Iwona M. Marcysiak, Stanisław
Siek
Postawy rodzicielskie i poziom lęku
matek dzieci nieśmiałych
Studia Philosophiae Christianae 32/2, 177-187
1996
Studia Philosophiae Christianae A TK
32 (1996) 2
IWONA M. M A RCY SIA K, STAN ISŁAW SIEK
PO STAW Y RO DZICIELSK IE I P O Z IO M LĘKU M ATEK DZIECI NIEŚM IA ŁY C H
1. Cel pracy, postawienie zagadnienia. 2. Metody, m aterial, sposób badań. 3. Analiza doświadczalnego materiału, wnioski ogólne, dyskusja.
1. CEL PRACY, PO STA W IEN IE ZAGADNIENIA
Celem przedstaw ionych tu b ad a ń jest analiza ew entualnych różnic między poziom em lęku i p o staw am i m atek w obec dzieci nieśm iałych i matek, k tórych dzieci nie u jaw niają częstych i silnych reakcji nieśmiałości w sytuacjach n auk i szkolnej.
Przedmiotem b ad ań są trzy zm ienne: syndrom y nieśm iałych zachowań dzieci, postaw y rodzicielskie m atek, poziom lęku.
Istnieją w spółcześnie różne definicje nieśm iałości. W edług P .G . Zimbardo nieśm iałość jest rodzajem upośledzenia psychicznego, które m oże okaleczyć człow ieka w tak im sam ym sto p n iu ja k kalectwo psychiczne. N ieśm iałość u tru d n ia k o n ta k ty z ludźm i, przeszkadza w publicznej o bronie w łasnych praw , w yrażaniu w łas nych opinii, przyczynia się do za k ło p o ta n ia i n adm iernego przej mowania się swoimi reakcjam i, u tru d n ia spraw ne, krytyczne m yś lenie (Z im bardo, 1994, s. 20).
Według M . Tyszkow ej na syndrom nieśm iałości składają się takie zachowania jak: odczuw anie rozbieżności m iędzy realnym i idealnym obrazem siebie, w ysoki poziom aspiracji, przy p rz ek o n an iu o w łas nych m niejszych m ożliw ościach działania, lęk przed oceną innych ludzi, wycofywanie się z k o n ta k tó w społecznych (Tyszkow a, 1978, s. 236-238).
B. H arw as-N ap ierała ja k o typow e reakcje nieśm iałości wym ienia: - zaham owanie zw ykłych form reag o w an ia w sytuacjach oceny
społecznej i zw racania uwagi innych ludzi na jedn ostkę, - powstrzymywanie się od d ziałania - bierność,
- wycofywanie się z k o n ta k tó w interp erso n aln y ch (H a rw a s-N a p ie rała, 1979, s. 34).
H arw as-N apierała analizując zjaw isko nieśm iałości przytacza opinie innych badaczy, którzy w idzą w nieśm iałości ja k b y „n ieu zasa
d nion y w styd” (G. Judet), czy „sk łonn ość do przeżyw ania lęku w sytuacjach, w których przeciętna o so b a takiego lęku nie dośw iad cza” (J. D rew er) (H a rw a s-N a p ie ra ła , 1979, s. 9—18).
P roblem em genezy czynników w aru nkujących rozw ój i przejaw ia nie się nieśm iałości zajm uje się wielu au to ró w . Ja k o przyk ład m ożna wym ienić b a d a n ia H a rw a s-N a p ie ra ły , Tyszkow ej, Pluty, R u dzińs kiej, W olińskiej, W łodarskiego, K oniecznej, Paryzek.
B adacze tej p roblem atyk i zdają się zajm ow ać w tym względzie 2 stanow iska:
Z ach o w an ia nieśm iałe są w aru n k o w an e typem uk ład u nerw ow e go, w zględnie rozstrojeniem fu nkcjon ow an ia tego uk ład u (Spionek, 1993; W łod arski, 1960).
Z achow anie nieśm iałe zdaje się być w aru n k o w an e oddziaływ a niem rodziców we wczesnych okresach rozw oju dzieci, a więc nastaw ieniam i rodziców w obec dzieci, doznaw anym i urazam i i nie pow odzeniam i. T akie stanow isko zajm uje większość współczesnych badaczy.
