Najważniejsze korzyści z tworzenia społeczności to:

(1)

CO SIĘ KRYJE ZA PSIĄ AGRESJĄ Podróż przez emocje, przyczyny i zachowania

Pies jest zwierzęciem towarzyskim, które musi żyć w grupie. Tak jak inne gatunki społeczne, przedstawiciele Canis familiaris wytworzyli skomplikowany system komunikacyjny, by przetrwać, unikać konfliktów i utrzymywać bliskie stosunki z innymi członkami grupy. Każde zachowanie psów ma wymiar społeczny i dlatego powinniśmy pozwolić ich społecznościom działać tak, jak potrafią najlepiej.

Równowaga społeczna psa domowego zależy od poczucia, że jest on członkiem grupy, która działa na podstawie konkretnych reguł i w zorganizowany sposób podejmuje działania tworzące i wzmacniające więzi pomiędzy jednostkami (Miklosi 2004).

Na wolności psy od urodzenia stają się częścią społeczności, a zwierzęta porzucone przez właścicieli próbują tworzyć nowe grupy społeczne, bo doskonale wiedzą, że samemu trudniej jest przetrwać.

Takie społeczności powstają znacznie częściej, gdy psy muszą polować, by zdobyć pożywienie. Solidarność jest wtedy ważna, bo bycie częścią grupy wiąże się z koniecznością obrony wspólnego terytorium.

Jeśli bezpańskie psy są dokarmiane przez ludzi (co często ma miejsce w miastach), nie muszą tworzyć większych społeczności.

Co więcej, gdy zwierzęta dysponują wieloma zasobami, socjalizacja może być niebezpieczna ze względu na ryzyko konfliktów.

Najważniejsze korzyści z tworzenia społeczności to:

(2)

Obrona zasobów;

Polowanie w grupie;

Opieka rodziców nad młodymi.

Obciążeniem jest zaś konieczność dzielenia się zasobami (gdy zasoby są ograniczone, do socjalizacji nie dochodzi).

Społeczności tworzone przez wilki i bezpańskie psy opierają się na więziach afektywnych. Sfora i wataha to trwałe organizacje społeczne oparte na silnym poczuciu przywiązania, których członkowie WSPÓLNIE polują, wychowują młode i bronią swojego terytorium.

Struktura społeczna w sforze bezpańskich psów jest bardziej płynna niż w przypadku watahy wilków, jednak badania pokazują, że występująca w takich grupach dominacja nie ma nic wspólnego z mylącym i sprzecznym z nauką znaczeniem nadawanym jej przez ludzi.

Każde społeczeństwo opiera się na współpracy i współzawodnictwie. Hierarchia ewoluuje, by umożliwić zachowanie spójności. Jest to jeden z mechanizmów regulacji społecznej. Dominacja wynika z wzajemnego oddziaływania jednostek na siebie i nie jest to tylko cecha osobowości.

Charakteryzuje się stabilnością i pewnością, nie można jej zaś utożsamiać z agresją czy despotyzmem.

Relacje dominacji mogą zmieniać się wraz ze zmianami w dostępności zasobów. W przypadku bezpańskich psów trwałe grupy istnieją tak długo, jak zwierzęta mają dostęp do wielu zasobów. Najczęściej dominujące są najstarsze osobniki. Pomiędzy osobnikami dominującymi a podległymi istnieją zależności

(3)

liniowe. Samce walczą ze sobą podczas cieczki samic. Psy zapewniają również opiekę rodzicielską młodszemu rodzeństwu (Mc Donald i Carr, 1995).

Wydaje się, że udomowienie przez ludzi spowodowało u psów częściową utratę umiejętności współpracy z przedstawicielami tego samego gatunku i rozwiązywania konfliktów zgodnie z przyjętym rytuałem. Z kolei z punktu widzenia człowieka udomowienie zwiększyło uległość i zaufanie psów (Coppinger, 2001).

PSY DOMOWE - NIEDOJRZAŁE CZY NARWANE?

Psy domowe odczuwają mniejszą presję społeczną ze strony osobników tego samego gatunku i mają stały dostęp do tego, o co bezpańskie psy muszą nieustannie walczyć;

Ich ewolucja była zdeterminowana potrzebami ludzi, którzy odcisnęli piętno na każdym ich zachowaniu;

Żyją na małych przestrzeniach i nawiązują tylko przelotne więzi, których nie można nazwać tworzeniem grupy;

O wiele częściej wydają różne odgłosy;

Częściej wchodzą w interakcje z obcymi psami, co jest dla nich nienaturalne;

Rywalizują częściej i o mniej ważne rzeczy;

Polują dla zabawy albo przez wrodzony instynkt, nigdy z konieczności;

Mają mniej doświadczenia w interakcjach społecznych i są bardziej pobudzone, a jednocześnie borykają się z trudniejszymi sytuacjami;

Mają więcej doświadczenia, pewności i umiejętności wykorzystywanych w kontaktach z ludźmi.

(4)

Psy domowe doskonale rozumieją ludzi, a ich zdolność do współpracy jest porównywalna do naszej. Nawet szympansy nie współpracują ze sobą tak często (Kominski i Nitzschener, 2013;

Topal i Miklosi, 2012). Psy są wyczulone na ludzkie emocje i potrafią dostosować swoje zachowanie do naszego. To nie tylko dowód ich przywiązania, ale także czynnik, który to przywiązanie zwiększa (Ganet i in., 2014; Gazzano i Mariti, 2010).

