WIARA
NADZIEJA MIŁOŚĆ
B E N E D Y K T X V I
Przewodnik po życiu chrześcijańskim
Wybór i opracowanie Tomasz Samulnik OP
Książki z dobrej strony: www.znak.com.pl
Więcej o naszych autorach i książkach: www.wydawnictwoznak.pl Społeczny Instytut Wydawniczy Znak, 30-105 Kraków, ul. Kościuszki 37 Dział sprzedaży: tel. (12) 61 99 569, e-mail: czytelnicy@znak.com.pl Wydanie I, 2022. Printed in EU
© Libreria Editrice Vaticana, 2022 Projekt okładki
Adam Gutkowski goodkowskydesign.com Ilustracja na okładce
autor nieznany, Cnoty teologiczne: wiara, nadzieja, miłość, Metropolitan Museum of Art, CC0, via Wikimedia Commons Opieka redakcyjna
Katarzyna Węglarczyk Korekta
Katarzyna Onderka Katarzyna Węglarczyk Łamanie
Dariusz Ziach
Fragmenty Jezusa z Nazaretu:
Copyright © for the translation by Wiesław Szymona Fragment Światłości świata:
Copyright © for the translation by Piotr Napiwodzki
© Copyright for this edition by SIW Znak sp. z o.o., 2022 ISBN 978-83-240-6420-5
Cz. I WIARA
WIARA
Część I
CZY WIARA
TO RELIKT PRZESZŁOŚCI?
Dzisiaj człowiek uważa, że sam potrafi wszystko to, cze- go wcześniej oczekiwał tylko od Boga. Według tego mo- delu myślenia, który ma się za naukowy, sprawy wiary ja- wią się jako archaiczne, mityczne, przynależne do dawnej cywilizacji. Religia, w każdym razie chrześcijańska, uwa- żana jest za relikt przeszłości. […]
Nowoczesne myślenie, które ma na koncie tak wiele sukcesów i zawiera w sobie wiele rzeczy słusznych, zmie- niło podstawową orientację ludzi w stosunku do rzeczywi- stości. Myślenie to nie szuka już tajemnicy, nie szuka tego, co boskie, lecz wydaje mu się, że wie: nauka odkryje kie- dyś to, czego dzisiaj jeszcze nie rozumiemy. To tylko kwe- stia czasu, abyśmy zapanowali nad wszystkim. […]
Druga strona to fakt, że właśnie nauka znowu wi- dzi swoje granice, że wielu naukowców dzisiaj mówi o konieczności istnienia czegoś, skąd pochodzi całość
rzeczywistości, i o potrzebie postawienia tego pytania na nowo. […]
WIARA
To oznacza, że rzeczywiście żyjemy w epoce, w której konieczna jest nowa ewangelizacja; w której Ewangelia powinna być głoszona w swojej wielkiej, ciąg- le aktualnej racjonalności, a zarazem głoszenie to winno mieć moc przekraczającą to, co racjonalne, aby docierać
w nasze myślenie i rozumienie.
Mimo tych wszystkich przemian człowiek pozo- staje w końcu ciągle ten sam. Nie byłoby tak wielu wie- rzących, gdyby ciągle ludzie nie odczytywali w swoich sercach: Tak, to, co mówi religia, jest tym, czego potrze- bujemy. Sama nauka, wyizolowana i zautonomizowana, nie wypełnia naszego życia. Jest pewnym elementem, który niesie z sobą wielkie rzeczy, ale sam zależy od tego, że człowiek pozostaje człowiekiem.
Światłość świata. Papież, Kościół i znaki czasu, Benedykt XVI w roz- mowie z Peterem Seewaldem, tłum. P. Napiwodzki, Wydawnictwo Znak, Kraków 2011, s. 144–146.
CO DZISIAJ ZNACZY WIERZYĆ?
Co dzisiaj znaczy wierzyć? W naszych czasach potrzebne jest faktycznie nowe wychowanie do wiary, które powin- no na pewno obejmować znajomość prawd i wydarzeń
zbawczych, ale musi być zrodzone przede wszystkim z prawdziwego spotkania z Bogiem w Jezusie Chrys- tusie, z miłości do Niego, z takiego pokładania w Nim ufności, by przenikała ona całe życie.
