Rola zasady przyczynowości w nauce

Henryk Nowik

Rola zasady przyczynowości w nauce

Studia Philosophiae Christianae 16/1, 191-202

S tu d ia P h ilo so p h ia e C h ristian a e A TK

16(1980)1

Z ZAGADNIEŃ HISTORII I FILOZOFII NAUKI

H EN R Y K N OW IK

RO LA Z A SA D Y PR ZY C ZY N O W O ŚC I W N A U C E

W filozofii n a u k i m ian em przyczynow ości o b e jm u je się rozległy i b ard z o zaw iły k om pleks zagadnień, w sk ład któ reg o w chodzą d efi­ n ic je p ra w przyczynow ych w aspekcie fizy k a ln y m i biologicznym , k o n ­ cepcja d o k try n y k a u z a ln e j i d e term in iz m u przyczynow ego oraz zasada przyczynow ości, k tó ra będzie p rzed m io tem ty c h rozw ażań.

W w y n ik u długiej i zaw iłej d y sk u sji n a d za sa d ą przyczynow ości w y ­ k ry sta liz o w a ł się pogląd, w edług którego ró żn i się ona od p ra w p rz y ­ czynow ych, d o k try n y k a u z a ln e j i d e term in iz m u przyczynow ego. P ra w a przyczynow e, ja k stw ie rd z a B olesław G aw ęcki „p o d a ją cechy sto su n ­ k u przyczyny do sk u tk u , przy czym m usi być w y ra ź n ie pow iedziane, co za przyczynę i co za sk u te k należy u w ażać (rzecz, siłę, zd arzen ie czy coś innego)” 1, n a to m ia st d o k try n a k au z a ln a głosi, ja k u trz y m u je M ario Biunge, że „zasada przyczynow a o b ow iązuje pow szechnie i w y ­ k lu c za inne zasady d e te rm in o w a n ia ” 2. D eterm in izm zaś przyczynow y, pisze S tan isław M azierski, „jest o d m ian ą d eterm in iz m u ogólnego” 3 i w y ­

1 Z a g a d n ie n ie p r z y c z y n o w o ś c i w fiz y c e , W arszaw a, 1969, 19. „P om ię­ dzy dw om a z jaw isk a m i A i В (albo pom iędzy dw om a sta d ia m i pew nego zjaw isk a lufo p ew nych zjaw isk fizycznych) stw ie rd z am y zw iązek p rz y ­ czynow y i u w ażam y A za przyczynę, а В za sk u te k , jeżeli z d a rzen ie się A stan o w i w a ru n e k konieczny i w y sta rc z a ją c y zd arzen ia się В (bez- po śred u n io potem ), ale odbycie się В n ie sp ro w ad za zo sa b ą p o w tó rzen ia (jedynie w in n ej chw ili i m iejscu) A” . Tam że, 141.

W biologii zwiiązek p rzyczynow y p o sia d a p o n ad to cechę przechodniości z r a c ji b ard z o złożonych s tr u k tu r o rg an iz ac y jn y ch biosysteim u. R eak cja układiu biotycznego je st zatem następstw iem : koniecznym , przech o d n im i n ie o d w ra c a ln y m w y stą p ie n ia k o m p lek su czynników w aspekcie m a ­ te ria ln y m , energetycznym , in fo rm a c y jn y m z ich p a ra m e tra m i ta k im i ja k : sw oistość czynnika, sw oistość n a ra s ta n ia czynnika, siła fizyczna lu b stężenie su b stan cji, czas oraz s ta n b io sy stem u w określo n y ch w a ­ ru n k a c h otoczenia, p rzy czym jed en spośród ty c h czynników p ełn i rolę d o m in u ją c ą ze w zględu na ew o lu c y jn y poziom o rg an izacji biosystem u.

K. K łó sak w sw oim stu d iu m : P r z y r o d n ic z e i filo z o fic z n e s fo r m u ło ­

w a n ie z a g a d n ie n ia p o c h o d z e n ia d u s z y lu d z k ie j , w: Z za g a d n ie ń filo z o fii

p r z y r o d o z n a w s tw a i filo z o fii p r z y r o d y , W arszaw a 1976, t. 1, 207—209, p o d a je pojęcie przyczyny w asp ek cie fizy k a ln y m i biologicznym n a płaszczyźnie d e term in isty cz n ej oraz in d e term in isty c zn ej.

2 O p r z y c z y n o w o ś c i, tłum . S. A m ste rd a m sk i, W arszaw a 1968, 13. 3 E le m e n ty k o s m o lo g ii filo z o fic z n e j i p r z y r o d n ic z e j, P o zn ań 1972, 281 n.

klucza, ja k stw ie rd z a B unge, „zakres w ażności zasady p rzy c zy n o w ej” 4. Z asad a przyczynow ości n ato m ia st w y ra ża w sposób n a jb a rd z ie j ogólny pow iązanie zjaw isk p rzy ro d n iczy ch i ich p rz y c z y n o w ą praw idłow ość.

To ra m o w e ujęcie zasady przyczynow ości ró żn ic u je się pod w zglę­ dem sw ej tre śc i n a szereg n a s tę p u ją c y c h fo rm u ł:

(1) W u ję ciu n ajo g ó ln iejszy m zasad a ta m ów i, iż w o taczający m nas św iecie p a n u je sta ły porządek. Z naczy to, że nic n ie dzieje się bez przyczyny oraz podo b n y m przyczynom to w arz y szą p o dobne s k u t k i 5. (2) W in n y m sfo rm u ło w an iu ta zasad a w y ra ża p rześw iadczenie, że w św iecie zjaw iskow ym w szystko je st jednoznacznie d ete rm in o w a n e przez w a ru n k i ze w nętrzne, tzn. nic n ie p o w sta je z niczego i nic nie o b rac a się w nicość oraz w szystko dzieje się w sposób p ra w id ło ­ w y 6.

(3) N astęp n a fo rm u ła zasady przyczynow ości p o d k reśla głów nie fa k t p raw id ło w o ści p rz y ro d y ; w rzeczyw istości m a te ria ln e j bieg zjaw isk jest ta k zd e te rm in o w a n y , że ta k ie s a m e przyczyny, w ta k ic h sam ych w a r u n ­ k ac h w y w o łu ją zaw sze i z konieczności fizycznej ta k ie sam e s k u t k i 7. (4) T a w e rsja zasady przyczynow ości g ło s i8, iż sta n izolow anego u k ła d u m a teria ln eg o , p o d legającego o ddziaływ aniom w chw ili 11, d e­

te rm in u je jednoznacznie s ta n te g o ż u k ła d u w chw ili 1 2.

W zw iązku z n iezw y k ły m ro zw o je m w spółczesnego p rzy ro d o zn a w stw a o m aw ian a za sa d a w in n a p rz y b ra ć fo rm ę b a rd z ie j ro zw in ię tą, u w zg lę­ d n ia ją c rów nocześnie -bieg zjaw isk w asp ek cie sta ty sty c zn y m oraz in ­ te ra k c y jn y m . W ydaje się, że n a bazie u ję ć k lasycznych m ożna za p ro p o ­ now ać n a s tę p u ją c ą fo rm u łę zasady przyczynow ości;

(5) W o taczający m n as św iecie p a n u je sta ła p rzyczynow a p ra w id ło ­ wość. W zd a n iu ty m z a w ie ra ją się dw a tw ie rd z e n ia : a) k aż d e zjaw isko p rzy ro d n icze m a sw o ją p rzyczynę i inie o braca się w nicość, b) zjaw isk a przy ro d n icze p rz e b ie g a ją w ta k i sposób, że s ta n u k ła d u , podlegającego o d działyw aniom w e w n ę trz n y m d ze w n ętrzn y m w ch w ili 11, d e te rm in u je jed n o zn aczn ie lufo w ieloznacznie sta n tegoż u k ła d u w chw ili 1 2.

(6) W ielu au to ró w u to ż sam ia zasad ę przyczynow ości ze schem atem p rze w id y w a n ia jednoznacznym lu b sta ty sty c zn y m : Jeżeli d an y je st sta n izolow anego u k ła d u w tera źn ie jsz o ści i p ra w a n im rządzące, to d ad zą się w yznaczyć jednoznacznie lub sta ty sty c z n ie sta n y tegoż u k ła d u w p rz y sz ło śc i9.