B. H a rw a s-N a p ie ra ła b ad ała ja k ie form y p o stęp o w an ia w ychow a wczego w rodzinie sprzyjają u trw alan iu się nieśm iałości. D oszła do w niosku, że wpływ m ają tu m .in. staw iane w ym agania, system k a r i n ag ró d stosow any przez rodziców , a także ham ow anie aktyw ności dziecka (H a rw a s-N a p ie ra ła , 1979, s. 44-48).
K. P luta zajm ow ała się środow iskow ym i uw aru n k o w an iam i p o w staw ania nieśm iałości. A u to rk a w yodrębniła negatyw ne czynniki w pływ ające na w ychow aw czą atm osferę w d o m u b ad an y ch dzieci, k tó re p o w o d u ją pow staw anie m .in. poczucia zagrożenia w k o n ta k tach z ludźm i, tru d n o ści i m niejsze um iejętności w praw idłow ym fu n k cjonow aniu w grupie, a więc sprzyjają po w staw aniu zachow ań nieśm iałych. D o negatyw nych czynników środow iskow ych, stw ier dzonych przez au to rk ę należą: złe pożycie m ałżonków , w ychow anie niekonsekw entne, w ychow anie zbyt surow e - kary cielesne, groźby krzyki, zbyt duże w ym agania w obec dziecka, w ychow anie rozpiesz czające, pobłażliw ość, tłum ienie inicjatyw y (P luta, 1979, s. 130-136). J. W olińska przeprow adziła b a d a n ia n ad wpływem p ostaw wy chow aw czych rodziców na k ształtow anie się o b ra zu własnej osoby ich dzieci. W w yniku analizy m ateriału stw ierdziła, że p o staw a m acierzyńska spostrzegana przez syna ja k o unik anie k o n ta k tu , n ad m iern a ingerencja, w pajanie poczucia winy o raz k o n tro la w pły w ają na pow staw anie u niego nadm iernej lękliwości, skrytości, krytycznego n astaw ienia w obec własnej osoby (W olińska, 1988, s. 91-100).
N a negatyw ny wpływ postaw y odrzucającej i obojętnej rodziców w obec dziecka w skazuje Z. Z aborow ski. A u to r zw raca uw agę, że
dzieci o d rzu cane w zrastają w poczuciu izolacji, zbędności, stąd ich ocena jest przew ażnie negatyw na. Część z tych dzieci zachow uje się biernie, apatycznie, wycofuje się z k o n tak tó w społecznych, żyje samotnie. P ostaw a o b o jętn a w obec dziecka pow oduje, że jest ono niezdolne do trw alszych, intym nych k o n tak tó w , nieufne, oschłe uczuciowo. N a zachw ianie rów now agi em ocjonalnej dziecka i nasile nie się lęku wpływa rów nież niestałość uczuciow a rodziców (Z a b o ro wski, 1979, s. 66-69).
Rodzice, w ów czas gdy sami są nieśm iali i lękliwi, m ogą stać się modelami tego typu zachow ań dla swoich dzieci. D o takich w nios ków, na p odstaw ie w łasnych b a d a ń doszli m .in. B. H a rw a s-N a p ie ra - ła (H arw as-N apierała, 1982(a), s. 49-52 ) i P. Z im b ard o (Z im bardo ,
1994, s. 81-83).
Trzeba też zdaw ać sobie spraw ę, że takie syndrom y zacho w an ia jak nieśmiałość m ogą rów nież być u w aru n k o w an e przez inne czyn
niki.
M. T yszkow a zw raca uw agę n a osobow ościow e p o dstaw y nie śmiałości, a więc przyczyny tkw iące w sam ym dziecku nieśm iałym . Autorka stw ierdza, że p odstaw y osobow ościow e sy nd ro m u nie śmiałości leżą w stru k tu rze „ ja ” i w łaściw ościach sam ooceny je d n o stek nieśmiałych (Tyszkow a, 1978, s. 235-239).