Dziś, razem z licznymi znakami dobra, powiększa się wokół nas również pewna pustynia duchowa. Niekie- dy ma się niejako wrażenie, na podstawie pewnych wy- darzeń, o których dowiadujemy się codziennie, że świat nie zmierza w kierunku budowania bardziej braterskiej i pokojowej wspólnoty; widoczne stają się ciemne strony nawet idei postępu i dobrobytu. Mimo wielkości odkryć
naukowych i osiągnięć techniki człowiek nie wydaje się dzisiaj bardziej wolny, bardziej ludzki; wciąż utrzymują się liczne formy wyzysku, manipulacji, przemocy, nad- użyć, niesprawiedliwości… Pewien typ kultury wycho- wał do poruszania się tylko w horyzoncie rzeczy, tego, co
WIARA
18
da się zrobić, do wierzenia w to, co widać i czego można dotknąć własnymi rękami. Z drugiej jednak strony roś- nie także liczba osób, które czują się zdezorientowane i, usiłując wyjść poza jedynie horyzontalną wizję życia, są gotowe wierzyć we wszystko i w tego przeciwieństwo.
W tym kontekście pojawiają się na nowo pewne funda- mentalne pytania, które są bardziej konkretne, niż może się zdawać na pierwszy rzut oka: jaki sens ma życie? Czy człowiek, my i nowe pokolenia mają przyszłość? W jaką stronę należy ukierunkować wybory naszej wolności, aby mieć dobre i szczęśliwe życie? Co nas czeka poza pro- giem śmierci?
Te wciąż powracające pytania pokazują, że świat oparty na planowaniu, dokładnych wyliczeniach i eks- perymentach, jednym słowem na wiedzy naukowej, choć jest ważny dla życia człowieka, sam nie wystar- cza. Potrzebujemy nie tylko chleba materialnego, lecz także znaczenia i nadziei, pewnego fundamentu, solid- nego gruntu, który pomoże nam żyć z autentycznym sensem również w kryzysie, w mrokach, pośród trud- ności i codziennych problemów. Wiara daje nam właś- nie to: jest to ufne zawierzenie „Ty”, którym jest Bóg, bo On daje mi inną pewność, ale nie mniej solidną niż pewność oparta na dokładnym wyliczeniu czy nauce.
Wiara nie jest zwykłą intelektualną zgodą człowieka na szczególne prawdy Boga; jest aktem, poprzez któ- ry w wolny sposób zawierzam Bogu, który jest Ojcem i kocha mnie; jest przylgnięciem do „Ty”, które daje mi
Co dzisiaj znaCzy wierzyć?
nadzieję i ufność. Oczywiście to przylgnięcie do Boga nie jest pozbawione treści: dzięki niej jesteśmy świado- mi, że Bóg ukazał się nam w Chrystusie, ukazał swoje oblicze i w rzeczywisty sposób zbliżył się do każdego z nas. Więcej, Bóg objawił, że Jego miłość do człowie- ka, do każdego z nas jest bezgraniczna: na krzyżu Jezus z Nazaretu, Syn Boga, który stał się człowiekiem, w naj- bardziej jasny sposób pokazuje nam, że ta miłość sięga aż po dar z siebie, po całkowitą ofiarę. Poprzez tajemni- cę śmierci i zmartwychwstania Chrystusa Bóg schodzi w głąb naszego człowieczeństwa, by je do siebie zbli- żyć, by je wynieść na swoje wyżyny. Wiara znaczy wie- rzyć w tę miłość Boga, która nie ustaje w obliczu niego- dziwości człowieka, w obliczu zła i śmierci, lecz potrafi przemienić każdą formę niewolnictwa, dając możli- wość zbawienia. Wiara jest zatem spotkaniem z tym
„Ty”, Bogiem, który mnie wspiera i składa mi obietnicę niezniszczalnej miłości […]; jest zawierzeniem się Bogu w postawie dziecka, które dobrze wie, że ze wszystkimi swoimi trudnościami, wszystkimi problemami zawsze będzie bezpieczne w „ty” matki. I ta możliwość zbawie- nia przez wiarę jest darem, który Bóg ofiaruje wszyst- kim ludziom. Myślę, że powinniśmy częściej medyto- wać – w naszym życiu codziennym, w którym nieraz występują dramatyczne sytuacje i problemy – nad tym, że wierzyć po chrześcijańsku znaczy z ufnością zawie- rzyć głębokiemu sensowi, który wspiera mnie i świat, owemu sensowi, którego nie jesteśmy w stanie sobie
WIARA
nadać, a możemy jedynie otrzymać w darze, będącemu podstawą, na której możemy żyć bez strachu. I tę wy- zwalającą i uspokajającą pewność wiary musimy potra- fić głosić słowami i pokazywać ją naszym chrześcijań- skim życiem.
