn ie, ja k p ro p o n u je , w ersja ra c jo n a ln o śc i. R a c jo n a ln y w tym z n a c z e n iu to raczej „cyw ilizow any” , a nie „ m e to d y c z n y ” . Z ob. jego ro zw ażan ia w eseju N a u k a ja ko solidarność, w: Obiektywność, relatywizm i praw da, p rz e t. J. M a rg a ń s k i, W arszaw a 1999; o ra z - w z m ie n io n e j w ersji - „ L ite ra tu r a na S w iecie” 1991 n r 5 (p rze t. A. C h m ie le c k i); d alej w tek ście o zn acz o n e N z n u m e re m strony.
48/1 W szy stk ie c y ta ty z w y pow iedzi R o rty ’ego w: U. E co, R. R otry, J. C u lle r, C. B ro o k e-R o se In terp reta cja ..., s. 105.
49/ J. F e k e te L ife A fte r ..., s. X-XI.
N ie sp o s ó b je d n a k r ó w n ie ż z a p o m n i e ć je d n e j z k lu c z o w y c h scen z n a k o m i t e j p o w ieści C h r i s t o p h a R a n s m a y r a O sta m i św ia t, sceny, w k tó rej p a d a w y r o k s k a z u j ą c y O w i d iu s z a n a z e s ł a n ie do Tomi. W w ersji R a n s m a y r a - A u g u s t ta k i e g o w y r o k u wcale nie w ydaje . Z a p a t r z o n y w n o so r o ż c a , p o d a r u n e k p r o t e k t o r a S u m a t r y , z a ch w y co n y p r z e d z i w n y m zw ie rz ę c i e m , któ r e ta r z a się w o b w a r o w a n y m p a l i s a d ą b a jorze n a d z i e d z i ń c u w e w n ę t r z n y m , ledw o s ł u c h a słów d o n o s i c ie l a , a po ch w ili z n i e c ie r p li w i o n y m a c h a ty lko ręk ą, by m u nie p r z e s z k a d z a n o . Z n i e c i e r p l i w i o n e m a c h n ięcie C e s a r z a , zostaje o p a c z n i e z r o z u m i a n e , a n a s t ę p n i e fałszyw ie u ż y te i choć cala sy tu a c ja jest oczyw iści e e l e m e n t e m s k o n s t r u o w a n e j p r z e z R a n s m a y r a fikcji h is to r y c z n e j, to u ż y te k te n je d n a k - co w ie m y z h i s t o r i i - p r o w a d z i d o je d n e j z n a j w ięk szy ch tr a g e d ii o s o b i s ty c h 50. S y tu a c j a ta p o k a z u j e p r z e d e w s z y s t k i m , że w ję
zy k u w ła d z y i n t e r p r e t a c j a (a ty m b a r d z i e j w ła ściw a i n t e r p r e t a c j a ) z n a k u n ie jest w cale w a ż n a - w a ż n e jest ty lk o to, jak z o s t a n ie on użyty. U życie b o w i e m p o c ią g a za so bą o k r e ś lo n e sk u t k i. „ D l a języka w ła d z y c h a r a k t e r y s t y c z n a jest b r a c h y l o g ia - n i k t nie wie d o k ł a d n i e , co z n a k o z n a c z a , w p ro w a d z e n i e go w czy n p o z o s t a w i a się p o d d a n y m ” 51. I n t e r p r e t a c j a z n a k u z a c i e ra się i n i k n i e , p o z o s t a je s a m o użycie . O czyw iście n ie trzeb a u c ie k a ć się aż d o fikcji lite r a c k ie j , by do w ieść, że użycie z n a k u , o d e r w a n e od jego r o z u m i e n i a lu b ta k ie , k tó r e jest o p a r t e na o p a c z n y m r o z u m i e n i u , p rz y n i e ś ć m oże b a r d z o p o w a ż n e k o n s e k w e n c je , lecz m i s t r z o w s k i li te r a c k i op is u n a o c z n i a to zjaw is k o b a r d z o su g es ty w n ie. O p a c z n e użycie z n a k u m o ż e s p r o w a d z ić kło poty, użycie o p a r t e na b ł ę d n y m r o z u m i e n i u m o ż e k o sz to w a ć życie.