(7) Z asadę przyczynow ości tr a k tu je się rów n ież jako h eu ry sty c zn ą d y re k ty w ę w sensie kau zaln eg o p ro g ra m u nau k i, n ak azu jąceg o p o szu k i­ w a n ie p rzyczynow ych p raw id ło w o ści w otaczający m n a s św decie10.

(8) W ydaje się, że w zw iązku z fo rm u łą (7) należy zasadę p rzyczyno­ w ości u jm o w a ć jako antologiczną zasadę re g u la ty w n ą , k tó ra n a k ła d a

4 Dz. cyt., 409.

5 Zob. B. G aw ęcki, dz. cyt., 17. 8 M. B unge, dz. cyt., 40.

7 K. K łósak, M e ta fiz y c z n a i fiz y c z n a za sa d a p r z y c z y n o w o ś c i w o b e c

n ie d o k ła d n o ś c i W. H eise n b e rg a , R oczniki F ilozoficzne, 1 (1948) 198. 8 S. M azierski, dz. cyt., 285.

9 S. A m ste rd a m sk i, O o b ie k ty w n y c h in te r p r e ta c ja c h p o ję c ia p r a w d o ­

p o d o b ie ń s tw a , w : P ra w o , k o n ie c zn o ść p r a w d o p o d o b ie ń s tw o , W arszaw a 1964, 69.

10 L. S ilb erste in , C a u sa lity , N ew Y ork 1933, 71; E. C assirer, D e te r m i­

n is m a n d I n d e t e r m in is m in M o d e r n P h isic s, N ew H a w en 1956 cz. 2; E. N agel, S tr u k tu r a n a u k i, tłu m . J. G iedym in, В. R assalski, Н. E ilsłein, W arszaw a 1970, 280—284.

zobow iązania ontologiczne na (podejm ow ane (program y k a u z a ln e w p rz y ­ p a d k u (procedury u za sa d n ia n ia , w y ja ś n ia n ia i p rz e w id y w a n ia .

Z asad a przyczynow ości w sfo rm u ło w an iu od (1) do (5) m a c h a r a k te r ornitologiczny, w u ję ciu (6) w y stę p u je w asp ek cie epistem ologicanym , n a to m ia st w w e rs ji (7) je st m etodologiczną re g u łą p o d e jm o w a n ia k a u ­ zaln y ch p ro g ra m ó w nau k i. W edług zaś k o n ce p cji (8) za sa d a przy czy n o ­ w ości je s t ontologdczną za sa d ą d y re k ty w n ą , k tó r a p rzy p o rzą d k o w u je logiczne sch em aty p ro g ra m ó w k au z aln y ch do re a ln e j rzeczyw istości, opisanej w fo rm u ła c h o d (1) do (5).

O ntołogiezny a s p e k t zasady przyczynow ości w w e rs ji (1) z a w ie ra się w tw ie rd z e n iu : a) n ic n ie d zieje się bez p rzyczyny oraz b) p o d obnym przyczynom to w arz y szą podo b n e sk u tk i. T w ierd ze n ie (a) czyni n a u k ę m ożliw ą ii zro zu m iałą, n a to m ia st tw ie rd z e n ie (b) je st p o d sta w ą odno­ szenia logicznych sc h e m a tó w : u za sa d n ian ia , w y ja ś n ia n ia i p rz e w id y w a ­ nia do re a ln e j rzeczyw istości, w a ru n k u ją c ty m sa m y m rozw ój p rz y ­ ro d o zn a w stw a w jego p ro g ra m a c h k a u z a ln y c h n .

O k re śle n ie (2) w sto s u n k u do u ję c ia pierw szego ro z w ija tre ś ć zasady przyczynow ości o n a s tę p u ją c e w y ra ż e n ia „nic n ie o b ra c a się w nicość”, ale nie p o trze b n ie ogranicza d e te rm in a c ję zjaw isk ty lk o do p rzyczyn zew nętrznych. „W filozofii — pisze W ładysław K ra je w sk i — je st od d aw n a p rz y ję te m ów ienie zarów no o p rzyczynach zew n ętrzn y ch (ekeitra- kauzalizm ), ja k i w e w n ę trz n y c h (m tra k a u z a liz m )” 12. N astęp n y p rze jaw og raniczenia te j za sa d y w p ie rw sz y m i d ru g im sfo rm u ło w an iu , polega n a zacieśnieniu jej do jednoznacznego sposobu p rzeb ieg u zjaw isk. O k a­ zu je się bow iem , że „w n aszy m stu leciu coraz w ięk szą ro lę — ja k stw ie rd z a K ra je w sk i — o dgryw a d eterm in iz m sta ty sty c z n y ” 13. Is tn ie ją w p ra w d z ie p ie rw o tn e p ra w a jednoznaczne, ale bieg zjaw isk w yznacza nieskończona h ie ra rc h ia p ra w sta ty sty c zn y c h u .

T e p ra w a są rów n ież „p o d b u d o w a n e” zasad ą przyczynow ości, ale b ę­ dzie to przyczynow ość n iejed n o zn aczn a, rozszerzona. „R ozw ażm y — pisze L u d w ik d e B roglie — zjaw isko A, po k tó ry m n a s tę p u je zaw sze k tó re ś ze zjaw isk Bj, B 2, B 3 ... Je śli n a d to żadne ze z ja w isk Bi, B2, B3 ... nie p o w sta je, jeśli n ie p o w sta ło A, to m ożna pow iedzieć, p rz y jm u ją c ro zszerzoną d efin icję przyczynow ości (kauzalizm ), że A je st przyczyną zja w isk Bi, B2, B 3 ...,” 15.

R ozszerzona d efin icja przyczynow ości m a zastosow anie nie ty lk o w fizyce i biologii klasycznej, lecz ta k ż e w m ibrofizyce, biologii k w an to w e j i gen ety ce m o le k u la rn e j (m u tacje spontaniczne).

U jęcie zaś (3) w sw ej treśc i u w y ra ź n ia p raw id ło w o ść czyli je d n o sta j- ność przy ro d y . „Ta zasad a ■— pisze J o h n S. M ili — je st założeniem dotyczącym biegu zdarzeń w n a tu rz e i p o rzą d k u w szechśw iata; a m ia ­

11 J. M etallm an n , D e te r m in iz m n a u k p r z y r o d n ic z y c h , K ra k ó w , 1934, 63—66; Cz. B iałobrzeski, P o d s ta w y p o z n a w c z e f i z y k i ś w ia ta a to m o w e g o , W arszaw a 1956, 286 n; A. G. V an M eisen, F ilo zo fia p r z y r o d y , tłum . S. Zalewiski, W arszaw a 1968, 286 n. P ierw szy z w y m ien io n y ch au to ró w u trz y m u je w ręcz, że „m usim y p rz y ją ć p rz y n a jm n ie j ra m a w y u stró j dośw iadczenia, ażeby p rzy ro d o zn a w stw o było m ożliw e i zrozum iałe ja ­ ko n a u k a (...) u stró j te n w y ra ż a się (...) w zasad zie przyczynow ości. O ty le zasad a ta .ma c h a ra k te r ontołogiezny” (s. 64).

12 K o n ie c z n o ś ć , p r z y p a d e k , p r a w o s ta ty s ty c z n e , W arszaw a 1977, 26. 13 T am że, 29.

u T am że, 248.

ł5 C o n tin u e t .d isc o n tin u e n p h y s iq u e m o d e r n e , P a ris 1941, 64. Zob. Cz. B iałobrzeski, dz. cyt., 284; M azierski, dz. cyt:, 346 n.

now icie za k ła d a ona, że są w n a tu rz e ta k ie rzeczy, ja;k p rzy p a d k i po ­ dobne; że to, co się zdarzyło raz, zd arzy się znow u, gdy okoliczności b ę d ą w d o sta te czn y m sto p n iu p o d o b n e” 18 M illow ską tre ś ć zasady p rz y ­ czynow ości zw ięźle fo rm u łu je za sa d a J. C. M axw ella: w szystkie p r a ­ w idłow ości są czaso p rzestrzen n ie n ie z m ie n n e 17 J e s t to stw ie rd z en ie

je d n o sta jn o ści p rzy ro d y , n a k tó re j o p ie ra się in d u k c ja elim in a cy jn a M il- la 18 i J. M. K eynesa 19 w p ro ce sie u sta la n ia zw iązków przyczynow ych. C h a ra k te ry s ty k a (4) łączy w sobie a s p e k t ontologdczny i prognostyczny. F o rm u ła n a to m ia st (6) zup ełn ie ju ż uto żsam ia się ze sch em a tem p rz e ­ w id y w a n ia : znajom ość początkow ego s ta n u u k ła d u um o żliw ia p rz e w id y ­ w a n ie późniejszego sta n u tego sam ego u k ła d u .