Taka synchronizacja może być także emocjonalna. Zachowanie zaniepokojonego czy krytykanckiego właściciela nie będzie korzystnie oddziaływało na psa, który ma problemy z reaktywnością. Z kolei osoba wspierająca i pełna współczucia może sprawić, że pies poczuje się pewniej i będzie zachowywał się właściwie (Neesen, 2013 – dane niepublikowane).

Psy są drapieżnikami, więc wiele ich zachowań ma swoje źródło w DRAPIEŻNYM trybie życia, nawet jeśli są wykorzystywane do komunikowania się z innymi psami.

Psy mogą szukać ofiar, uważnie obserwować swoje otoczenie, uganiać się za czymś, łapać i gryźć, a także niszczyć przedmioty.

Większość z tych zachowań jest postrzegana przez właścicieli jako problematyczna, mimo że są one zupełnie NORMALNE z punktu widzenia etologii.

ETOGRAM

Dosłowne znaczenie słowa „etogram” to „zapis zachowania”.

(5)

Jest to podstawowy wykaz zachowań danego gatunku. Obejmuje zarówno zachowania proste, jak i bardziej złożone.

Wszystkie psy mogą wykazywać te same zachowania charakterystyczne dla ich gatunku, ale u każdego osobnika będą one nieco inne ze względu na własną osobowość i preferencje.

Czego brakuje w etogramie?

Emocji i sposobów ich wyrażania.

Pierwszym i najważniejszym elementem oceny osobowości psa jest analiza odczuć, empatii i zdolności do rozpoznawania emocji.

Etogram pokazuje wyłącznie zachowania, które mogą być przydatne tylko w konkretnym kontekście emocjonalnym i eksperymentalnym.

Niepożądane emocje:

Stres, strach, lęk

SILNY STRES

Stres obejmuje wszystko to, co aktywuje oś podwzgórze- przysadka-nadnercza, powoduje wyrzut kortyzolu, wytwarza energię i wywołuje reakcje adaptacyjne (mechanizmy zaradcze), które mają przywrócić równowagę organizmu. Stres jest odpowiedzią na każde ryzyko zaburzenia homeostazy.

Reakcja walki lub ucieczki

(6)

Nadmierna czujność

Przywołanie wspomnień podobnych doświadczeń z przeszłości

Lęk

Pobudzenie układu odpornościowego

Analgezja (wyrzut opioidów i kannabinoidów)

Normalny i kontrolowany poziom STRESU (dobrego, konstruktywnego stresu) prowadzi do:

Uspokojenia Odpoczynku

Regeneracji (także fizycznej) Normalnej algezji

W przypadku WYCZERPANIA EMOCJONALNEGO normalne reakcje biologiczne nie wystarczają, by przywrócić homeostazę. Z tego względu mogą wystąpić zmiany w zachowaniu i fizjologii.

IZOLACJA SPOŁECZNA jest jedną z najczęstszych przyczyn STRESU u GATUNKÓW SPOŁECZNYCH.

CHRONICZNY STRES nasila ból, bo wiąże się z ciągłym odczuwaniem lęku, co z kolei może wywołać:

Obniżoną koncentrację

(7)

Zaburzenia odżywiania

Zapalenie żołądka, zapalenie jelita grubego, zapalenie pęcherza, zaburzenia snu

Obniżoną zdolność uczenia się i zapamiętywania

Chroniczny stres to długofalowa reakcja fizjologiczna na utrzymujące się zagrożenia, której skutki trwają przez dłuższy czas i którą może wywołać niepewność, utrata kontroli lub niezdolność do przyswojenia informacji o środowisku zewnętrznym.

STRACH

Strach to stan emocjonalny, który ostrzega nas o jakiejś sytuacji, wywołany przez grożące nam niebezpieczeństwo i przewidywany ból.

Jest to mechanizm adaptacyjny i ochronny, który przejawia się w ucieczce, bezruchu lub agresji.

LĘK

Lęk to reakcja wywoływana przewidywaniem nadchodzącego niebezpieczeństwa, charakteryzująca się obawą i nadmierną czujnością.

Zalękniony pies jest spięty i przygotowany na stawienie czoła niebezpieczeństwu, którego nie może przewidzieć.

Niepewność, oczekiwanie i negatywne przewidywania wzmacniają odczuwanie przez zwierzę bólu.

Pies jest cały czas w stanie gotowości.

(8)

Odczuwanie dotkliwego bólu może zostać zwielokrotnione lub zahamowane.

Może wystąpić nadmierna wrażliwość na ból (hiperaglezja).

„Teoria wyuczonej bezradności znajduje doskonałe zastosowanie w modelu depresji u zwierząt”

(Rchter, Sartorius, Gass, Vollmyar).

Występujące jednocześnie strach i unikanie zostały ujęte w jednym z modeli objaśniających depresję.

Celem jest uniknięcie potencjalnego bólu przez odmowę wykonywania jakichkolwiek ruchów, podejmowania czynności czy nawiązywania interakcji z innymi. Emocje i wspomnienia również mają wpływ na odczuwanie bólu, bo wywołują negatywne oczekiwania.

Jedynym sposobem, w jaki można pomóc zwierzęciu, jest zapewnienie mu dobrych warunków, zaspokajanie potrzeb i wzmacnianie jego wiary we własne możliwości.

Pasywne poddanie się uczuciu dyskomfortu to najgorsze, co może spotkać psa. O wiele korzystniejsza jest sytuacja, w której pies może zareagować, a najlepiej, jeśli może utrzymać psychiczny i fizyczny dystans, co pozwoli mu zachować pewność siebie i zrelaksować się (zamiast po prostu unikać danej sytuacji czy stanu).