Katecheza podczas audiencji generalnej, 24 października 2012.
WIARA DAREM I WYBOREM
„Kto uwierzy i przyjmie chrzest, będzie zbawiony; a kto nie uwierzy, będzie potępiony” (Mk 16, 16), zgubi sa- mego siebie. Chciałbym zachęcić was do refleksji nad tym. Ufność w działanie Ducha Świętego musi nas za- wsze przynaglać do tego, byśmy szli i głosili Ewange- lię, do dawania odważnego świadectwa wiary; lecz obok możliwości pozytywnej odpowiedzi na dar wiary istnie- je też ryzyko odrzucenia Ewangelii, nieprzyjęcia życio- dajnego spotkania z Chrystusem. Już święty Augustyn stawiał ten problem w swoim komentarzu do przypo- wieści o siewcy: „My mówimy – pisał – rzucamy ziarno, siejemy ziarno. Niektórzy gardzą, inni upominają, jesz- cze inni wyśmiewają. Jeśli się ich lękamy, nie mamy nic do zasiania i w porę żniw nie będziemy mieli co zbierać.
Niech będzie zatem ziarno z ziemi urodzajnej”1. Odrzu- cenie nie może nas zatem zniechęcać. Jako chrześcijanie jesteśmy świadectwem tej urodzajnej ziemi: nasza wia- ra, choć z naszymi ograniczeniami, pokazuje, że istnie- je urodzajna ziemia, gdzie ziarno słowa Bożego wydaje
WIARA
22
obfite owoce sprawiedliwości, pokoju i miłości, nowej ludzkości, zbawienia. I cała historia Kościoła, ze wszyst- kimi problemami, pokazuje, że istnieje urodzajna ziemia, istnieje dobre ziarno i że wydaje ono plon.
Zadajmy sobie jednak pytanie: skąd człowiek bie- rze to otwarcie serca i umysłu, potrzebne, by wierzyć
w Boga, który stał się widzialny w Jezusie Chrystusie umarłym i zmartwychwstałym, by przyjąć Jego zbawie- nie, aby On i Jego Ewangelia byli przewodnikami i świat - łem egzystencji? Odpowiedź: my możemy wierzyć
w Boga, ponieważ On zbliża się do nas i nas dotyka, po- nieważ Duch Święty, dar Zmartwychwstałego, sprawia, że stajemy się zdolni do przyjęcia Boga żywego. Wiara jest zatem przede wszystkim darem nadprzyrodzonym, darem Boga. Sobór Watykański II stwierdza: „Aby wiarę można było w sobie obudzić, potrzebna jest uprzedzają- ca i wspomagająca łaska Boga oraz wewnętrzne pomoce Ducha Świętego; On to porusza serce i do Boga je zwraca, otwiera oczy umysłu oraz obdarza »wszystkich słodyczą pochodzącą z uznawania prawdy i wierzenia jej«”2. Bazą dla naszej drogi wiary jest chrzest, sakrament, w któ- rym otrzymujemy Ducha Świętego i stajemy się dziećmi Bożymi w Chrystusie i który wprowadza do wspólnoty wiary, do Kościoła: nie wierzy się samemu, bez uprzedza- jącej łaski Ducha; i nie wierzy się w samotności, ale razem z braćmi. Począwszy od chrztu, każdy wierzący powo- łany jest do tego, by na nowo żyć tym wyznaniem wiary, razem z braćmi, i je sobie przyswajać.
wiara darem i wyborem
Wiara jest darem Boga, lecz jest także aktem głę- boko wolnym i ludzkim. Katechizm Kościoła katolickie- go mówi to wyraźnie: „Wiara jest możliwa tylko dzię- ki łasce Bożej i wewnętrznej pomocy Ducha Świętego.