Otóż M e tallm an n u trz y m u je , że „zasada przyczynow ości n ie p o k ry w a się ze sc h em a tem p rz e w id y w a n ia ” 28 a to dlatego, że proces p ro g n o sty ­ czny, ja k stw ie rd z a W ładysław B iegański, „m ożna po jm o w ać w in n y m znaczeniu ja k o p rze w id y w a n ie p e w n y c h fa k tó w z innych, d an y c h n a m w obecnym d o św iad czen iu ” 21. P o dobnie sąd ził B unge g d y pisze: „Moż­ liw ości p rze w id y w a n ia s tw a rz a ją w szelkie re la c je praw id ło w eg o d e ­ te rm in o w a n ia n ie zaś ty lk o w a ru n k o w a n ie p rzy c zy n o w e” 22.

S c h em at p rze w id y w a n ia odnosi się do dośw iadczenia; d a n e o b se r­ w a c y jn e z k tó ry c h p rz e w id u je m y oraz dane, k tó re p rze w id u jem y . „K aż­ d a (...) an a liz a dośw iadczenia — pisze M e tallm an n — pociąga koniecznie ża sobą rozszerzenie i p ogłębienie k o n s tru k c ji zasady p rz y c z y n o w o śc i23. W d ośw iadczeniu w spółczesnego p rzy ro d o z n a w stw a d o m in u ją m etody sta ty sty c z n e i holistyczny p u n k t w idzenia. S tąd też fo rm u ła (5) p rz y ­ b ra ła tre ść b a rd z ie j ro zw in ię tą, a le znow u n ie w ta k im stopniu, b y p rz e sta ła o rze k ać o k aż d ej p rzy c zy n o w ej praw idłow ości.

18 S y s t e m lo g ik i, tłu m . Cz. Z nam ierow ski, W arszaw a 1902, t. 1, 476 n.

17 M a tte r in M o tio n , N ew Y ork 1920, 13.

18 M ill w iąże te o rię F. B acona (in d u k cja p ro w a d zi do w ied zy o f o r ­ m ie, czyli istocie ob serw o w an y ch p rzed m io tó w p odobnie ja k u A ry s to ­ telesa) i D. H u m e ’a (in d u k cja p ro w a d zi do w iedzy o fa k ta c h niespos- trze g an y c h , w o parciu o te o rię p raw d o p o d o b ie ń stw a) w te n sposób, że ro z k ła d a w niosek in d u k c y jn y na d w a etap y . W eta p ie pierw szy m u sta la się przyczyny i sk u tk i m etodą elim in a cy jn ą. W e ta p ie d ru g im d o k o n u je się rozszerzenia zdobytych re z u lta tó w poznaw czych poza za-kres d o ty c h ­ czasow ych o b se rw ac ji n a p o d sta w ie p rz y ję te j zasady o je d n o sta jn o ści p rzy ro d y , o b iek ty w izu jącej to, co H um e nazy w a n aw y k ie m . um ysłu. Por. dz. cyt., 441—748.

19 A T r e a tis e o n P r o b a b ility , L ondon 1921. T eoria in d u k c ji e lim in a ­ cy jn ej K eynesa o piera się na trze ch założeniach, dotyczących n a tu ry św iata: zasad a organicznej zm ienności, zasad a indeferenejii oraz zasada je d n o sta jn o ści przyrody. W edług tego a u to ra k aż d a now a o b serw acja p o tw ie rd z a ją c a p raw o in d u k c y jn e zw iększa jego praw d o p o d o b ień stw o w m ia rę m a len ia an a lo g ii w sto su n k u do p o p rzed n ich obserw acji.

29 D e te r m in iz m n a u k p r z y r o d n ic z y c h , K ra k ó w 1934, 5. K. K łósak, dz. cyt., 206. „S chem at p rze w id y w a n ia — pisze S. Maizierski — jest isto tn y m elem en tem zasady przyczynow ości, ale nie w yłączn y m i nie jedynym , Bez niego nie byłoby m ożliw ości zb u d o w an ia n a u k p rz y ro d ­ niczych, w y ja ś n ia n ia zjaw isk fizycznych i o d k ry w a n ia n o w y c h ” . Dz. cyt., 286; P o r. S. M e tallm an n , dz. cyt., 64.

27 T e o r ia p o z n a n ia ze s ta n o w is k a c elo w o ści, W arszaw a 1915, 10. 22 Dz. cyt., 398.

Z asad a przyczynow ość w w e rsji (5) i w e w szy stk ich p ozostałych sfo r­ m u ło w a n iac h w y stę p u je w języ k u em piriologieznyim , ale sam a, w edług a r g u m e n ta c ji N agła, n ie je st uog ó ln ien iem d an y c h p rzy ro d n icz y ch : „ J e ­ żeli bow iem , sfo rm u łu je się ją w całkiem ogólny sposób, n ie w y m ie n ia ­ jąc czy n n ik ó w d e te rm in u ją c y c h zachodzenie zd a rz e ń i procesów , to z a ­ sa d a — zdaniem a u to ra ·—■ n ie w y k lu cz a niczego z m ożliw ych zd a rzeń w -świecie i w efe k cie s ta je się po p ro s tu w n ik liw ą d e fin ic ją czynnika przyczynow ego (...). Jeżeli n a to m ia st fo rm u łu je -się ją w sposób d o k ła d ­ niejszy (...) to okazuje się, że nie je st ono pow szechnie p raw d ziw a i m ożna ją tr a f n ie orzekać ty lk o o p ew n y c h sp e cja ln y ch d zied z in ac h ” u . Z asa d a przyczynow ości n ie je st rów n ież ontol-ogiczną hip o tezą sy ste ­ m u n a u k p rzy ro d n icz y ch , ja k to u trz y m u je D aw id Bohm , gdy pisze, iż „m eto d a n a u k o w a o p iera się n a założeniu, że m u sim y p rz y ją ć , p r z y ­ n a j m n i e j j a k o h i p o t -e z ę r o b o c z ą , p o te n c ja ln ą n ie w y c z e rp a i- ność p r a w p rz y ro d y ” 25. P ro b le m „znalezienia p r a w przyczynow ych (...) sp ro w ad za się (...) ido znalezienia odpow iedzi n a n a s tę p u ją c e p y ta n ie : S k ąd pochodzą zależności m iędzy zjaw isk a m i, k tó re b a d a m y ? ” 2*. W od­ pow iedzi n a ta k p o sta w io n e p y ta n ie B ohm stw ie rd z a , że „ istn ie je cały poziom , n a k tó ry m p rzy p a d k o w e flu k tu a c je są nieo d łączn ą częścią sp o ­ sobu istn ie n ia rzeczy, ta k że m u szą one w ejść z sa m e j n a tu ry rzeczy do tre ś c i te o rii d o tyczącej tego po zio m u ” 27.

Z asad a przyczynow ości n ie je st ró w n ież u z a sa d n ia ją c ą p rz e sła n k ą zdań przyrodniczych, ja k to u trz y m u je C zesław B iało b rze sk i w n a s tę ­ p u ją c y m sw oim stw ie rd z en iu : „Z asada przyczynowoś-ci do starcza (...) u za sa d n ie n ia sądów o rzeczyw istości, ...” 28

Z asad a przyczynow ości, w u ję ciu B ohm a i B iałobrzeskiego, m a c h a­ r a k te r ontologiczny i je st elem en tem sk ład o w y m sy stem u -nauk p rz y ­ ro dniczych. W zw iązku z -tym zaciera się g ran ic a apistemoiogiicz-no-me- todologiczna m iędzy filozofią, a n a u k a m i przy ro d n iczy m i, co ks. K łósak nazy w a „dążnością o n t o 1 o g i z u j ą с ą ” 29. N au k i przy ro d n icze „jeśli chcą pozostać w ie rn e sw oim m etodom b a d a ń stw ie rd z a d alej a u to r .— -nie powinine w ychodzić poza em piriologiczną an alizę swego p rze d m io ­ t u ”3».