Psy ze schronisk często nie mają takiej możliwości.

(9)

MECHANIZMY ZWIĄZANE Z AGRESJĄ

Niektóre neuroprzekaźniki wpływają na wyrażanie agresji, tworząc skojarzenia pomiędzy uczuciem dyskomfortu a konkretnym zachowaniem.

Średni poziom SEROTONINY u agresywnych psów jest znacznie niższy niż u osobników, które nie wykazują zachowań agresywnych.

Wydaje się, że niski poziom tego hormonu ma wpływ na umiejętności społeczne. Jednak jego wysoki poziom również odgrywa istotną rolę w zachowaniach agresywnych.

Badania potwierdzają różnice w stopniu pobudzenia osi podwzgórze-przysadka-nadnercza i pokazują, że hormony również wiążą się z agresją (np. kortyzol).

Podobnie jest w przypadku hormonów płciowych,

a także dopaminy. Jest to związane z NAGRODAMI i powtarzaniem zachowań, które wywołały pozytywne rezultaty w przeszłości (RADZENIE SOBIE).

Ograniczona wrażliwość szlaków dopaminergicznych może również mieć związek z nadmiarem agresji (Chen i in., 2005), w szczególności na skutek silnego stresu psychospołecznego.

Silny stres może prowadzić do wyrzutu kortyzolu w nadnerczach, które produkują również testosteron. Dlatego właśnie u niektórych psów agresywne zachowania towarzyszą zaburzeniom hormonalnym.

Zmienione reakcje emocjonalne w sytuacjach stresowych, związane z nieprawidłowym funkcjonowaniem osi podwzgórze- przysadka-nadnercza, zwiększają ryzyko wystąpienia agresji reaktywnej (Craig i Holton, 2009).

(10)

Agresywne psy domowe wykazują objawy stresu i lęku (Reisner i in., 2007) oraz podwyższonego poziomu kortyzolu. Wiele rodzajów agresji wiąże się z traumatycznymi wydarzeniami.

Jednym z najważniejszych czynników wywołujących agresję jest izolacja społeczna.

Agresywne zachowanie jest również związane z impulsywnością.

Podłoże genetyczne takiego zachowania jest bardzo istotne, ale ma na nie również wpływ doświadczenie życiowe. Traumatyczne wydarzenia ograniczają zdolność do właściwego reagowania na stres.

Wydaje się, że u agresywnych psów ciało migdałowate wykazuje większą reaktywność. Szybciej reaguje na ostrzeżenia i wydarzenia postrzegane jako potencjalnie niebezpieczne.

Agresja to uczucie niezbędne do przetrwania. Wszystkie emocje muszą znaleźć swoje ujście, by jednostka mogła nauczyć się, jak oddziałują one na innych, jak je kontrolować i jak nimi kierować.

Swoboda wyrażania emocji na wczesnym etapie rozwoju sprzyja ich zrozumieniu, rozpoznawaniu i wykształceniu empatii dla innych.

Agresywny temperament: niektóre osobniki mogą z natury być bardziej agresywne niż inne. Nie oznacza to od razu, że będą atakować innych. Czasami mają po prostu bardziej agresywny styl komunikowania, co może nawet okazać się skuteczne i nieszkodliwe.

(11)

Agresja to zachowanie wynikające z silnych emocji, które mogą być zdeterminowane przez kontekst danej sytuacji. Jeśli agresja wynika z konkretnych pobudek i jest zrozumiała w danym kontekście, może prowadzić do nawiązania komunikacji i określenia reakcji adaptacyjnych i komunikacyjnych. Jeśli agresję wywołuje poczucie dyskomfortu, lęk lub stres, może to prowadzić do utraty świadomości komunikacyjnej i niekontrolowanych obrażeń fizycznych.

ZACHOWANIA AGONISTYCZNE W ETOGRAMIE to behawioralny wyraz agresji, przejawiający się we wszystkich zachowaniach związanych z zagrożeniem i atakiem, zarówno ofensywnych jak i defensywnych.

Zachowania agonistyczne są wykorzystywane w sytuacjach konfliktowych, w odpowiedzi na zagrożenie, atak lub po prostu zakłócenie spokoju.

Mogą również służyć do stworzenia lub utrzymania przestrzennego i czasowego dystansu w stosunku oponenta (Gattermann, 1993).

AGRESJA OFENSYWNA:

Występowanie zachowań związanych z narzucaniem swojej woli i skracaniem dystansu.

AGRESJA DEFENSYWNA:

Występowanie zachowań lękowych i zwiększanie dystansu społecznego.

(12)

Odpowiedzią ofiar agresji na ataki są zazwyczaj zachowania o niższym lub porównywalnym poziomie agresji (Capra, A., Barnard, S., Valsecchi, P.).

Na co należy zwracać uwagę w przypadku zachowań agresywnych?

Napięcie mięśni Środek ciężkości

Punkty podparcia (łapy)

Oddech

Podekscytowanie

WOKALIZACJE

Szczekanie: dźwiękowa reakcja na zagrożenie. Jeśli szczekanie ma niską częstotliwość, związane jest z agresją i narzucaniem swojej woli. Wyższa częstotliwość odzwierciedla zazwyczaj stres, podekscytowanie i frustrację.

Szczekanie i warczenie: sygnalizują większe zagrożenie.