P r a g m a ty s t y c z n a te o r ia u ż y w a n ia l i t e r a t u r y m u s i o p r z e ć się o m o c n y g r u n t k o m p e te n c ji, rz e m io s ł a , s z t u k i r o z u m i e n i a . W ró w n ie oczyw isty s p o s ó b n ie w y sta r c z y jej „ n ie w y m u s z o n a z g o d n o ś ć ” w y im a g i n o w a n e j s o l id a r n e j w s p ó l n o t y u c z o n y c h h u m a n i s t ó w , w któ rej nie m a m i e js c a n a k o nflikty, sp ory, n ie u c z c iw o ś ć , d la któ rej użycie n ie s t a n ie się n ig d y n a d -u ż y c i e m .
E ty k a w ię c m u s i st a n o w i ć z a r ó w n o p u n k t w yjścia, ja k i d o jś c ia p r a g m a ty s t y c z - nej teorii, z czego z re s z tą d o s k o n a l e z d a ją sobie s p r a w ę jej rzec znicy. D l a t e g o też k o n k l u d u j e R orty: „ M y - p r a g m a ty ś c i [...] jako z w o le n n ic y s o l i d a r n o ś c i swe u jęcie w a rto ś c i zespołow ego p r o c e s u b a d a w c z e g o o p i e r a m y ty lk o na ety ce, a n ie n a e p i s t e m o lo g ii czy m e t a fi z y c e ” 52.
Z w i e ń c z e n ie m te go p r o j e k t u o k a z u je się w ię c r ó w n ie ż - p o d o b n i e jak w p r z y p a d k u d e k o n s t r u k c j i , ch o ć nie c o in acz ej u z a s a d n i a n a - m o r a l n a o d p o w i e d z i a l ność, k tó r a p ro w a d z i d o z a c h o w a n ia (w pro ces ie b a d a w c z y m ) „ o d p o w i e d n i e j p r o porcji n ie w y m u s z o n e j z g o d n o śc i i to l e ra n c y j n e j n i e z g o d n o ś c i ” 53. S f o r m u ł o w a n i e to zaś odsy ła do o s t a tn i e g o w ą t k u , k t ó r y w ty m (z k o n ie c z n o ś c i b a r d z o n i e w ie l k im )
(l C h . R a n s m a y r Ostatni świat. Powieść z dodatkiem Owidiuszowego repertuaru, przel. J.S.
B u ras, W arszaw a 1998, s. 67-70.
^ 'i / W. S c h m id t-D e n g le r N ic nie zachowa swojej postaci, przel. A. W olkow icz, „ L ite ra tu r a na Św iecie” 1996 n r 8-9, s. 184.
^2/ R. R o rty N a u k a ja k o ..., s. 205.
r S 5 ' T am że, s. 212.
Burzyńska
O d metafizyki d o etykisz k i c u w a r to j e d n a k ż e zaznaczyć. Jeś li b o w i e m h a s ł e m „ e t y k a ” p o s ł u g u j ą się n i e m a l w szyscy p o s t - p o n o w o c z e ś n i m y ś lic ie le , to tr z e b a je szcze za p y ta ć : ja k n ależ y h a sło to r o z u m i e ć , sk o r o w dość c z ę s t y m o d c z u c i u p r z y w o d z i o n o na m y ś l raczej f u n d a m e n t a l i s t y c z n e s k o j a r z e n i a 54. Z w r o t, k tó r y n a z y w a m y e t y c z n y m , w y m a g a b e z w ą t p i e n i a je szcze je d n e g o k r o k u , alb o ra czej - m ó w ią c ściślej - n ie jest on w g r u n c i e rze c z y z w r o t e m w s t r o n ę e ty k i, jeśli o czyw iście m i e ć n a u w a d z e jej t r a d y c y jn e (czyli n o w o c z e sn e ) p o jm o w a n i e . J e s t raczej „ p o w r o t e m do m o r a l n o ś c i ” 55 i to „ m o r a l n o ś c i u j a w n i o n e j ” , a w ięc „ m o r a l n o ś c i b e z e t y k i ” 56.
J e ż e l i b o w i e m e t y k a o k a z a ł a się n a j s k u t e c z n i e j s z y m n a r z ę d z i e m k w e s t i o n o w a n i a m e t a f i z y k i n a p r z e j ś c i u o d p o n o w o c z e s n o ś c i d o p o s t - p o n o w o c z e s n o ś c i , to m o r a l n o ś ć - w d o b i e o b e c n e j - s t a ła się s k u t e c z n y m n a r z ę d z i e m k w e s t i o n o w a n i a ety k i.