Z godnie z tą an a liz ą poznanie w inno być „zrealizow ane do tego, co, jako ta k ie, d a je się b ezpośrednio lu b p o śred n io w sposób ciągły luib nieciągły, zaobserw ow ać w zględnie zm ierzyć” 31.

Filozoficzna re fle k s ja n a d sta tu se m logicznym zasady przyczynow ości p ro w a d z i do w n io sk u , że -ona n ie je st g e n e ra liz a e ją em piriologiczną, an i u w ik ła n ą d e fin ic ją czyn n ik a przyczynow ego, czy sch em atem p rz e w i­ d y w an ia , lu b hip o tezą omtolo-giczną p rzy ro d o zn a w stw a, ani u z a s a d n ia ją ­ cą p rz e s ła n k ą zdań nauk o w y ch . W św ietle bo w iem te j re fle k s ji zasada p rzyczynow ości n a jk o rz y stn ie j p rz e d sta w ia się jako d y re k ty w a poznania p rzyrodniczego, o czym m ów i fo rm u ła 7. „Z asad a — stw ie rd z a N agel •— je st (...) d y re k ty w ą za lecającą sz u k an ia w y ja ś n ie ń (...) i na-wet w ie ­

24 Dz. cyt., 283 n.

25 F ilo z o fic z n e p r o b le m y n o w e g o u ję c ia m e c h a n ik i k w a n to w e j, tłum . O. W ojtasiew icz, cz. I, S tu d ia F ilozoficzne 1959, n r 1/10, 34.

28 D. Bohm . P r z y c z y n o w o ś ć i p r z y p a d e k w fiz y c e w s p ó łc z e s n e j, tłum . S. R o u p p e rt, W arszaw a 1961, 35.

27 Tam że, 214. - 28 D z. cy t., 286.

2S N a u k i p r z y r o d n ic z e a filo z o fia . A n ale cta Cracqvdensis, 8 (1976) 25. 30 Tam że, 29.

lo k ro tn e niepow odzenie w p o szu k iw an iu ta k ic h w y ja śn ie ń (...) n ie jest, z logicznego p u n k tu w idzenia, p rze szk o d ą w dalszym p o sz u k iw an iu ” 33 Z asad a przyczynow ości, ja k o d y re k ty w a n ie m a c h a r a k te ru czysto k o n ­ w encjonalnego. P rz y jęc ie bow iem „zasady o c h a r a k te rz e d y re k ty w y (...) — u trz y m u je d alej a u to r — je st a n a lity cz n y m n a s tę p stw e m tego, co zw y k le ro zu m ie się p rze z inaukę te o re ty c z n ą ” 33. S ens zaś te rm in u „ n a u k a te o re ty c z n a ” zależy od celów poznaw czych, „z k tó ry c h jed en o k reśla n a m zasad a p rzyczynow ości” 34. Z atem zasad a przyczynow ości je st d y re k ty w ą h e u ry sty c z n ą w sensie: no rm y , propozycji, p ro g ra m u , celu. W ty m epistem ologicznym aspekcie zasad a przyczynow ości, jako h e u ry sty c zn a d y re k ty w a , d om aga się, ab y d la różnych ty p ó w zdarzeń tw o rzy ć ta k ie teo rie, w o b rę b ie k tó ry c h d an e m u zd a rzen iu A, zacho­ d zącem u w chw ili ti je st zaw sze, w k aż d ej ch w ili np. t 2 p rzy p o rzą d k o ­ w a n e in n e zd a rzen ie B, sta n o w iąc e jego w a ru n e k d ostateczny, p rzy czym n a p o sz u k iw a n ie tego z d a rzen ia B, ju ż z góry nało żo n e są p ew n e zobow iązania ointologiczne. T reść ty c h zobow iązań z a w a rta je st w f o r ­ m u łach od 1 do 5. Z asa d a przyczynow ości, ja k o ontologiczna d y rek ty w a , p rzy p o rzą d k o w u je do re a ln ie istn ie ją c e j rz e c z y w is to śc i35, logiczne sc h e­ m a ty rozum ow ań, ta k ie ja k : u zasad n ian ie, w y ja śn ia n ie , przew idyw anie. T a re a ln ie istn ie ją c a rzeczyw istość je st o p isa n a za pom ocą fo rm u ł za­ sady przyczynow ości od 1 do 5.

P ró b a za te m logicznej an a liz y ro li te j zasady ja k o d y rek ty w y , n a k ła ­ d a ją c e j ontologiczne zo bow iązania n a przyro d o zn aw stw o , zostanie p o d ­ ję ta w ram iach p ro ce d u ry u za sa d n ian ia , w y ja ś n ia n ia oraz p rz e w id y w a ­ nia.,

P ro c e d u ra ro zu m o w a n iu u za sa d n iają ce g o m a c h a ra k te r b ard z o złożo­ ny i dlatego dom aga się szerszego om ów ienia w celu jaśniejszego u k a ­ zania ro li o m aw ianej zasad y w ty m procesie poznaw czym .

W m etodologii n a u k w y ró żn ia się u za sa d n ia n ie b ezp o śred n ie i p o śre­ 32 Dz. cyt., 282 n.

33 Tam że, 284. 34 Tam że, 1. c.

35 W edług H. E ilstein, n a u k i p rzy ro d n icz e p re z e n tu ją u n iw e rsa ln y p ro g ra m h eu ry sty c zn y ; m echanizm , kau zalizm , indetarim m izm s ta ty s ­ tyczny, d eterm in iz m k au z aln y , fizykałizm , holizm . Z d an iem a u to rk i m o­ ty w em „uniw ersaln eg o p ro g ra m u heury sty czn eg o je st hip o teza ontologi­ czna, a w ięc założenie, iż d an a w dośw iadczeniu rzeczyw istość (...) jest ta k a , iż odnośny u n iw e rsa ln y p ro g ra m h eu ry sty c zn y je st ad e k w atn y do je j n a tu ry (...). H ipotezy ontologiczne m ogące w ta k i sposób „pod­ b u d o w a ć ” u n iw e rsa ln e p ro g ra m y h e u ry sty c zn e n azy w am tu w łaśn ie z a ­ sa d a m i re g u la ty w n y m i n a u k i”, H ip o te z y o n to lo g ic z n e i o r ie n ta c je o n to ­

lo g ic zn e , w : T eo ria i d o św ia d c z e n ie , W arszaw a 1966, 233. P o d o b n ie u trz y ­ m u je W. K ra je w sk i gdy pisze, że „m eta fizy k a n a te re n ie n a u k i (...) je s t (...) zespołem zasad re g u la ty w n y o h ...” , M ię d z y d o ś w ia d c z e n ie m

a m e ta fi z y k ą , W arszaw a 1973, 241. N a re g u la ty w n ą ro lę m etafizy k i zw rócił sw ą uw agę już J. M a rita in , D is tin g u e r p o u r u n ir , o u les deg rés

d u s a v o ir , P a ris 1946, 82, 96. W bliższym o k reśle n iu ow ej d y re k ty w n e j ro li m e tafiz y k i M a ritain n ie osiąga jednoznaczności. W E lé m e n ts de

p h ilo s o p h ie . In tr o d u c tio n g é n é r a le à la p h ilo s o p h ie , t. I, P a ris 1947, 71—72” w y ra ż a m yśl, że k ażd e zd a n ie n a u k o w e w in n o być n iesprzeczne z p ierw szy m i za sa d am i m etafizyki. N ato m iast w D is tin g u e r p o u r u n ir ..., 96 u trzy m u je, że m e tafiz y k a w y ja ś n ia i u za sa d n ia naczelne zasady n au k i.

d n ie 36. U zasad n ien ie b ezp o śred n ie jakiegoś zd a n ia je st p ro c e d u rą ; X) doko n y w an ia odpow iedniej o b serw acji (w p rz y p a d k u zd a ń sp o strz eż e­ niow ych), b ąd ź o d w oływ ania się do odpow iednich k o n w en c ji te rm in o ­ logicznych (w odniesieniu do zd ań an alitycznych), bąd ź odw o ły w an ia

się do in tu ic ji ( w p rz y p a d k u zdań sy n te ty c zn y ch ap riori). U za sad n ien ie n a to m ia st p o śred n ie p olega n a odniesieniu zd a n ia u zasadnionego do

zdań już u zn a n y ch za p raw dziw e.