Warczenie: niski, wibrujący dźwięk, pysk może być nieco otwarty, warczeniu może towarzyszyć pokazywanie zębów.

Chwytanie zębami: kłapnięcie zębami, które ma sygnalizować groźbę ugryzienia.

Skomlenie: jest związane raczej ze stresem, ale występuje też przy zachowaniach typowych dla drapieżników, wyraża silne emocje i chęć przywołania innych psów.

(13)

Szczekanie to odgłos ściśle związany z obroną i stróżowaniem i może przerodzić się w skowyt, jeśli pies zbliży się znacznie do negatywnego bodźca, który je wywołał.

Reakcje obronne łączą w sobie reaktywność i nieufność. Wiążą się one z:

chęcią wyładowania emocji, stresem, lękiem czy konfliktem z właścicielem.

BEHAWIORALNY WYRAZ

AGRESYWNEGO STANU EMOCJONALNEGO

Marszczenie pyska: wargi cofnięte, zazwyczaj z obnażeniem zębów.

Ogon wyprężony: ciało bardzo napięte.

Sztywnienie: twarde mięśnie, napięte ciało, ciężki oddech.

Bojowa mina: napięte mięśnie, uszy postawione do przodu, zdecydowane spojrzenie, otwarty pysk.

Pozycja frontalna: ciało i głowa w jednej linii.

Nastroszona sierść: nastroszona sierść na różnych częściach ciała może mieć różne znaczenia (agresja, strach, ekscytacja).

Zdecydowane spojrzenie: zwężone źrenice, bardzo duże napięcie mięśni.

Ciężkie kroki: napięte ruchy w kierunku przeciwnika, ciało jest wyraźnie zesztywniałe.

Ustawienie: ustawianie się przodem do przeciwnika.

Obnażanie zębów

Pokazywanie języka: język wystaje z pyska między zębami.

(14)

Uporczywe spojrzenie: napięte ciało, zwężone źrenice.

KONTAKT FIZYCZNY O CHARAKTERZE AGONISTYCZNYM

Gryzienie (towarzyszą mu różne ruchy, jest wymierzone w różne części ciała i może mieć różne znaczenia).

Zwarcie.

Uderzenia: w biodra, pysk, łapy, ramię.

Pchnięcie na ziemię: związane z kontrolowaniem i uczeniem się.

Powalenie na ziemię: związane z kontrolowaniem, zatrzymaniem,

„uspokajaniem”. Górowanie nad przeciwnikiem: związane z kontrolowaniem i uczeniem się.

Dotyk: dotykanie różnych części ciała człowieka lub innych zwierząt; związane z prośbą, prowokacją, sprawdzaniem, groźbą.

Niektóre ugryzienia mają charakter społeczny, są użyteczne przy próbach zatrzymania innych psów lub kontrolowania podekscytowania.

Podekscytowanie może zwiększać stres, co może z kolei prowadzić do sytuacji, w której agresja traci swój wymiar społeczny.

ZMNIEJSZANIE DYSTANSU

Zbliżanie się: podczas biegu lub chodu, z różną prędkością.

Atak: zbliżanie się aż do nawiązania fizycznego kontaktu.

Pogoń: celem jest oddalenie się lub inicjacja drapieżnego zachowania.

(15)

Okrążanie: okrążenie przeciwnika i napinanie mięśni w całym ciele.

Podążanie za przeciwnikiem: związane z zachowaniami wymuszającymi i uczeniem się.

ZWIĘKSZANIE DYSTANSU

Ukłon: może mieć wydźwięk agresywny, obronny, „drapieżny”, wymuszający, oznaczać chęć do zabawy, unikanie czegoś lub próbę uwolnienia się od stresu.

Skakanie w kierunku przeciwnika (człowieka lub innego psa): nie musi tu dojść do fizycznego kontaktu (jeśli pies tylko się popisuje).

Wskazywanie: zachowanie drapieżne wyrażające różne intencje.

Kręcenie się w kółko: częste u psów trzymanych na smyczy lub w kojcach.

ZACHOWANIA ZŁOŻONE

Konfrontacja: sygnalizuje konflikt, można ją rozpoznać po przybranej przez psa pozycji. Obrona z ziemi: pies broni się na tylnych łapach.

Walka: poważny konflikt z kontaktem fizycznym i gryzieniem.

Sprawdzanie: zachowanie związane z chęcią poznania siły przeciwnika (również gdy jest nim człowiek). Pies prowokuje drugą osobę lub zwierzę.

Zapasy: konflikt fizyczny z powstrzymywaniem się od gryzienia.

ZACHOWANIA WYMUSZAJĄCE

Zachowania wymuszające są raczej stałe i zrytualizowane. Nie wiążą się one z intensywnym ani przedłużonym kontaktem

(16)

fizycznym. Każdy pies stara się zademonstrować swoją siłę i status społeczny (Zimen, 1971; Umlauf, 1993; Schoening, 2006).

Gdy pies spotyka innego przedstawiciela swojego gatunku, chce przede wszystkim zrozumieć, jak będą wyglądały ich wzajemne relacje, musi więc ocenić siłę zarówno własną, jak i drugiej strony.

Czasami by zrealizować ten cel konieczne jest ZACHOWANIE WYMUSZAJĄCE. To, do jakiego stopnia dany pies jest w stanie wymusić konkretne zachowanie zależy od jego pewności siebie, cech przeciwnika, statusu fizjologicznego i usposobienia.

„Psy oceniają inne psy przez pryzmat ich zdolności do zdobywania i kontrolowania zasobów” (Bradshaw i Nott).