Niemniej jednak jest prawdą, że wiara jest aktem auten- tycznie ludzkim. Okazanie zaufania Bogu nie jest prze- ciwne ani wolności, ani rozumowi ludzkiemu”3. Przeciw- nie, wymaga ich i je wywyższa, stawiając na życie, które jest swoistym exodusem, a więc wyjściem poza siebie, poza własne pewniki, schematy myślowe, by zawierzyć
się działaniu Boga, który wskazuje nam drogę wiodącą do prawdziwej wolności, tożsamości ludzkiej, prawdzi- wej radości serca, pokoju ze wszystkimi. Wierzyć zna- czy w wolności i z radością zawierzyć opatrznościowemu planowi Boga odnośnie do historii, jak uczynił patriarcha Abraham, jak uczyniła Maryja z Nazaretu. Wiara staje się wówczas wyrazem zgody naszego umysłu i serca, które mówią „tak” Bogu, wyznając, że Jezus jest Panem. I to
„tak” przeobraża życie, otwiera mu drogę do pełni zna- czenia, sprawia, że staje się ono nowe, bogate w radość
i niezawodną nadzieję.
24
NA PUSTYNIACH WSPÓŁCZESNEGO ŚWIATA
Jezus jest centrum wiary chrześcijańskiej. Chrześcija- nin wierzy w Boga poprzez Jezusa Chrystusa, który ob- jawił Jego oblicze. On jest wypełnieniem Pisma Święte- go i jego ostatecznym interpretatorem. Jezus Chrystus jest nie tylko przedmiotem wiary, ale, jak mówi List do Hebrajczyków, jest Tym, „który nam w wierze przewo- dzi i ją wydoskonala” (Hbr 12, 2).
[…] misja Chrystusa, ten Jego ruch trwa nadal w przestrzeni i czasie, obejmuje wieki i kontynenty. Jest to ruch, który wychodzi od Ojca i mocą Ducha Świętego niesie dobrą nowinę ubogim wszystkich czasów – ubogim w sensie materialnym i duchowym. Kościół jest pierw- szym i niezbędnym narzędziem tego dzieła Chrystu- sa, ponieważ jest z Nim zjednoczony, jak ciało z głową.
„Jak Ojciec Mnie posłał, tak i Ja was posyłam” (J 20, 21).
Tak powiedział uczniom Zmartwychwstały i tchnąc na nich, dodał: „Weźmijcie Ducha Świętego!” (w. 22). To Bóg jest głównym podmiotem ewangelizacji świata, przez Jezusa Chrystusa; ale sam Chrystus chciał przekazać
na pustyniaCh współCzesnego świata
Kościołowi swoją misję. Uczynił to i czyni nadal aż do końca czasów, wzbudzając w uczniach Ducha Świętego, tego samego Ducha, który spoczął na Nim i pozostał w Nim podczas całego życia ziemskiego, dając Mu moc, by „więźniom głosił wolność, a niewidomym przejrze- nie”, by „uciśnionych odsyłał wolnymi” i „obwoływał rok łaski od Pana” (Łk 4, 18–19). […]
W minionych dziesięcioleciach postępuje duchowe
„pustynnienie”. Co mogłoby oznaczać życie, świat bez Boga, w czasach Soboru można było już poznać z pew- nych tragicznych kart historii, ale niestety obecnie widzi- my to każdego dnia wokół nas. Rozprzestrzeniła się pust- ka. Ale właśnie wychodząc od doświadczenia tej pustyni, od tej pustki, możemy odkryć na nowo radość wiary, jej życiowe znaczenie dla nas, mężczyzn i kobiet. Na pu- styni odkrywa się wartość tego, co jest niezbędne do ży- cia; i tak we współczesnym świecie istnieją niezliczone znaki pragnienia Boga, ostatecznego sensu życia, często wyrażane w formie ukrytej czy negatywnej. Na pusty- ni trzeba nade wszystko ludzi wiary, którzy swym włas- nym życiem wskazują drogę ku Ziemi Obiecanej i w ten sposób uobecniają nadzieję. Żywa wiara otwiera serce na łaskę Boga, która uwalnia od pesymizmu. Dziś bardziej niż kiedykolwiek ewangelizowanie oznacza bycie świad- kiem nowego życia, przemienionego przez Boga, i w ten sposób wskazywanie drogi. […] podróż jest metaforą ży- cia, a mądry podróżnik to ten, który nauczył się sztuki życia i może dzielić się nią z braćmi – jak to się dzieje
WIARA
w przypadku pielgrzymów na szlaku Świętego Jakuba lub na innych trasach, które nieprzypadkowo są znów w tych latach w modzie. Dlaczego tak wielu ludzi czuje dzisiaj potrzebę odbycia tych pielgrzymek? Czyż nie dlatego, że znajdują tam, albo przynajmniej wyczuwają, sens na- szego istnienia w świecie? W taki więc sposób możemy przedstawić sobie ten Rok Wiary: jako pielgrzymkę na pustyniach współczesnego świata, w której trzeba nieść
tylko to, co istotne: ani laski, ani torby podróżnej, ani chleba, ani pieniędzy, ani dwóch sukien – jak mówi Pan apostołom, gdy posyła ich na misję (por. Łk 9, 3), lecz Ewangelię i wiarę Kościoła […].