P ierw szy ro d zaj u za sa d n ia n ia bezpośredniego je st n a jb a rd z ie j isto tn y w n a u k a c h em pirycznych, a to dlatego, że d o sta rc za p rze sta n k o w e j b a ­ zy d la pośredniego u za sa d n ia n ia p ra w i te o rii naukow ych. S tąd też b ezp o śred n ie u za sa d n ien ie zd a ń spostrzeżeniow ich je st w y sta rc z a ją c ą p o d ­ sta w ą do anaiizy ro li zasady przyczynow ości w p rzyrodoznaw stw ie. Z danie spostrzeżeniow e, o b se rw ac y jn e lu b spraw ozdaw cze je st d o n ie­ sieniem z re z u lta tu je d n o stk o w ej obserw acji. W sp ra w ie zdań o b se rw a­ cy jn y ch 37 śc ie ra ją się poglądy psychologistyczne, antypsychologistyczne oraz kom prom isow e.

P sychologistyczna in te r p re ta c ja zdań spostrzeżeniow ych w y stę p u je bądź w w e rs ji m e n talisty c zn e j (zdania spraw ozdaw cze m ów ią o sta n a c h u m y ­ słu o b serw ato ra), b ąd ź w w e rsji b eh a w io ry sty cz n ej (zdania sp o strzeże­ niow e re la c jo n u ją sta n y org an izm u o b se rw ato ra ). K o n ce p cja b eh a w io - ry sty ez n a m a sw ą odm ianę fizykalistycaną, k tó ra p o jm u je zd a n ia o bser­ w ac y jn e jako sp raw o zd a n ia o sta n a c h ciał. Za o d m ia n ę psychologistyoz- nej in te rp re ta c ji zdań o b serw acyjnych m ożna u w ażać fenoim enalizm , k tó ry za p rze d m io t spostrzeżeń uw aża d a n e zm ysłow e.

A ntypsyehologizm odrzuca pojęcie zdania spostrzeżeniow ego, gdyż za­ w ie ra ono elem en ty psychologiczne, a na to m iejsce w p ro w a d za pojęcie zdan ia podstaw ow ego, którego tre ść tw o rzą d w ie cechy:

a) fo rm a logiczna zdania, k tó r a w in n a p rz y b ie ra ć jed en z dw óch sc h e­ m atów : „W m ie jsc u m i czasie t w y stąp iło zd arzen ie z” lub „W m ie j­ scu m i czasie t n ie w ystąp iło zd arzenie z ”,

b) zd arzenie m a c h a ra k te r obserw acyjny. P ojęcie zaś obserw ow alności in te r p re tu je się fizy k alisty czn ie czyli w te rm in a c h w zajem nego po ­ łożenia układów , ja k im i są: o b se rw ato r i u k ła d obserw ow any. S tanow isko kom prom isow e, u zg a d n ia jąc e sto su n ek elem en tó w su b ie k ­ ty w n y ch do obiek ty w n y ch sp ro w ad za się do poglądu, k tó ry w idzi a n a ­ logię pom iędzy o b se rw ato re m , a p rzy rzą d em pom iarow ym , któ reg o sk a ­ la w ielkości liczbow ej w odbiorze b adacza je st p o d sta w ą do w n io sk o ­ w an ia o stan ie b ad an eg o u k ła d u . W ra m a c h te j koncep cji z n a jd u je się pogląd, k tó ry głosi, że m otyw em sk ła n ia ją c y m do u zn a n ia zdania

36 K. R. P o p p er, L o g ik d e r F o rsc h u n g , T ü b in g e n 1966; R. C arnap,

T h e L o g ic a l F o u n d a tio n o f P r o b a b ility , Chicago 1950; K. A jdukiew icz,

Z a g a ,d n ien ie r a c jo n a ln o śc i z a w o d n y c h sp o s o b ó w w n io s k o w a n ia , w : Ję zy k i poznanie, W arszaw a 1965, t. II, 282—295 Z a g a d n ie n ie u z a s a d ­

n ia n ia , tam że, 375—383; J. G iedym in, I n d u k c jo n iz m i a n ty in d u k c jo n iz m w : L o g ic z n a te o r ia n a u k i, W arszaw a 1966, 269—294; J. K o ta rb iń sk a , K o n ­

tr o w e r s ja : d e & u k c jo n iz m — in d u k c j o n iz m , tam że, 319—-340 ; T. Czeżow- ski, O ta k z w a n y m u z a s a d n ia n iu b e z p o ś r e d n im i o c zy w is to śc i, w : F i­ lozofia n a rozdrożu, W arszaw a 1965, 73—81.

37 P ro b le m zdań o b se rw ac y jn y c h (bazowych) om aw iają: J. G ied y ­ m in, I n d u k c jo n iz m i a n ty in d u k c jo n iz m , w : L o g ic z n a te o r ia ..., 269— 294; J. K o ta rb iń sk a , K o n tr o w e r s ja : d e d u k c jo n iz m — in d u k c jo n iz m , w : T a m ­ że „319—340; S. M azierski, P r o le g o m e ta do filo z o fii p r z y r o d y in s p ir a c ji

o b s e r w a c y jn e g o je s t p rz e ż y w a n ie p rz e z o b s e r w a to r a w d a n e j c h w ili s p o s trz e ż e n ia zm y sło w eg o . T a i n t e r p r e ta c ja z d a ń sp o s trz e ż e n io w y c h je s t z a ra z e m ja k ą ś f o r m ą ic h u z a s a d n ie n ia . W s p r a w ie u z a s a d n ia n ia z d a ń o b s e r w a c y j n y c h 38 is tn i e ją tr z y g łó w n e k o n c e p c je : 1) d o g m a ty z m , k tó r y u w a ż a iż p ie r w o tn e d a n e e m p iry c z n e s ą in ie o b a la ln e , a b s o lu tn ie p e w n e , n ie w y m a g a ją c e u z a s a d n ie n ia ; 2) p s y - c h o lo g iz m , k tó r y p o s tu lu je , b y w u z a s a d n ie n iu z d a ń p r o to k o la r n y c h o d ­ w o ły w a ć się o s ta te c z n ie do w r a ż e ń , s p o s trz e ż e ń i o b s e r w a c y jn y c h p r z e ­ ż y ć ; o ra z 3) w eryfiikacjoniizm , ż ą d a ją c y u z a s a d n ie n ia d la k a ż d e g o z d a n ia s p o s trz e ż e n io w e g o . S ta n o w is k o dogm aty czn e- je s t u w a r u n k o w a n e : 1) fe n o m e n o lo g ic z n y m p s y c h o lo g iz m e m , g ło sz ą c y m , iż w ie d z a o w ła s n y c h p rz e ż y c ia c h je s t n ie ­ p o d w a ż a ln a ty m s a m y m z d a n ie o b s e r w a c y jn e , k tó r e j ą r e l a c jo n u j e je s t ró w n ie ż n ie o b a la ln e ; o ra z 2) e m p iry z m e m lo g ic z n y m (w e w c z e sn e j fa z ie ro z w o ju ), k tó r y u w a ż a ł, iż z d a n ia p r o t o k o la r n e r e j e s t r u j ą b e z p o ­ ś r e d n io z m y s ło w ą z a w a r to ś ć w ra ż e ń , z d o b y ty c h w o k re ś lo n y c h w a r u n ­ k a c h p rz e s trz e n n o - c z a s o w y c h . N ie o b a la ln o ś ć z d a ń o b s e r w a c y jn y c h b r o n i się ró w n ie ż w te n sposób, że c e c h ę n ie z a w o d n o ś c i p r z y p is u je się ty lk o ty m z d a n io m , k tó r e w y r a ­ ż a ją d o k o n a n e sp o s trz e ż e n ia w ty c h sa m y c h w a r u n k a c h , ja k ie to w a r z y ­ sz y ły u c z e n iu się te r m in ó w o b s e r w a c y jn y c h , s k ła d a ją c y c h się n a d a n e z d a n ie .