ZNACZENIE TERENU

Geny związane z zapachami tworzą największą rodzinę w genomie ssaków.

Wrażliwość węchowa psów jest nieporównywalnie większa niż nasza, ale to myszy wypadają najlepiej w analizowaniu zapachów.

Określonym stanom emocjonalnym towarzyszą konkretne zapachy.

Wynika to z faktu, że emocje są silnie powiązane z hormonami. Psy potrafią je wykryć,

bo węch stanowi najważniejszy zmysł wykorzystywany przez nie w komunikacji.

Nie znaczy to jednak, że element wizualny nie odgrywa żadnej roli w znaczeniu terenu.

Psy mają zwyczaj zostawiania informacji o sobie w swoim otoczeniu. Robią to przez czynne oznaczanie terenu ekskrementami i innymi wydzielinami. Kiedy pies jest zestresowany, inne psy

(17)

mogą rozpoznać jego stan emocjonalny za pośrednictwem moczu, odchodów i kontaktu ciała z podłożem. Gdy pies dyszy, ostrość jego zmysłu węchu jest mniejsza.

Jeśli pies jest zalękniony, może zacząć dyszeć, co ograniczy jego zdolność do analizowania zapachów i może spowodować zaburzenia w komunikacji z człowiekiem i innymi psami.

Spontaniczna chęć pozostawienia swojego zapachu na ziemi jest związana z pewnością siebie, poczuciem skrępowania, a także potrzebami psychologicznymi i biologicznymi. Pies rozpoznaje własny zapach i rozróżnia zapachy innych osób i zwierząt. Potrafi oczywiście rozpoznać ofiarę, rozróżniać między poszczególnymi osobami i wykorzystywać informacje węchowe pozostawione przez inne psy, by zasygnalizować chęć kopulacji lub konieczność obrony. Znaczenie terenu jest często pomocne w egzekwowaniu zachowania odpowiedniego dystansu przez innych. Jeśli takie żądanie nie zostanie spełnione, może dojść do rywalizacji i konfliktu. Pozostawienie śladów na śladach innego psa to sygnał do rozpoczęcia konfliktu.

Pierwszy krok to zawsze badanie śladów pozostawionych przez inne zwierzęta. Może po nim nastąpić próba usunięcia obcych zapachów przez drapanie danego miejsca przednią łapą, a następnie pozostawienie własnych śladów. Pies może też po prostu oddać mocz lub wypróżnić się w pobliżu lub w miejscu obcego zapachu.

Wyróżniamy trzy różne sposoby znaczenia terenu:

Pocieranie Defekacja

Oddawanie moczu

(18)

Drapanie ziemi (gruczoły zapachowe) Saneczkowanie

Żucie (spoidła warg)

ZNACZENIE TERENU to pozostawienie lotnego sygnału węchowego,

rozpoznawalnego przez inne psy.

Znaczenie za pomocą zapachu może dać odwrotne skutki podczas polowania. Niektóre badania pokazują, że zapach moczu i odchodów psowatych może być wykorzystywany przez ofiary do unikania drapieżników.

Znaczeniu terenu za pomocą zapachu przypisuje się następujące funkcje:

1)

Podkreślenie dominacji

2)

Wybór partnera

3)

Określenie swojego statusu seksualnego lub zsynchronizowanie reprodukcji

4)

Oznaczenie granic terytorium

5)

Zaznaczenie swojej tożsamości

6)

Oznaczenie punktów orientacyjnych służących do poruszania się po danym terytorium

7)

Zawieranie nowych znajomości

(19)

8)

Rozpoznawanie różnic płciowych

9)

Odnajdywanie ukrytych zapasów jedzenia

Mocz ma złożony skład, a psy starannie wybierają, na co zwrócić uwagę.

Bezpańskie psy sygnalizują swój status społeczny, a także oznaczają położenie jedzenia i jego własność.

Wolno żyjące psy oznaczają granice terytorium, by stworzyć rodzaj węchowej mapy. W przypadku bezpańskich psów, samice zostawiają ślady w pobliżu swojego legowiska.

Według Lidsberga psy oznaczają granice swojego terytorium, by wyznaczyć miejsce spotkania z innymi psimi grupami. Być może do znaczenia terenu skłania je także zapach obcego moczu, który chcą usunąć.

Teren mogą znaczyć zarówno samice, jak i samce. Przy oddawaniu moczu pies może dowolnie podnieść prawą lub lewą łapę.

Czasami psy podnoszą łapę bez oddawania moczu. Takie znaczenie na sucho ma pokazać, że pies chce wywołać konflikt z osobnikiem, do którego dotrze jego komunikat.

Samce znaczą teren częściej niż samice;

Samce częściej grzebią w ziemi, szczególnie jeśli obserwuje je inny samiec;

W zatłoczonych miejscach znaczenie terenu jest rzadsze;

(20)

Obserwowanie innego psa znaczącego teren zwiększa chęć powtórzenia tej czynności;

Uniesienie łapy to wizualny znak, który wzmacnia przekaz stojący za znaczeniem terenu;

Małe psy mogą znaczyć teren na dużą wysokość;

WĘSZENIE I ZNACZENIE TERENU MOGĄ BYĆ SPOSOBEM NA UNIKANIE KONTAKTU FIZYCZNEGO.

Znaczenie terenu występuje u psów domowych, w sforach bezpańskich psów i wszystkich innych grupach tworzonych przez psowate.