Homilia podczas Mszy Świętej na rozpoczęcie Roku Wiary, Waty- kan, 11 października 2012.
SPIS TREŚCI
SŁOWO WSTĘPNE – Tomasz Samulnik OP . . . 5
CZĘŚĆ 1. WIARA Czy wiara to relikt przeszłości? . . . 15
Co dzisiaj znaczy wierzyć? . . . 17
Wiara darem i wyborem . . . 21
Na pustyniach współczesnego świata . . . 24
Człowiek jest stworzony do rzeczy wielkich . . . 27
Co stanowi nasze korzenie? . . . 29
„Umacniajcie się w wierze” . . . 32
Wierzyć w Jezusa, nie widząc Go . . . 35
Nie mogę wierzyć, jeśli nie będzie mnie prowadziła wiara innych . . . 38
Bóg pragnie, abyśmy Go pragnęli . . . 40
Bóg chce zmienić nasze życie pełne rutyny i rezygnacji . . . 43
Wyzbyć się złudzenia samowystarczalności . . . 46
Łaska wiary przemienia życie człowieka . . . 49
Tylko gdy się wierzy, wiara rośnie . . . 51
Decyzja wiary . . . 54
342 spis treśCi
Świadkowie wiary . . . 57
Wiara bez miłości nie przynosi owocu . . . 60
Wiara towarzyszką życia . . . 62
Wiara, która oczyszcza ludzkie serce . . . 64
Wiara i życie wieczne . . . 66
Wiara i jedność . . . 68
Wiara posyła do głoszenia . . . 70
Wiara w Zmartwychwstanie . . . 72
Znaczenie wyznania wiary . . . 74
Tradycja wyznań wiary . . . 76
Czuwanie . . . 78
Przyjaźń z Jezusem . . . 80
Wiara jako sprzeciw wobec „świata” . . . 84
„Chleba naszego powszedniego daj nam dzisiaj” . . . 86
Rzeka życia . . . 88
Wiara i rozum . . . 91
Wiara, nauka, teologia . . . 92
Dwa sposoby posługiwania się rozumem . . . 94
Wiara i wieczność . . . 97
Wiara Maryi – wiara w drodze . . . 99
Wiara Maryi – ufność wobec Bożej obietnicy . . . 101
Wiara Maryi – wytrwanie w ciemności . . . 104
Wiara Maryi – pokora . . . 106
Przekazywanie wiary w rodzinie . . . 109
Wiara jest owocem działania Ducha Świętego . . . 112
spis treśCi
Słowo Boże i wiara . . . 114
Nie można rozdzielać wiary i miłości . . . 116
Wiara bez uczynków jest jak drzewo bez owoców . . . 119
Wierzę, że jestem kochany, więc kocham . . . 121
CZĘŚĆ 2. NADZIEJA Bóg nigdy nie uznaje nas za straconych . . . 125
Kto ma nadzieję, żyje inaczej . . . 127
Poznać prawdziwego Boga oznacza otrzymać nadzieję . . . 129
Chrześcijańska nadzieja jest Osobą . . . 131
Nauczyciel życia . . . 132
Wiara jest nadzieją . . . 134
Cierpliwość chrześcijańskiej nadziei . . . 137
Czym naprawdę jest życie? Czym jest wieczność? . . . 138
Nadzieja wspólnoty Kościoła . . . 143
Nadzieja a wiara w postęp . . . 145
Człowiek potrzebuje Boga . . . 149
Wolność musi wciąż być zdobywana dla dobra . . . 151
Wszystko jest kruche prócz miłości Boga . . . 153
Mniejsze i większe człowiecze nadzieje . . . 156
Modlitwa szkołą nadziei . . . 158
Ćwiczenie pragnienia . . . 160
Modlitwa oczyszczeniem nadziei . . . 162
Chrześcijańska nadzieja – nadzieją dla innych . . . 164
Sposób, w jaki żyję, ma znaczenie . . . 166
344 spis treśCi
Nadzieja na uleczenie świata . . . 168
Niesprawiedliwość historii nie może być ostatnim słowem . . . 170