K o n c e p c ja p s y c h o lo g ic z n a w s w e j a r g u m e n ta c ji d o ty c z y n ie z d a ń o b s e r w a c y jn y c h , a le s ą d ó w s p o s trz e ż e n io w y c h . J e ś li o w e s ą d y w y r a ż a ­ m y w z d a n ia c h , to n a le ż y j e u z a s a d n ić lo g iczn ie. W e w sp ó łc z e s n e j m e ­ to d o lo g ii n a u k e m p iry c z n y c h is tn i e ją d w ie k o n c e p c je u z a s a d n ia n ia z d a ń s p o s trz e ż e n io w y c h : i) d e d u k c jo n iz m i 2) in d u k cjo m izm . P r o c e d u r a u z a s a d n ia n ia lo g iczn eg o w n u r c ie d e d u k c jo n is ty c z n y m p o le g a n a ty m , że z d a n ie p o d s ta w o w e p o d le g a s p r a w d z e n iu p rz y p o m o c y in ­ n y c h z d a ń w y d e d u k o w a n y c h z n ie g o i z ja k ie jś te o r ii. J e ż e li ja k ie ś z d a n ie p o d s ta w o w e n ie w y m a g a ju ż d a lsz e g o s p r a w d z e n ia , to zale ży od k o n w e n c ji s p e c ja lis tó w d a n e j d z ie d z in y w ied zy . S p r a w d z a n ie z d a ń o b s e r w a c y jn y c h w n u r c ie in d a ik c jo n is ty c z n y m o - p ie r a się n a p o w ta r z a n iu o b s e r w a c ji, p ro w a d z i to do s tw ie rd z e n ia , że te g o r o d z a j u p r o c e d u r a p o z n a w c z a je s t jediną z o d m ia n r o z u m o w a n ia p rz e z a n a l o g i ę 39. R o z u m o w a n ie u z a s a d n ia ją c e w ty m p r z y p a d k u p r z e d ­ s ta w ia się w te o r ii lo g ic z n e j w sp o só b n a s tę p u ją c y : s p o s trz e g a m y z ja ­ w is k o X w w a r u n k a c h Y i w y r a ż a m y to w z d a n iu „X i je s t Y i” . J e ż e li c h c e się s p r a w d z ić to z d a n ie , n a le ż y p o s z u k a ć a n a lo g ic z n ą o b s e r w a c ję i w y ra z ić ją w z d a n iu „X 2 je s t Y2” . A n a lo g ia p o le g a n a ty m , że z ja w is ­ k a : X i i X 2 o b s e r w u je m y w w a r u n k a c h : Y i o ra z Y 2. O b a z d a n ia o b s e r ­ w a c y jn e są p o d p o rz ą d k o w a n e tw ie r d z e n iu o g ó ln e m u „X je s t Y ” . J e ż e li to z d a n ie je s t m n ie j o g ó ln e, to a n a lo g ia je s t b a r d z ie j ścisła i b y ła b y z u p e łn ie ścisła, g d y b y o b e jm o w a ła ty lk o p rz y p a d k i, w k tó r y c h X je s t Y. U z a s a d n ia ją c z d a n ie „X i je s t Y ,” p r z e z p o w ta r z a n i e o b s e r w a c ji z a k ła d a m y , że ,,X je s t Y ” . Z d a n ie to je s t u o g ó ln ie n ie m z d a n ia „X i je s t Y i” i m a m n ie js z y s to p ie ń p r a w d o p o d o b ie ń s tw a w s to s u n k u do z d a n ia o b s e r w a c y jn e g o . S to p ie ń p r a w d o p o d o b ie ń s tw a z d a n ia o g ó ln eg o w z r a s ta

38 J. K o ta r b iń s k a , E w o l u c ja k o ła w ie d e ń s k i e g o , w : Logiczna te oria 295— 318.

39 T. C zeżo w sk i, I n d u k c j a a r o z u m o w a n i e p r z e z analogię, w : Filozofia

n a r o z d r o ż u ..., 81—96; O s p r a w d z a n i u w n a u k a c h e m p i r y c z n y c h , w :

w m ia r ę p o w ta r z a n ia o b s e r w a c ji, p o tw ie r d z a ją c y c h z d a n ie „X i je s t Y j” . P rz e z p o w ię k s z a n ie s to p n ia p ra w d o p o d o b ie ń s tw a z d a n ia „X je s t Y ” u z a s a d n ia s ię z d a n ie „X i je s t Y i” . S p ra w d z e n ie z d a n ia o b s e r w a c y jn e g o je s t ro z u m o w a n ie m p ra w d o p o d o - b ie ń s tw o w y m , bo ż a d e n z e sp ó ł p r z e s ła n e k n ie je s t r ó w n o w a ż n y z d a ­ n iu s p r a w d z a n e m u . Z e w z g lę d ó w p r a k ty c z n y c h d o b ie r a n ie p r z e s ła n e k o b s e r w a c y jn y c h w n ie s k o ń c z o n o ś ć je s t n ie m o ż liw e . Z a te m u s t a la n i e s to p n i p ra w d o p o d o b ie ń s tw o d p o w ie d n ic h z d a ń o b s e r w a c y jn y c h , zale ży od d e c y z ji i u m ó w a k c e p to w a n y c h w k r ę g u u c z o n y c h d a n e j d z ie d z in y w ie d z y p rz y r o d n ic z e j. F ilo z o fic z n a r e f le k s j a n a d lo g ic z n ą s t r u k t u r ą u z a s a d n ia n ia i n a d m e to d o lo g ic z n ą r o lą z a s a d y p rz y c z y n o w o ś c i w te j s t r u k tu r z e s p r o w a d z a się do a n a liz y p y ta n ia , d o ty c z ą c e g o p rz e s ła n k o w e j lu b d y r e k ty w n e j f u n k c ji te j z a s a d y w p r o c e d u r z e u z a s a d n ia n ia z d a ń o b s e r w a c y jn y c h .

O tóż w ś w ie tle t e j a n a liz y p o s ta w io n e p y ta n ie , c z y n a u k i e m p iry c z n e o p ie r a ją się ma o w e j z a s a d z ie ja k o n a p rz e s ła n c e , ro z u m ie m y ja k o p y ­ t a n ie : czy w ś ró d p rz e s ła n e k u z a s a d n ia ją c y c h tw ie r d z e n ie „ z ja w is k o X i je s t p rz y c z y n ą z ja w is k a Y i” — w p r z y p a d k u te o r ii d e te r m in is ty c z n e j lu b „ z ja w is k o X i je s t p rz y c z y n ą p o ja w ie n ia się, k tó r e g o ś s p o ś ró d w ię c e j lu b m n ie j p r a w d o p o d o b n y c h z ja w is k : Yi, Y 2, Y