Zapachy innych psów należących do tej samej grupy są znajome i nie powodują dezorientacji.

Psy, podobnie jak wilki, znaczą strategiczne miejsca przez oddawanie moczu i defekację.

W okresie dojrzewania pewny siebie pies powinien zacząć znaczyć teren z podniesioną łapą.

Gest podniesienia łapy można zaobserwować również u samic.

Najsilniejsze samce mogą przy oddawaniu moczu podnosić obie łapy (wygląda to jak rodzaj przysiadu).

Szczeniaki, a także osobniki niedojrzałe i niepewne siebie często oddają mocz w pozycji stojącej, co oznacza, że wszystkie cztery łapy znajdują się na ziemi (taka pozycja nie jest jednak uznawana za znaczenie terenu).

Niektóre dorosłe samce znaczą teren bez unoszenia łap, ale ich ruchy są wtedy zupełnie inne. Pozycja przyjmowana podczas

(21)

znaczenia terenu nie jest powiązana z rolą, jaką pies odgrywa w danej grupie.

Po znaczeniu terenu moczem lub odchodami pies może jeszcze drapać ziemię.

Czasami takie zachowanie występuje nawet bez znaczenia terenu.

Drapanie ziemi może samo w sobie stanowić rodzaj znaczenia terenu, bo powoduje przeniesienie lotnych związków chemicznych z gruczołów zapachowych, znajdujących się na łapach, na grunt.

Drapanie ziemi wysyła również sygnały wizualne i dźwiękowe, a nie tylko chemiczne. Funkcja tego rodzaju znaczenia terenu nie została jeszcze odkryta. Uważa się, że u wilków jest to pozostałość po odziedziczonym zachowaniu. Niektórzy autorzy utrzymują, że takie zachowanie występuje, gdy wilk chce rzucić wyzwanie innemu wilkowi, w szczególności gdy znajduje się w pobliżu miejsc wcześniej oznaczonych przez przeciwnika.

Innym istotnym typem znaczenia terenu jest wykorzystanie gruczołów apokrynowych.

Psy mogą znaczyć teren poprzez opróżnianie gruczołów w czasie defekacji (kontrolowanie terytorium) lub przez saneczkowanie, czyli ocieranie się zadem o podłoże.

Czasami psy opróżniają swoje gruczoły nieświadomie, w odpowiedzi na zewnętrzny bodziec.

Wyróżnia się cztery funkcje informacji przekazywanych przez gruczoły odbytowe:

1)

Pociąg seksualny

2)

Zaznaczanie granic terytorium

(22)

3)

Oznaczanie swojej obecności

4)

Odpowiedź na sygnał ostrzegawczy

Psy mogą znaczyć konkretne przedmioty ocierając się o nie. To zachowanie jest obecnie przedmiotem badań. Jego potencjalne funkcje to:

1)

Oswajanie się z nieznanym

2)

Zaznaczanie swojej obecności lub podkreślanie swojej tożsamości przez wywoływanie zainteresowania innych członków grupy

3)

Przenoszenie swojego zapachu na przedmioty jako element znaczenia swojego terytorium

4)

Przyjemność (pies ma zadowoloną minę)

Najbardziej realistyczne są hipotezy mówiące o „oswajaniu” i

„przyjemności”. Podczas pocierania psy mają zadowoloną minę, podobnie jak przy jedzeniu, oddawaniu moczu czy defekacji.

„Mogę z całą pewnością stwierdzić, że nic nie sprawia psu większej radości niż turlanie się obok martwego cielska rozkładającego się wieloryba!” (Dr. Stephen Spotte).

Świat zapachów i znaczenie terenu to najważniejsze sposoby radzenia sobie z agresją. Zaniepokojony lub impulsywny pies nie koduje informacji o zapachach innych osobników, co może prowadzić do agresji zakłócającej komunikację.

Należy pamiętać o istotnym rozróżnieniu:

(23)

> Pies agresywny: pies, który wykazuje agresywne zachowania w sytuacjach konfliktowych, w sytuacji zagrożenia i w niebezpieczeństwie (jest to spowodowane zarówno przez różne bodźce, jak i jego cechy charakteru).

> Pies niebezpieczny: pies, którego agresywne skłonności wywołuje stres, lęk, domniemane niebezpieczeństwo oraz silne podekscytowanie i u którego zachowanie agresywne jest pozbawione elementu komunikacyjnego (u takiego psa odstęp czasu pomiędzy sygnałami ostrzegawczymi a atakiem jest często bardzo krótki, a ponadto pies może mieć problem z właściwą oceną sytuacji). Pies może w ogóle nie dawać sygnałów ostrzegawczych albo czas dzielący takie sygnały od właściwego ataku może być bardzo krótki.

Stres eliminuje społeczny wymiar zachowania agresywnego.

Do momentu, w którym agresja jest zachowaniem o wymiarze społecznym, jej celem jest wyegzekwowanie zachowania dystansu, zarówno fizycznego, jak i psychicznego.

Problemy zaczynają się wtedy, gdy poziom agresji u psa jest zbyt wysoki i nieadekwatny do danej sytuacji.

Agresja u psa może się nasilać, gdy jest zestresowany (nawet w relacji z samym właścicielem) i gdy nie czuje się pewnie.

DRAPIEŻNY TRYB ŻYCIA A AGRESJA

Drapieżny tryb życia nie jest tym samym co agresja, w której czasami brakuje wymiaru społecznego. Drapieżnictwo cechuje się tendencją do kontrolowania interakcji. Może się to okazać niebezpieczne, jeśli emocje nie są dostatecznie kontrolowane albo

(24)

jeśli długotrwały stres doprowadzi do ich wyładowania.