L. N iebrzydow ski b ad a ją c o b ra z własnej osoby d orastającej młodzieży zauw ażył, że nieśm iałość jest zjaw iskiem dość pow szech nym. Istnienie tej cechy u siebie p o d k re śla ją najczęściej uczennice pierwszych klas licealnych, co zdaniem a u to ra , łączy się ze zm ianam i fizjologicznymi i zw iązanym z tym dojrzew aniem seksualnym m ło dzieży o raz ze zm ianą typu szkoły (N iebrzydow ski, 1976, s. 62).
P. Z im b ard o w op arciu o w łasne b a d a n ia stw ierdził, że nieśm iałość jest wynikiem silnego nacisku społecznego na w spółzaw odnictw o, dążenie do tego, by być najlepszym , odnieść sukces. Pow staje wówczas lęk czy to, kim człow iek jest, co m a d o zao fero w an ia jest wystarczająco d o b re i o b aw a, że m oże być odrzuco ny, gdyż nie będzie użyteczny. D uży wpływ m a też skłonność jed n o stk i do przewidywania w łasnego, niestosow nego zach ow ania się i sp ow od o wany tym lęk o to ja k w ypadnie (Z im b ard o , 1994, s. 68-69).
Zimbardo w skazuje też na wpływ niepraw idłow ego stosunku nauczyciela d o ucznia, zbyt dużych w ym agań w obec niego, surowości, nadmiernego dystansu na pow staw anie i rozwijanie się nieśmiałych zachowań uczniów (Z im bardo, 1994, s. 84-91). P odobne cechy systemu szkolnego na pow staw anie zaham ow ania aktyw ności i bier ności uczniów w szkole om aw ia I. Jundziłł (Jundziłł, 1966, 32-74).
Z. Skórny w ym ieniając różne grupy czynników w pływ ających na powstawanie nieśm iałości dziecka w szkole zw raca uwagę, że często
różne przyczyny nieśm iałości w ystępują łącznie, ale też nie zawsze w yw ołują nieśm iałość (S kórny, 1965, s. 15-17).
W b ad an iach naszych o pow iadam y się za drugim stanow iskiem . U trzym ujem y, że n a rozwój i form ow anie się sy nd ro m u zachow ań nieśm iałych u dzieci m ają wpływ niektóre cechy osobow ości rod zi ców, zw łaszcza ich agresyw ność, lęk, d om inow anie o raz zw iązane z tym postaw y rodzicielskie, tak ie ja k górow anie n ad dzieckiem , n ad m iern a k oncentracja, b ezradność i nadm ierny d y stans em o cjonalny u jaw niany w obec dziecka.
S taw iam y hipotezę, że m atk i dzieci nieśm iałych ró żn ią się p o zio m em lęku i postaw am i w obec w łasnych dzieci od m atek, których dzieci nie u jaw niają wyższego p o zio m u nieśm iałości w zachow aniach w czasie nauki szkolnej.
2. M ETO D Y , M ATERIA Ł, S PO SÓ B BADAŃ
D ru g ą g ru p ą zm iennych będących przedm iotem naszych analiz są postaw y rodzicielskie. P ostaw y te ujm ujem y i b ad am y według koncepcji M . Ziem skiej. Przez postaw ę rodzicielską rozum iem y za Z iem ską „ n a b y tą stru k tu rę p o zn aw cz o -d ąże n io w o -afek ty w n ą ukie ru n k o w u jącą zachow anie się rodziców w obec dziecka” (Ziem ska,
1973, s. 33).
P rzedm iotem b a d a ń są w spom niane ju ż wcześniej 4 rodzaje zachow ań rodziców w obec dziecka: górow anie, bezradność, k on cen trac ja i dystans w obec dziecka.
P ostaw ę g óro w an ia nad dzieckiem charakteryzu je tw ardość w za chow an iu rodziców , tendencja d o ograniczeń i surow ości. R ygory są n arzu can e dziecku, bądź w ym uszane przez stosow anie kar. K aran ie m oże być obiektyw nie surow e czy naw et b ru ta ln e alb o pozornie łagodne, ale stanow iące dla dziecka d u żą karę dzięki subiektyw nem u w rażeniu, jak ie na nim wywiera, a więc w o b u w yp adk ach dotkliw e. R odzice staw iają dziecku w ygórow ane w ym agania, narzu cają swój au to ry te t, rządzą dzieckiem , ograniczają jego sw obodę i zakres aktyw ności przez zm uszanie, nagany, sztywne reguły. Rodzice kierują dzieckiem z pozycji zdecydow anej przew agi, władzy, p o d p o rz ąd k o w an ia w sposób ostry bez liczenia się z odczuciam i i p ra g nieniam i dziecka.