3

..., —■ w p r z y p a d k u te o r ii in te r m in is ty c z n e j, m ie śc i się p r z e s ła n k a ,/w o ta c z a ją c y m n a s ś w ie ­ ci© p a n u je p rz y c z y n o w y p o r z ą d e k ” (z a sa d a p rz y c z y n o w o ś c i w w e r s j i od (ii) do (5). O tóż lo g ic z n a a n a liz a ro z u m o w a n ia , k tó r a u z a s a d n ia p o w y ż sz e t w i e r ­ d z e n ie n ie w y k r y w a ta k ie j p rz e s ła n k i, a to d la te g o , że tw ie r d z e n ia t e są z d a n ia m i o b s e r w a c y jn y m i. R o z u m o w a n ie , k tó r e o b s e r w a c y jn e z d a n ie : „ z ja w is k o X i je s t p rz y c z y ­ n ą p o ja w ie n ia się z ja w is k a Y j” p o le g a n a o d w o ła n iu się do o b s e r w a c ji z d a ń p rz e s ta n k o w y c h , z d o b y ty c h n a d ro d z e ró ż n y c h f o r m w e r y f ik a c ji o p e r a c y jn y c h p o d y k to w a n y c h k a n o n a m i M illa. W śró d ty c h z d a ń n ie z n a jd z ie m y z a s a d y p rz y c z y n o w o śc i, ja k o p r z e s ła n k i r o z u m o w a n ia u z a ­ s a d n ia ją c e g o , a le s a m p ro c e s d o b ie r a n ia k o le jn o o b s e r w a c y jn y c h p r z e ­ s ła n e k do p rz y c z y n o w e g o z d a n ia o b s e r w a c y jn e g o : „ z ja w is k o X i je s t p r z y c z y n ą z ja w is k a Y i” d o k o n u je się w ła ś n ie n a p o d s ta w ie m ilcząco z a ło ż o n e j d y r e k ty w y h e u r y s ty c z n e j (u n iw e r s a ln y p r o g r a m k a u z a ln y ) o ra z d y r e k ty w y jako. im p e r a ty w u , n a k ła d a ją c e g o o n to lo g ic z n e z o b o w ią ­ z a n ia n a p ro c e d u r ę b e z p o ś re d n ie g o u z a s a d n ia n ia o b s e r w a c y jn e g o (p r z y ­ p o r z ą d k o w y w a n ie lo g ic z n e j s t r u k t u r y ro z u m o w a n ia u z a s a d n ia ją c e g o do r e a l n e j rz e c z y w isto śc i).

C h cąc z a te m u z a s a d n ić p rz y c z y n o w e z d a n ie o b s e r w a c y jn e ; „ z ja w isk o X i je s t p rz y c z y n ą p o ja w ie n ia się z ja w is k a Y i” n a p o d s ta w ie p rzesła-n k o - w e g o z d a n ia o b s e r w a c y jn e g o ; „ z ja w isk o X 2 je s t p rz y c z y n ą p o ja w ie n ia się z ja w is k a Y2” o ra z p r a w a p rz y c z y n o w e g o ; „ z ja w is k o X je s t p rz y c z y n ą z ja w is k a Y ” , p o d k tó r e t e zdainia (o b s e rw a c y jn e ) są p o d p o rz ą d k o w a n e , to n a le ż y p r z y ją ć z a s a d ę p rz y c z y n o w o śc i. R o la ja k ą p e łn i o w a z a s a d a , w te j p ro c e d u r z e p o z n a w c z e j, m a c h a r a k t e r d y r e k ty w y h e u ry s ty c z n e j (u n iw e r s a ln y p r o g r a m k a u z a ln y ) o,raz p r z y p o r z ą d k o w u ją c e j lo g ic z n ą s t r u k t u r ę ■ o b s e r w a c y jn e g o u z a s a d n ia n ia do r e a l n ie is tn ie ją c e j rz e c z y ­ w is to ś c i (z o b o w ią z a n ia o n to lo g iczn e).

N a u k i p rz y r o d n ic z e m ilc z ą c o z a k ła d a ją d y r e k t y w n ą z a s a d ę p n zy - c z y n o w o śc i n ie ty lk o w p r z y p a d k u p r o c e d u r y u z a s a d n ia n ia z d a ń n a u k o ­ w y c h , a le c z y n ią to ró w n ie ż w o b rę b ie in n y c h sw y c h z a d a ń p o z n a w ­ czy ch ja k im i są: w y ja ś n ia n ie i p rz e w id y w a n ie . D y r e k ty w n ą r o lę z a s a d y p rz y c z y n o w o śc i, w p r z y p a d k u w y ja ś n ia n ia , n a jł a tw ie j u k a z a ć w r a m a c h filo z o fic z n e j r e f le k s j i n a d lo g ic z n ą s t r u k ­

t u r ą ek sp M k acji k a n o n ic z n e j40 w a s p e k c ie d e d u k c y jn o - n o m o lo g ic e n y m o ra z in d u fc c y jn o -s ta ty s ty c z n y m .

P ie r w s z y r o d z a j s c h e m a tu w y ja ś n ia n ia s k ła d a się z dwiu e le m e n tó w s t r u k t u r a l n y c h e x p la n a in su i e x p la n a n d u m . E x p la n a n s tw o r z ą z d a n ia o b s e r w a c y jn e — Ci, C2 ... C n o r a z p r a w a o g ó ln e — Li, L2, ... L m· W e x p la n a n d u m ■— E w y s tę p u je z d a n ie (lu b z d a n ia ) w y ja ś n ia n e , o p is u ją c e d a n y f a k t w y ja ś n ia n y . P o m ię d z y e x p la - nam sem a e x p la n a n d u m z a c h o d z i lo g ic z n a r e l a c ja w n io s k o w a n ia d e ­ d u k c y jn e g o , czyli e x p la n a n d u m s ta n o w i lo g ic z n ą k o n s e k w e n c ję p r z e ­ s ła n e k w y ja ś n ia ją c y c h . D ru g i ty p s c h e m a tu w y ja ś n ia n ia ró w n ie ż s k ła d a się z d w u e le m e n tó w s k ła d o w y c h : e x p la n a n s — z d a n ie F i s tw ie rd z a , że w p r z y p a d k u „i” z o ­ s ta ły z re a liz o w a n e w a r u n k i F. D ru g ie z d a n ie p (O, F) je s t p r a w e m p r o ­ b a b ilis ty c z n y m i m ó w i, że p ra w d o p o d o b ie ń s tw o z d a rz e n ia O, z a c h o d z ą ­ cego p rz y w y s tą p ie n iu w a r u n k ó w F je s t b lis k ie 1. D ru g i e le m e n t s k ł a ­ d o w y ( e x p la n a n d u m ) , w y ra ż o n y p rz e z O i s tw ie rd z a , że w p r z y p a d k u „ i” m ia ło m ie js c e z d a rz e n ie O. L o g ic z n a r e l a c ja p o m ię d z y ty m i d w o m a e le ­ m e n ta m i m a c h a r a k t e r in d u k c y jn o - s ta ty s ty c z n y . S to s o w a n ie lo g ic z n y c h s c h e m a tó w w y ja ś n ia n ia , do b a d a n e j rz e c z y ­ w isto śc i, o p ie r a się n a z a s a d z ie p rz y c z y n o w o śc i, k tó r a s tw ie rd z a , iż w o ta c z a ją c y m n a s św ie c ie p a n u je s ta ła p rz y c z y n o w a p ra w id ło w o ś ć .

Z m e to d o lo g ic z n e g o p u n k tu w id z e n ia te r m in o w i „ o p ie ra ć s ię ” m oże p r z y s łu g iw a ć se n s p rz e s ta n k o w y lu b d y r e k ty w n y . L o g ic z n a a n a liz a s t r u k t u r y s c h e m a tu w y ja ś n ia n ia n ie w y k r y w a z a s a d y p rz y c z y n o w o śc i w ś ró d jeg o p rz e s ła n e k e k sp liik a c y jn y c h . Z d a n ia b o w ie m e x p la n a n s u Ci, C 2 ... Cn i L i, L 2 ... L m (s c h e m a t d e d u k c y jn o -n o m o lo g ic z n y ) o ra z F i i p (O, F) b lis k ie je d n o ś c i (s c h e m a t in d u k c y jn o - s ta ty s ty c z n y ) są k o n ie c z n e i z a ra z e m w y s ta r c z a ją c e d la w n io s k u ja k o e x p la n a d u m w o b u ty p a c h w y ja ś n ia n ia . W obec te g o te r m i n „ o p ie ra ć się ” n a le ż y ro z u m ie ć w se n s ie d y r e k ty w n y m tzn ., że z a s a d a p rz y c z y n o w o śc i je s t d y r e k t y w ą w s e n s ie im p e r a ty w u , n a k ła d a ją c e g o z o b o w ią z a n ia o n to lo g ic z n e n a lo g ic z n e s c h e - n a k ła d a ją c y m z o b o w ią z a n ia o n to lo g ic z n e n a lo g iczn e s c h e m a ty w y ja ś ­ n ia n ia do r e a ln ie is tn ie ją c e j rz e c z y w is to śc i).