Drapieżnictwo zawsze zawiera element instynktowny, który pozostaje pod kontrolą. W niektórych sytuacjach zachowania drapieżcy służą do komunikacji (np. rozpocząć konflikt albo wpłynąć na stan emocjonalny przeciwnika).

Zachowanie antyspołeczne może zostać wywołane przez skłonność do podekscytowania, co zmniejsza szanse przetrwania.

Podekscytowanie, którego pies doświadcza w interakcjach z innymi, jest główną przyczyną agresji. Wbrew temu, co się powszechnie uważa, nie chodzi tutaj tylko o socjalizację. Psy domowe wykazują zachowania drapieżne z różnych przyczyn, a potrzeba zdobycia pożywienia u psów nie zawsze wynika z głodu.

Czasami zachowują się w drapieżny sposób, by się z kimś skomunikować.

Psy mogą stać się ofiarami innych psów, nawet jeśli nie jest to zgodne z naturalnym porządkiem rzeczy. To samo tyczy się ludzi i przedmiotów martwych.

Nie mówimy tu o drapieżnictwie, ale o zachowaniach drapieżnych.

Samice są bardziej drapieżne niż samce, a testosteron nie jest tak ściśle związany z zachowaniami drapieżnymi jak estrogen. U samców ze skłonnością do zachowań drapieżnych kastracja często zwiększa tendencję do gwałtownego wyładowywania emocji. Jest to próba radzenia sobie z lękiem, podekscytowaniem i stresem.

Oczywiście elementem, który ma największy wpływ na skłonność do zachowań drapieżnych, jest osobowość.

Ofiara to osobnik, z którym pies się nie socjalizuje. Każdy człowiek może być przez psa postrzegany jako ofiara lub drapieżnik. Problem pojawia się, gdy drapieżne instynkty są wymierzone przeciwko temu, co wywołuje STRACH.

(25)

PRZYCZYNY ZACHOWAŃ DRAPIEŻNYCH

•

Naturalny instynkt drapieżnika

•

Stres

•

Komunikacja (żądanie zachowania dystansu fizycznego i psychicznego).

Niektóre psy mogą rozpocząć interakcję w roli drapieżcy, a następnie przejść do bardziej towarzyskiego usposobienia. Pies, który nie jest w stanie tego zrobić, może być NIEBEZPIECZNY.

Wiele psów wykazuje zachowania drapieżne, bo nie potrafią kontrolować swojego podekscytowania.

ETOLOGICZNE PRZYCZYNY AGRESJI: ZACHOWANIA REPRODUKCYJNE

Zapachy odgrywają bardzo ważną rolę w zachowaniach reprodukcyjnych.

Feromony, wydalane do otoczenia z płynami ustrojowymi, takimi jak mocz, pot i ślina, to chemiczne sygnały, które wywołują zmiany w zachowaniach seksualnych, zachowaniach społecznych i fizjologii. Przez znaczenie terenu samice komunikują swoją zdolność do reprodukcji.

Samce mogą znaleźć te sygnały przez węszenie i lizanie.

Zapach wywołuje u samców odruch lizania (który ułatwia wniknięcie feromonów do narządu przylemieszowego). Samiec może znaczyć teren w pobliżu lub w miejscu, gdzie suka oddała mocz, co jest rytuałem godowym.

Podczas cieczki skład moczu znacząco się różni.

(26)

Psy nie wykazują odruchu flehmen, czyli zwijania warg (w przeciwieństwie na przykład do kotów czy myszy), ale jeśli po analizie węchowej moczu samicy (i jego wylizywaniu) samiec jest gotowy do reprodukcji, może rozpocząć rytuał godowy, który składa się z:

> Skomlenia;

> Szybkiego truchtu dookoła samicy;

> Intensywnego merdania ogonem (ruch kolisty lub w prawą stronę);

> Skierowania uszu do tyłu;

> Pokazywania białek oczu;

> Lekkich pchnięć pyskiem skierowanych w stronę ramienia samicy;

> Prób dotknięcia grzbietu partnerki przednią łapą, by sprawdzić jej reakcję i spróbować ją pokryć.

Rytuał godowy może być również wywołany przez stres albo być wyrazem rywalizacji o samicę lub samca.

Samce mogą w ten sposób sprawdzać reakcję samicy na potencjalną kopulację, a samice mogą oceniać siłę samca.

Samce wykorzystują hormony jako sposób radzenia sobie w trudnych sytuacjach. Pies może doświadczać zmian hormonalnych przy spotkaniu z agresywną samicą, silniejszym samcem (nawet jeśli to jeszcze szczeniak) lub podczas interakcji z ludźmi, jeśli nie czuje się dość pewnie.

(27)

Sposób, w jaki pies reaguje na bodźce zależy od jego osobowości i indywidualnego poziomu hormonów, który u niektórych osobników może być bardzo wysoki przez całe życie.

ZNACZENIE TESTOSTERONU

1.

Wykształcenie pierwszorzędowych cech płciowych

2.

Wykształcenie drugorzędowych cech płciowych

3.

Zachowania agonistyczne

4.

Walka (o terytorium)

5.

^Ucieczka

6.

Reprodukcja

7.

^Kontrola

8.

Wysoka motywacja

9.