D la postaw y bezradności w obec dziecka charakterystyczne są tak ie cechy p o stęp o w an ia rodziców , ja k m iękkość, nieudolność czy niezdolność do kierow ania dzieckiem . Ich żąd an ia są nieliczne i łagodne, to raczej oni ulegają dziecku. R odzice w ykazują b ra k um iejętności radzenia sobie z dzieckiem , poczucie bezsilności wobec problem ów w ychow aw czych, niezdecydow anie w jak i sposób p o dejść do dziecka.
Postawa nadm iernej koncentracji uczuciowej rodziców n a dziecku charakteryzuje się uczuciową nierozłącznością, pełnym zaabsorbow a niem, tak dalece, że ojciec czy m atk a istnieją niemal wyłącznie w roli rodzica, a cały dom podporządkow any jest dziecku. Rodzice tacy są skłonni do sam opoświęcania się, zbyt długich i częstych kontaktów , nie zostawiają dziecku dostatecznej swobody. G otow i są do podsuw ania dziecku coraz to nowych propozycji. Stawiają je w ten sposób jak by pod obstrzałem własnych pom ysłów i sugestii, wygórowanych wymagań, jednocześnie nadzorując jego postępowanie. T aka troska jest oczywiście przesadna, a stosunek do dziecka pełen napięcia i niepokoju.
Przy postawie nadm iernego dystansu, dążenie do kontaktów z dziec kiem jest niewielkie. K o ntakty te są powierzchowne, a rodzice obojętni, powściągliwi, nie przejawiający uczuć wobec dziecka lub też jaw nie je odtrącający, wrodzy. K o n tak t z dzieckiem sprawia im przykrość, dlatego zaniedbują je, unikają go, a naw et wykluczają, uważając za ciężkie do zniesienia (Ziemska, 1973, s. 55-57; Ziem ska, 1981, s. 10-11).
Postawy rodzicielskie były b a d a n e K w estionariuszem M . Z iem s kiej. C harak terystyk i tego kw estionariusza, jego tra fn o ś c i rzetelność nie przedstaw iam y, poniew aż jest to m eto d a pow szechnie znana. Wszelkie d an e o tej m etodzie zn a jd u ją się w publikacji Ziem skiej (Ziemska, 1981).
Syndromy zachow ań nieśm iałych dzieci na terenie szkoły były badane „A rkuszem Z achow ania się U cznia” opracow anym przez B. Markowską. K w estionariusz ten m a ocenioną w artość diagnostyczną na materiale polskim . W szystkie dane o tej m etodzie znajdują się wpublikacji M arkow skiej i S zafrańca (M arko w sk a, Szafraniec, 1980).
Arkusz Z ach o w an ia się U cznia M arkow skiej pozw ala oceniać nasilenie takich zachow ań nieśm iałych jak : lękliwość, płaczliw ość, przygnębienie, b rak w igoru, u n ik an ie tru d n o ści, u nikan ie wysiłków fizycznych, niepew ność siebie, zależność, niezręczność w ruchach, uległość, b rak o d p orno ści n a stres, dolegliwości som atyczne, p o dejrzliwość, poczucie winy, nietow arzyskość.
Trzecią zm ienną analizow aną w naszej pracy był poziom lęku. D o pomiaru lęku w ykorzystano K w estionariusz J. Taylor. Kwestionariusz ten ma obliczoną rzetelność i trafność na m ateriale polskim. C h ara k terystyka i opis tej m etody znajduje się w pracy Sieka (Siek, 1993).
Kw estionariusz T ay lo r o p arty jest na koncepcji lęku C am ero n a i pozwala ocenić nasilenie takich objaw ów lęku jak : trudn ości z trawieniem, b ra k ap e ty tu lub uczucie ciągłego głodu, bóle żo łądk a, zatwardzenie i biegunki, nacisk d o częstego o d d aw an ia m oczu, kołatanie serca, tru d n o ści w o d d ych aniu , zim ne po ty , dreszcze, obniżenie koncen tracji uwagi, ub ytek energii, k ło p o ty ze snem, nadmierna fizjologiczna m obilizacja, płaczliw ość, drażliw ość.