6. Przeciwko etyce, czyli: p o w ró t do m oralności
Jestem przeciwko etyce.
J.D. Caputo”
Kres „ery etyki” jest początkiem „ery moralności”.
Z. Bauman”
S łu s z n ie z w ra c a ł uw a g ę M a r t i n J a y na z a s łu g i p o s t s t r u k t u r a l i z m u (a w szc z e g ó ln o ś c i d e k o n s t r u k c j i ) w „ u p r z y t o m n i e n i u n a m k o s z t ó w m o r a l n e g o a b s o l u t y z m u ” 59. P o s t - p o n o w o c z e s n a e ty k a ( p o d o b n i e ja k te o r ia ) jest e t y k ą „ s ł a b ą ”, a s łab o ść ta ( p o d o b n i e ja k ta m ) n ie jest sła b o śc ią , lecz siłą. O z n a c z a b o w ie m (znów) z m i n i m a l i z o w a n i e a r b i t r a l n y c h n a k a z ó w i p r z e s u n i ę c i e w st r o n ę p r a k t y k i , a w ię c - w ty m p r z y p a d k u - do m o r a ln o ś c i .
P e r s p e k ty w ę tę z a s u g e r o w a ł r ó w n ie ż w s w o im i n t e l e k t u a l n y m t e s t a m e n c i e M i c h e l F o u c a u l t , a stało się to w r o k u 1984, a w ię c w czasie p ie r w s z y c h s y g n a łó w
^ Na niebezpieczeństwa fundamentalizmu przy okazji powrotu do etyki zwracał m.in.
uwagę podczas dyskusji o granicach anarchizmu interpretacyjnego W. Kalaga w artykule Tekst - wirtualność - interpretacja: w sprawie przybijania gw oździ, „Teksty Drugie” 1997 nr 6, s. 87.
557 Zob. Powrót do moralności. O statni w y w ia d z M ichelem Foucaullem (1926-1984), przel. M. Radziwiłłowa, „Literatura na Swiecie” 1985 nr 10.
567 Określenia te pochodzą z: Z. Bauman, D w a szkice...
57/ J.D. Caputo A gainst Ethics. Contributions to a Poetics o f Obligations w ith Constant Reference to Deconslruclion, Bloomington 1993, s. 1.
^ Z. Bauman D w a szkice..., s. 83.
597Cytuję za: M.P. Markowski Z w ro t e ty c zn y ..., s. 241.
o p is y w a n e g o tu ta j z w r o t u 60. W c z e ś n i e j ju ż d o k o n a ł on z w ie ń c z e n i a swojej filo zo
ficznej dro g i, któ rej f i n a łe m stal się sw oisty p ro j e k t m o r a ln y , u s y t u o w a n y na a n t y p o d a c h w szelk iej m n i e j lu b b a rd z i e j f u n d a m e n t a l i s t y c z n i e p o jętej etyki. „ P o s z u k iw a n ie f o r m y ety ki do prz y ję c ia dla w szy stk ich - w ty m sensie , że wszyscy m i e li b y się jej p o d p o r z ą d k o w a ć ” , w y d a w a ło m u się c z y m ś „ k a t a s t r o f a l n y m ” 61. R ó w n i e ż w p r z y p a d k u F o u c a u l t a - p o d o b n i e ja k w p r z y p a d k u D e r r i d y czy R o r t y ’ego - e t y ka w p is a n a była od p o c z ą t k u w jego m y ś le n i e , p ocząw szy c h o ć b y od u w a g i p o ś w ię co nej „ w y k lu c z o n y m ” , p rz e z a n a l i z o w a n ie d o n io s łe j z e ty c z n e g o p u n k t u w id z e n ia relacji m i ę d z y w ie d z ą i w ła d z ą , b a d a n i e m e c h a n i z m ó w r e p r e s y jn o ś c i i w p ły w u ideologii na je d n o s tk ę . T a k j e d n a k - ja k w p r z y p a d k u o b u p o z o s t a ły c h - owa d ając a się od czy ta ć m i ę d z y w ie r s z a m i m yśl ety c z n a została w p e w n y m m o m e n c i e w y d o b y ta na p o w ie rz c h n i ę , by p r z y b r a ć o s t a te c z n i e p o s t a ć in d y w i d u a l i s t y c z n e j , z n a jd u j ą c e j swoje z a k o r z e n i e n i e w p r a k t y k a c h s t a r o ż y tn y c h , ety k i „ tr o s k i o sie b i e ”, a więc p o s z u k i w a n i a p r a k t y k o w a n y c h p rz e z k a ż d e g o z o s o b n a spo s o b ó w sa m o re a liz a c ji.