Powrót do równowagi po doświadczeniu stresu 10. Zmniejszenie strachu i lęku

Wysoki poziom testosteronu jest związany z niskim instynktem drapieżcy. Ten hormon nie odpowiada za agresję aspołeczną. Na poziom testosteronu wpływają także różne interakcje (wpływ środowiska społecznego).

Podczas rytuałów godowych samce wąchają i liżą okolice odbytu i narządów płciowych samic, które są w fazie proestrus (w tym czasie samice mają większą skłonność do znaczenia terenu). Zapachy o

(28)

charakterze seksualnym są ulotne, ale zapach suki w rui skłania samce do zalotów i prób krycia samicy.

Samce potrafią wyczuć samicę w rui na dużą odległość, a ponieważ psy rozpoznają ulatniające się zapachy, samiec wąchający ślad pozostawiony przez samicę wie, jak dawno go zostawiła.

Czy sterylizacja pomaga radzić sobie z zaburzeniami hormonalnymi?

Niepewność (problemy z zachowaniem) Niedojrzałość (także u samic)

Zaloty innych samców Drapieżnictwo

Nadwaga

Zaburzenia endokrynologiczne Zaburzenia rozwoju kości

Guzy

Podczas okresu godowego (u psów domowych dwa razy w roku) zarówno u samców, jak i samic zachodzi wiele zmian fizycznych, społecznych i behawioralnych.

U samców powiększają się jądra, wzrasta poziom testosteronu i lutropiny, a u samic powiększa się srom. Podczas rui srom nabrzmiewa i staje się ciepły w dotyku.

(29)

Kiedy u samic wzrasta poziom estrogenu, mogą stać się nerwowe, podekscytowane i agresywne w stosunku do samców.

Zazwyczaj więcej piją i częściej znaczą teren. Samice wolno żyjące często kładą się na końcu pozostawionego „szlaku zapachowego”, by samcom łatwiej było do nich dotrzeć.

Progesteron jest konieczny do wywołania receptywności seksualnej samicy.

Męskie hormony (takie jak androgeny) również uczestniczą w fazie proestrus.

U samców może występować więcej konfliktów z innymi samcami.

Samce potrafią rozróżnić mocz samicy w rui od moczu innych samic.

Konflikty pomiędzy samcami stają się częstsze.

-

Jeden z rywali może zbliżać się do drugiego na sztywnych nogach.

-

Warczenie

-

Merdanie ogonem, unoszenie ogona wysoko ku górze lub ogon wygięty w łuk nad grzbietem Drugi pies może naśladować zachowanie pierwszego, obaj rywale mogą stać w miejscu, dotykać się nosami albo iść obok siebie krok w krok. Mogą wycofać się i oglądać swoje genitalia.

Jeden z rywali może przeturlać się na plecy, a drugi stać nad nim i warczeć.

(30)

Czasami dwa samce rywalizujące o samicę wskakują na siebie, jakby chciały kopulować.

Estrus to faza rui rozpoczynająca się, gdy poziom estrogenu spada, a progesteronu rośnie.

Towarzyszą temu zmiany w zachowaniu. Najważniejsza jest receptywność na kopulację.

Samica przyjmuje odpowiednią postawę, w której srom jest odsłonięty, a ogon odstawiony.

Samiec może wskoczyć na samicę.

Chęć odbycia stosunku i płodność niekoniecznie idą ze sobą w parze.

Niektóre badania wskazują, że to samica wybiera samca.

Wybór samicy jest powszechny u żyjących wolno gatunków społecznych i ma swoje znaczenie ewolucyjne.

Zachowanie samicy, która odmawia stosunku...

Unikanie

Odsuwanie się od psa, który usiłuje na nią wskoczyć Kręcenie się w kółko

Leżenie na ziemi

Odwracanie się na plecy Siadanie

Warczenie Burczenie

(31)

Chwytanie zębami Szczekanie

Gryzienie Pogoń

Zachowanie samicy, która jest gotowa na stosunek...

Mniejsze podekscytowanie Większa wyrozumiałość Droczenie się

Wydaje się, że preferencje społeczne nie mają związku z akceptacją partnera seksualnego.

Niektórzy autorzy twierdzą, że samce wykazują różne natężenie i rodzaje zachowań poprzedzających kopulację, co może wpłynąć na reakcję samicy.

Ostatecznie wybór samicy nie jest jednak tak romantyczny, jak mogłoby się nam wydawać. Samica może kierować się siłą samca i jego wytrwałością, która jest dla niej oznaką równowagi emocjonalnej i zdrowia fizycznego.

ZABAWA TO DLA PSA SIŁOWNIA NA CAŁE ŻYCIE Zabawa ma określone funkcje.

Zabawa łączy się z zachowaniami występującymi w innych kontekstach komunikacyjnych typowych dla psów, przy czym chodzi tu zarówno o zachowania w obrębie jednego gatunku i między gatunkami (np. zachowania drapieżne, rywalizacyjne,

(32)

wymuszające, godowe, a także sytuacje stresowe i reakcje agresywne).

Zabawa zawsze stanowi ćwiczenie. Kiedy dwa psy się spotykają, jest mało prawdopodobne, by rozpoczęły wspólną zabawę. To, co my interpretujemy jako zabawę, wynika z psiego ducha rywalizacji, który zachęca je do współzawodniczenia o uznanie społeczne.

Dott. Marina Garfagnoli marina.garfagnoli79@gmail.co

m info@icanidiviadelcampo.it www.icanidiviadelcampo.it FB: I Cani di Via del Campo e RIFUGIO DEL CANE DI PISTOIA

+39 349 7224362