B adaniam i objęto uczniów klas I- IV ze Szkół P odstaw ow ych nr 1 i 11 w Siedlcach o raz ich m atki. W iek bad an y ch dzieci w ahał się w przedziale od 7 do 9 lat, n a to m ia st m atek od 28 do 47 lat. W iększość m atek m iała w ykształcenie średnie. W grupie dzieci nieśm iałych znalazły się 4 m atki z w ykształceniem wyższym, 7 z wy kształceniem zaw odow ym . N a to m ia st w grupie drugiej było 7 m atek z w ykształceniem wyższym, 8 m atek z w ykształceniem zaw odow ym . B adani pochodzili z rodzin pełnych, tylko w 2 przy p ad k ach z grupy dzieci nieśm iałych i w 1 z g rupy dzieci nie przejaw iających nieśm iało ści były rodziny niepełne - sam otne m atki.
Dzieci nieśm iałe oraz dzieci nie w ykazujące nieśm iałości były w yodrębnione n a podstaw ie obserw acji i dośw iadczeń nauczycieli uczących d an e dziecko. Po w ybraniu dzieci nieśm iałych i w yk azu ją cych dużą śm iałość w zach ow aniu w ychow aw cy wypełnili A rkusz Z ach o w an ia się U cznia B. M arkow skiej dla każdego z tych uczniów . N a p odstaw ie zebranych inform acji w yodrębn io no grupę 40 dzieci nieśm iałych i g rupę 40 dzieci o istotnie statystycznie mniejszej ilości objaw ów nieśm iałości.
B adanie p o staw rodzicielskich i poziom u lęku m atek odbyw ało się w szkole przy okazji w yw iadów ek i sp o tk ań indyw idualnych oraz w d o m ach b ad anych osób. B adane m atk i zapoznaw ały się z in stru k cją, a następ nie sam odzielnie w ypełniały kw estionariusze. P roszone były o szczere odpow iedzi, zapew niono im dyskrecję.
3. ANALIZA D O ŚW IA D C ZA LN EG O M ATERIAŁU, W N IO SK I O G Ó LN E , DYSKUSJA
P un k tem wyjścia analizy jest w yodrębnienie grup dzieci nie śm iałych i dzieci z grupy kontro ln ej na podstaw ie obserw acji w o p arciu o A rkusz Z ach o w an ia się U cznia M arkow skiej. Te obserw acje pozw oliły n a w yodrębnienie dzieci nieśm iałych i dzieci z grupy ko ntro ln ej w ykazujących m ało objaw ów nieśm iałości.
N astęp n ie obliczono istotno ść różnic m iędzy średnim i w skaź nikam i nieśm iałości w obydw u grupach. W yniki te przedstaw ia tab ela n r 1.
Dzieci nieśmiałe Dzieci z grupy
kontrolnej z Pi N Suma rang Xśr N Suma rang Xśr Stopień nieśmiałości dzieci 40 2241,5 48,900 40 998,5 34,150 5,98 0,01
Tabela n r 1 przedstaw iająca isto tność różnicy m iędzy w ynikam i badań dzieci nieśm iałych i dzieci nie w ykazujących nieśm iałości w swoim zachow an iu w szkole.
N - liczebność grupy xśr - średnia arytm etyczna
z - w arto ść testu istotności różnic W ilcoxona
Z tabeli n r 1 w ynika, że 2 g ru py dzieci różnią się m iędzy so b ą p od względem sto p n ia nieśm iałości w sp osób istotn y statystycznie na poziomie oe = 0,01, przy z = 5,98. M o żn a stąd w yciągnąć w niosek, że grupy te zostały w yodrębnio ne w sp osó b praw idłow y. W zw iązku z tym, zgodnie z p o staw io n ą h ip otezą, po staw y rodzicielskie i poziom lęku m atek dzieci z o b u tych grup też pow inny różnić się w sposób istotny. W yniki b a d a ń przedstaw ia tab ela n r 2.