Sąd Boży jest nadzieją . . . 173
Miłość może dotrzeć aż na tamten świat . . . 176
Przewodnia gwiazda nadziei . . . 178
Nic nie jest niemożliwe dla Boga! . . . 182
Ludzka nadzieja na pełnię szczęścia . . . 185
Wybaw nas od złego! . . . 188
Nadzieja karmi się modlitwą . . . 190
Nadzieja złożona w słowie Bożym . . . 193
Modlić się słowem Bożym . . . 195
Nadzieja i radość wynikające ze Zmartwychwstania . . . 197
Ubogi to ten, który pokłada nadzieję w Bogu . . . 199
Uzdrowienie – nadzieja na nowe życie . . . 201
„Bądźcie cierpliwi i umacniajcie serca wasze” . . . 203
Czy człowiek może mieć nadzieję na sprawiedliwość? . . . 206
Oczekiwać na sprawiedliwość oznacza zacząć żyć według jej kryteriów . . . 209
Nadzieja na ostateczny cel człowieka . . . 212
Uczestniczyć w Zmartwychwstaniu . . . 213
Praktykowanie postu, modlitwy i jałmużny otwiera nas na nadzieję życia wiecznego . . . 215
Potrzeba ludzi o wielkiej odwadze opartej na wielkiej nadziei . . . 218
Droga nadziei dla Europy . . . 223
Nowa wiosna chrześcijaństwa . . . 226
spis treśCi
CZĘŚĆ 3. MIŁOŚĆ
„Bóg jest miłością” – istota wiary chrześcijańskiej . . . 231
Miłość daje życie . . . 233
Eros i agape – dwa wymiary miłości . . . 236
Pełnia miłości Boga do człowieka . . . 239
Pierwsza, obecna, bezinteresowna, darmowa, przebaczająca, pełna pasji i namiętna… . . . 241
Bogu i człowiekowi dobrze jest być razem . . . 243
Jezus Chrystus – wcielona miłość Boga . . . 245
Wystarcza mi Twoja miłość . . . 247
Poznać serce Boga . . . 251
Czym byłoby nasze życie bez tej miłości? . . . 254
Bóg stał się człowiekiem, abyśmy mogli Go pokochać . . . 258
Jak kochać Boga? . . . 261
Znakiem Boga jest dziecko . . . 263
Czego szuka nasze serce, jeśli nie Prawdy, która jest Miłością? . . . 265
Eros – miłość między mężczyzną i kobietą . . . 267
Złudne wywyższanie ciała . . . 270
Miłość jest ekstazą – jak to rozumieć? . . . 272
Małżeństwo – obraz miłości Boga . . . 275
Przystępować do komunii, aby móc kochać innych . . . 277
Miłość wzrasta poprzez miłość . . . 279
Droga dojrzewania miłości . . . 283
Posługa miłości nigdy nie będzie zbędna . . . 285
Miłość jest służbą, którą Kościół pełni . . . 287
spis treśCi
Program chrześcijański to „serce, które widzi” . . . 289
Miłość Chrystusa przynagla nas . . . 291
Kto pomaga, dostrzega, że otrzymuje pomoc . . . 293
Istota caritas . . . 295
Bez prawdy miłość staje się sentymentalizmem . . . 298
Zdolność akceptacji cierpienia z miłości – miarą człowieczeństwa . . . 301
Największym dziełem miłości jest ewangelizacja . . . 305
Droga daru z siebie . . . 307
Posługa miłości a kontemplacja . . . 310
Słowo Boże a miłość czynna . . . 314
Szata miłości . . . 316
Kochać z Nim . . . 319
„Jeśli Mnie miłujecie…” . . . 321
Miłość i postęp . . . 324
Wiara, nadzieja i miłość są nierozdzielne . . . 329
Modlitwa o miłość . . . 332
Przypisy . . . 335
Nota redakcyjna . . . 339