A k t u a l n ą z m i a n ę p o g lą d ó w na k w e stie e ty c z n e być m o ż e n a jl e p ie j p o k a z u j ą liczn e w y p o w ie d z i B a u m a n a 62, z k tó r y c h ch y b a n a j t r a f n i e j s z e jest l a p i d a r n e s t w i e r d z e n i e filozofa, w y p o w i e d z ia n e w je d n y m z w yw iadów : „ m o r a l n o ś ć nig d y nie jest i n ie m o ż e być s z t y w n a ” 63. Jaw i się dziś m o r a l n o ś ć - p is a ł r ó w n ie ż B a u m a n - jako zjaw is ko ró w n ie p r z y g o d n e , co i reszta b y tu , ja k i reszta b y t u p o z b a w io n a
' ” O czyw iście ta k ż e F o u c a u lta n ie p o w in n o w tym k ró tk im sz k icu z a b ra k n ą ć , choć nie sposób tego w ą tk u rozw inąć. P ro je k t F o u c a u lta , c z erp iący z tra d y c ji a n ty czn ej d o b itn ie został sfo rm u ło w an y w esejach p ośw ięconych trosce o sie b ie (Historia seksualności, t. 3, przel. T. K o m e n d a n t, W arszaw a 1995; Techniki siebie, w: Filozofia, historia, polityka. Wybór pism , p rzek l. i w stęp D . L eszcz y ń sk i, L. R a siń sk i; Sobąpisanie, przel. M.P. M a rk o w sk i, w: Powiedziane, napisane. Szaleństwo i literatura, o p rać. T. K o m e n d a n t, W arszaw a 1999).
Zob. te ż D . L eszczy ń sk i, L. R a siń sk i Wstęp do: Filozofia, historia, polityka, s. 36-39; oraz esej P. V eyne’a O statni Foucaull i jego moralność, przel. T. K o m e n d a n t, „ L ite ra tu ra na Ś w iecie” 1988 n r 6.
6 Powrót do moralności... s. 335.
622 Z. B a u m a n Etykaponowoczesna, tłu m . J. B a u m a n , J. T o k arsk a-B ak ir, W arszaw a 1996;
Postmodernizm, czyli nowoczesność bez złudzeń. Z prof. Z. Baum anem rozm awia A . Chmielewski, „O d ra ” 1995 n r 1. B a u m a n zw raca rów nież uw agę na to, że d la
p a ra d y g m a tu now oczesnego c h a ra k te ry sty c z n y byt p rz y m u s p o p rz e d z a n ia m o raln o ści przez etykę, k tó ry sp raw iał, że „ m o ra ln o ść n ie m ogła być p o m y śla n a in aczej n iż jako w y t w ó r etyki; zasad y ety czn e były n a rz ę d z ia m i jej p ro d u k c ji; ety k a była te c h n o lo g ią p rz e m y słu m o raln eg o , d o b ro - z a m ie rz o n y m p ro d u k te m , zlo - o d p a d e m lu b b ra k ie m fab ry c zn y m ” (Moralność bez etyki, s. 71). S tąd ta k ż e - z d a n ie m socjologa - w y n ik a b łę d n e p rz e k o n a n ie w p a ja n e n am przez stu le c ia , że gdy n ie b ę d z ie ety k i, z n ik n ie też m o raln o ść, podczas gdy w rzeczyw istości jest to ty lk o k o lejn a fikcja teo rety czn a sk o n stru o w a n a przez m yśl trad y cy jn ą. P rz e k o n a n ie to przyśw ieca ró w n ież m yślicielo m
p o stp o s tstru k tu ra listy c z n y m .
■" Postmodernizm, czyli nowoczesność bez złu d z e ń ..., s. 25.