Badana zm ienna M a tk i dzieci n ieśm iałych M a tk i d zieci z grupy kon troln ej z Pi N S u m a rang Xśr N S u m a rang Xśr Posta») rodzi ciel skie Górowanie 40 1470 16,985 40 1770 11,800 1,4 n.i. Bezradność 40 1698,5 15,605 40 1541,5 11,500 0 ,75 n .i. Koncentracja 40 1560,5 16,015 40 1679,5 11,525 0 ,57 n.i. Dystans 40 1601,5 5,775 40 1638,5 5,852 0,18 n.i.
Poziom lęku 40 1712 4 6 ,8 7 5 40 1528 4 3 ,8 7 5 0 , 8 8 n .i.
Tabela n r 2 przedstaw iająca istotności różnic m iędzy w ynikam i badań p ostaw rodzicielskich i poziom u lęku m atek dzieci nieśm iałych i matek dzieci z grupy kon trolnej.
Wyniki b a d a ń zam ieszczone w tabeli n r 2 w skazują, że nie m a istotnie statystycznej różnicy m iędzy p o staw am i rodzicielskim i i p o ziomem lęku m atek dzieci nieśm iałych i m atek dzieci nie przejaw iają cych nieśm iałości w szkole. Średnie arytm etyczne poszczególnych postaw i p oziom u lęku różnią się m iędzy sobą, chociaż nie jest to różnica statystycznie isto tn a. W ydaje n am się je d n a k , że różnica ta może w skazyw ać na pew ne tendencje, pew ien kierun ek nasilenia postawy czy też zwiększenie poziom u lęku. I tak np. średnia p oziom u górowania jest w iększa u m atek dzieci nieśm iałych. M oże to w skazy wać na pew ną tendencję nasilania się tej postaw y w p rz y p ad k u m atek dzieci nieśm iałych, a więc zachow ań takich jak: tw ardo ść w sto su n k u do dziecka, stosow anie rygorów , surow e k aran ie, narzu can ie swoje go autorytetu dziecku, staw ianie w ysokich w ym agań, ograniczanie swobody i aktyw ności własnej dziecka.
Przy p ostaw ach b ezradności i koncentracji różnica m iędzy dw iem a bad an y m i grup am i m atek jest niewielka. N asilenie ob u tych postaw jest większe w grupie m atek dzieci nieśm iałych.
W yniki b a d a ń lęku w skazują, że nie istnieje is to tn a różnica pom iędzy poziom em lęku m atek dzieci nieśm iałych i m atek dzieci nie w ykazujących nieśm iałości. M ożna zauw ażyć niew ielką różnicę w skazującą n a tendencję do większego lęku w p rz y p ad k u m atek dzieci nieśm iałych.
B rak isto tny ch różnic m iędzy w ynikam i b a d a ń grupy m atek dzieci nieśm iałych i dzieci nie w ykazujących nieśm iałości jest dość za skakujący. Liczne b a d a n ia bow iem dotyczące zw iązków nieśm iałości z różnym i p ostaw am i rodziców i ich zachow aniem w obec dziecka sugerują istnienie tak ich zw iązków . N a zw iązki te w skazują w swoich p ra cach , m .in.: H a rw a s -N a p ie ra ła (1979, 1982), P lu ta (1979), R e m bow ski (1978), R udziń ska (1974), W łodarski (1960), W olińska (1988), Z ab oro w ski (1969), Z iem ska (1973, 1974).
T o, że p o staw io n a przez nas hip o teza nie potw ierdziła się, m oże być spow odow ane, ja k się zdaje zbyt m ałą liczebnością grupy eksperym entalnej i kon trolnej. G dyby te grupy były większe trendy, k tó re się zazn aczają stałyby się wyraźniejsze, a różnice m iędzy poziom em lęku m atek isto tn e statystycznie.
D rugim pow odem m oże być to, że sp osób przeliczania w yników w K w estionariuszu Ziem skiej trochę je spłaszcza. B adanie postaw rodzicielskich in n ą m eto d ą np. P lopy m ogłoby dać wyniki bardziej kontrastow e.
B rak istotn ych różnic m oże być spow odow any także tym , że b a d a n o nieśm iałość dzieci tylko w jednej sytuacji społecznej: w szko le. Być m oże gdyby oceniano nasilenie zachow ań nieśm iałych w innych sytuacjach społecznych i n a tej po dstaw ie w yod rębn iano grup y m atek w yniki byłyby isto tne statystycznie.
W niosek z tej p ró b y jest taki, że trzeba b ad ać nieśm iałość w różnych sytuacjach życiow ych dzieci o raz trzeba bardziej o stro w yodrębniać grupy eksperym entaln e i ko ntro ln e. Być m oże nie w ystarcza tu w yodrębnienie o b u gru p dzieci i obliczanie istotności różnic m iędzy nim i, ale zb adanie dużej, ok oło 200 osobow ej grupy dzieci, wzięcie p o d uw agę tylko górnego i dolnego k w artylu w yników b a d a n ia nieśm iałości i d opiero na takiej podstaw ie w yodrębniać grupy m atek dzieci nieśm iałych i m atek dzieci z grupy k on troln ej.
BIBLIOGRAFIA
Adler A.: Sens życia, tł. M . K reczkow ska, P W N , W arszaw a 1986, wyd III.
Chłopkiewicz M.: Sym ptom atologia i patom echanizm zaham ow a
nia psychoruchowego u dzieci w świetle literatury, Psychol. W ychów,
n r 3, 1976, 345-360.
Dąbrowski Κ.: N erwowość dzieci i m łodzieży, W SiP, W arszaw a 1976.
Góralski A.: M eto d y opisu i wnioskowania statystycznego w psycho
logii, PW N , W arszaw a 1976.
H arw as-N ap ierała B.: N ieśm iałość dziecka, U A M Seria Psychol, i Pedag. n r 44, P ozn ań 1979.
H arw as-N ap ierała B.: C zynniki społeczno—rodzinne w kszta łtow a
niu się lęku u m łodzieży, U A M Seria Psychol, i Pedag. n r 67, P ozn ań
1987
H arw as-N ap ierała B.: O dporność na stres u dzieci przystosow anych
społecznie i u dzieci nieśmiałych, Psychol. W ychów , n r 2, 1974,
226-233.
H arw as-N apierała B.: W ychow awcza terapia nieśmiałości - je j
założenia i techniki oddziaływań, Psychol. W ychów , n r 4, 1986,
434-445.
H arw as-N ap ierała B. (a): Rodzice ja k o m odele nieśmiałych za
chowań m łodzieży w wieku szkolnym , P robl. R odz. n r 1-2, 1982,
49-52.
H arw as-N ap ierała B. (b): N ieśm iałość w funkcjonow aniu m łodzieży
szkolnej w różnym wieku, Z ag. W ychów . Ż d r. Psych, n r 3 -4 , 1982,
59-68.
Jundziłł I.: A ktyw iza cja dziecka w procesie wychowania, PZW S, W arszawa 1966.
Konieczna M ., P aryzek L.: Z ależność pom iędzy nieśmiałością
a sugestywnością, U A M P ozn ań , N e o d id a g m a ta VI, 1974, 155-164.
Korniluk E.: P ostaw y wychowawcze rodziców a poziom ekstraw er
sji, introwersji, neurotyzm u i p sychotyzm u ich dzieci, w: Pospiszyl K.
(red): Z badań nad postaw am i rodzicielskim i, U M C S W ydz. Pedag. i Psychol., L ublin 1988, 159-174.
M arkow ska B., S zafraniec H.: P odręcznik do ,.A rkusza Zachow a
nia się U cznia”, w: C hojnow ski M . (red): T esty psychologiczne w poradnictwie w ychow aw czo-zaw odow ym , P W N , W arszaw a 1980,
171-188.
M ądrzycki T.: P ostaw y ja k o składnik osobowości, Przegl. Psychol, n r 8, 1964, 105-122.
M ądrzycki T.: Psychologiczne prawidłowości kształtow ania się
postaw , W SiP, W arszaw a 1977.
M ik a S.(a): Psychologia społeczna, P W N , W arszaw a 1987. M ika S.(b): Psychologia społeczna dla nauczycieli, W SiP, W a r szawa 1987.
N iebrzydow ski L.: O poznaw aniu i ocenie samego siebie, N K , W arszaw a 1976.
O b uch ow ska J.: D ynam ika nerwic. Psychologiczne aspekty zabu
rzeń nerwicowych u dzieci i m łodzieży, P W N , W arszaw a 1976.
P ieter J.: Strach i odwaga, N K , W arszaw a 1971.
P luta Κ.: Środow iskow e uwarunkowania syndrom u nieśmiałości, K w art. Pedag. n r 3, 1979, 130-136.
P ospiszyl Κ.: Psychologiczna analiza wadliwych postaw m łodzieży, P W N , W arszaw a 1973.
Pospiszyl Κ.: Zastosow anie S k a li Jawnego N iepokoju J. Tylor do
badań nad m łodzieżą wykolejoną, K w art. Pedag. n r 2, 1975, 141-148.
R an sch b u rg J.: L ęk, gniew, agresja, tł. M . Schw einitz-K ulisiew icz, W SiP, W arszaw a 1980.
R em bow ski J.: Z p roblem a tyki postaw rodzicielskich, Psychol. W ychów , n r 3, 1970, 311-328.
R em bow ski J.: Rodzina w świetle psychologii, W SiP, W arszaw a 1978.
R u dziń sk a W .: Zaburzenia zachowania u dzieci - pacjentów
Poradni Zdrow ia Psychicznego a postaw y rodzicielskie, Zag. W y
chów . Z d r. Psych, n r 2, 1974, 44-57.
Siek S.: W ybrane m etod y badania osobowości, A T K , W arszaw a 1993.
Siek S., M arcysiak I.: L ę k i stres, w: Siek S. (red): W ybrane
zagadnienia z psychologii, W S R P , Siedlce 1994, 156-186.
S kórny Z.: D ziecko nieśm iałe, Probl. O piek .-W ycho w . n r 10, 1965, 15-17.
Spionek H .: Z aburzenia rozwoju uczniów a niepowodzenia szkolne, P W N , W arszaw a 1973.
T yszkow a M .: Problem y psychicznej odporności dzieci i m łodzieży, N K , W arszaw a 1972.
T yszkow a M .: Osobowościowe podstaw y syndrom u nieśmiałości, Psychol. W ychów , n r 3, 1978, 230-240.
W łod arsk i Z.: Z aburzenia równowagi procesów nerwowych u dzieci, P W N , W arszaw a 1960.
W olińska J.M .: W pływ postaw wychowawczych rodziców na aspekt
opisowy, wartościujący i norm atyw ny obrazu własnej osoby ich dzieci w wieku dorastania, w: Pospiszyl K . (red): Z badań nad postaw am i rodzicielskim i, U M C S W ydz. Pedag. i Psychol., L ublin 1988,85-107.
Zaborowski Z.: R odzina ja k o grupa społeczno-w ychow aw cza, N K , W arszawa 1969.
Ziemska M .: Postaw y rodzicielskie, W P, W arszaw a 1973. Ziemska M .: P ostaw y rodzicielskie i ich wpływ na osobowość
dziecka, W ychów , w Przedszk. n r 7 -8 , 1974, 376-381.
Ziemska M .: K westionariusz dla rodziców do badania postaw
rodzicielskich, P W N , W arszaw a 1981.
Zimbardo P .G .: Nieśm iałość. Co to jest? J a k sobie z nią radzić?, tł. A. Sikorzyńska, P W N , W arszaw a 1994.
PA REN TA L A TTITU D ES O F T H E M O T H E R S AND TIM ID IT Y O F T H E IR C H ILD REN
Summary
The aim o f this researches are analyzing some connections between parental attitudes and timidity of the school-children. M others having timid children and mothers o f the control group were tested.
The subject m etter of research are anxiety level and parental attitudes o f two groups mothers.
The methods o f investigation are:
Taylor’s Personality Scale o f M anifest Anxiety, Questionnaire o f the parental attitudes constructed and published by Ziemska, Tim idity O bservations Sheet prepared and published by M arkow ska.
Conclusions: no statistically significant differences between parental attitudes and anxiety level m others of the timid and no-tim id children.