O tóż, je ś li c h c e się w y ja ś n ić z d a n ie (e x ip lan an d u m ), o p is u ją c e b a d a n e z ja w is k o , w o p a rc iu o e k s p lik a c y jn e p r z e s ła n k i — Ci, C2 ... Cn o ra z L i, L 2, ... L m (s c h e m a t d e d u k c y jn o -n o m o lo g ic z n y ) lu b n a p o d s ta w ie p rz e sła n fc o w y c h z d a ń F i o ra z p (O, F) b lis k ie je d n o ś c i (s c h e m a t i n d u k ­ c y jn o - s ta ty s ty c z n y ), to n a le ż y p r z y ją ć z a s a d ę p rz y c z y n o w o śc i. Z a s a d a t a p e łn i ro lę d y r e k ty w y b a d a w c z e j, a to d la te g o , że je s t h e ­ u ry s ty c z n y m p r o g r a m e m k a u z a ln o -e k s p ld k a c y jn y m o ra z im p e r a ty w e m , n a k ła d a ją c y m z o b o w ią z a n ia o n to lo g ic z n e n a lo g ic z n e s c h e m a ty w y ja ś ­ n ia n ia n a u k o w e g o w p ro c e s ie re a liz o w a n ia te g o p ro g r a m u . N a z a s a d z ie p rz y c z y n o w o śc i o p ie r a się ró w n ie ż p r o c e d u r a n a u k o ­ w eg o p r z e w id y w a n ia 41. „ N a u k o w e p rz e w id y w a n ie — p isz e M. B u n g e — m o ż n a z d e fin io w a ć ja k o d e d u k c ję tw ie r d z e ń o f a k ta c h n ie z n a n y c h (...) z o g ó ln y c h p r a w i in f o r ­ m a c ji szczeg ó ło w y ch o tzw . w a r u n k a c h p o c z ą tk o w y c h ” 42. P r a w o o g ó ln e L i, L 2 ... L m i in f o r m a c je szczeg ó ło w e, z a w a r te w z d a n ia c h o b s e r w a c y j­ n y c h Ci, C2 ... Cn są p r z e s ła n k a m i p ro g n o s ty c z n y m i w n io s k u , o d n o s z ą ­ 40 J e s t to bardtzo o g ó ln e u ję c ie lo g ic z n e j s tru ik tu ry w y ja ś n ia n ia ja k ą . p o d a ł C. G. H e m p e l w sw y m s tu d iu m : P o d s t a w y n a u k p r z y r o d n ic z y c h ,, tł u m B. S ta n o s z , W a rs z a w a 1968, 73— 104. 41 M. B u n g e , dz. cyt., 373— 403. 42 T a m ż e , 373.

cego się do p r z e w id y w a n ia f a k tu . P o m ię d z y ty m w n io s k ie m a jeg o p r z e s ła n k a m i z a c h o d z i lo g ic z n a r e la c ja w y n ik a n ia d e d u k c y jn e g o .

R e fle k s ja n a d p r o c e d u r ą e k s p lik a c ji i p ro g n o z y u k a z u je f a k t iż „ n a ­ u k o w e w y ja ś n ia n ie i n a u k o w e p rz e w id y w a n ie m a j ą t ę s a m ą s t r u k t u r ę lo g ic z n ą ” 43.

Z p o z n a w c z e g o p u n k tu w id z e n ia p rz e w id y w a n ie je s t je d n a k czy m ś in n y m n iż w y ja ś n ia n ie , a to d la te g o , że „ p ro g n o z a (...) o b a rc z o n a je s t zaw sz e szczeg ó ln ą n ie p e w n o ś c ią ” . T a n ie p e w n o ś ć p o c h o d z i z n ie k o m ­ p le tn e g o o p is u s ta n u u k ła d u (g łó w n ie w p r z y p a d k u z ja w is k o b ję ty c h m ik ro fiz y k ą , b io lo g ią k w a n to w ą , g e n e ty k ą m o le k u la r n ą ). W z w ią z k u z ta k ą s y tu a c ją z aczęto w y ró ż n ia ć je d n o z n a c z n y i s ta ty s ty c z n y a s p e k t p ro c e s u p rz e w id y w a n ia . T e n f a k t w y ra ź n ie p o d k re ś la w s w o je j p r o ­ g n o s ty c z n e j f o r m u le S te f a n A m s te rd a m s k i, g d y p i s z e u , ż e „ d la k a ż d e ­ go ty p u u k ła d ó w m o ż n a z n a le ź ć t a k ą te o r ię , k tó r a n a p o d s ta w ie z n a ­ jo m o ści s ta n u u k ła d u d la c h w ili ti o ra z z n a jo m o ś c i o d d z ia ły w a ń , k tó r e z a c h o d z ą w e w n ą tr z n ie g o tu d z ie ż p o m ię d z y n im , a o to c z e n ie m , p o z w o li je d n o z n a c z n ie lu b s ta ty s ty c z n ie p rz e w id z ie ć s ta n te g o u k ła d u d la c h w i­ li t 2” . S c h e m a t p rz e w id y w a n ia je d n o z n a c z n e g o i w ie lo z n a c z n e g o ( s ta ­ ty s ty c z n e g o ) o p ie r a się n a z a s a d z ie p rz y c z y n o w o śc i. T e r m in „ o p ie ra ć s i ę ” m o ż n a ro z u m ie ć w s e n s ie p rz e s ta n k o w y m lu b d y re k ty w n y m . S e n s p r z e ­ s ta n k o w y m ia łb y m ie js c e w ó w c z a s, g d y b y z a s a d a p rz y c z y n o w o ś c i z n a j­ d o w a ła się w s c h e m a c ie p rz e w id y w a n ia w ś ró d p r o g n o s ty c z n y c h p r z e s ła ­ n e k , a le lo g ic z n a a n a liz a jeg o s t r u k tu r y n ie u k a z u je na,m ta k ie g o stan.u rzeczy . K o n ie c z n y m i i w y s ta r c z a ją c y m i p r z e s ła n k a m i w n io s k ó w p r o g n o s ty ­ czn y ch są b o w ie m z d a n ia o b s e r w a c y jn e (Ci, C2 ... Cn) i p r a w a ogó ln e (Li, L 2, ... L m). W o b ec te g o p o z o s ta je d ru g a e w e n tu a ln o ś ć , a m ia n o w ic ie : te r m in „ o p ie r a ć s ię ” n a le ż y ro z u m ie ć w s e n s ie d y r e k ty w n y m tzn ., że z a s a d a p rz y c z y n o w o śc i p e łn i ro lę p o z a s y s te m o w e j r e g u ły w p r o c e d u ­ r z e p ro g n o s ty c z n e j. Z a s a d a p rz y c z y n o w o śc i ja k o d y r e k ty w a p e łn i p o ­ d w ó jn ą ro lę : w y ty c z a h e u ry s ty c z n y p r o g r a m k a u z a ln e g o p rz e w id y w a n ia o ra z n a k ła d a o n to lo g ic z n e z o b o w ią z a n ia n a p r o c e d u r y p ro g n o s ty c z n e .

,J e ś li w ię c ch ce się w y p ro w a d z ić p ro g n o s ty c z n y w n io s e k je d n o z n a c z n y (w te o r ii d e te r m in is ty c z n e j) lu b w ie lo z n a c z n y (w te o r ii in d e t e r m in i s ty - c zn ej) z p rz e s ła n e k p ro g n o s ty c z n y c h Ci, C2, ... Cn i L i, L 2, ... L m to n a le ż y p r z y ją ć z a s a d ę p rz y c z y n o w o śc i, k tó r a je s t h e u r y s ty c z n y m p r o ­ g r a m e m k a u z a ln y c h p ro g n o z n a u k o w y c h o ra z im p e ra ty w e m , n a k ła d a ­ ją c y m o n to lo g ic z n e z o b o w ią z a n ia n a t e p ro g n o z y . W to k u m e to d o lo g ic z n e j a n a liz y n a d r o lą z a s a d y p rz y c z y n o w o śc i w p ro c e d u r z e u z a s a d n ia n ia , w y ja ś n ia n ia i p r z e w id y w a n ia o k a z a ło się, że z a s a d a ta je s t p o z a s y s te m o w y m z a ło ż e n ie m p o z n a n ia p rz y ro d n ic z e g o o c h a r a k te r z e d y re k ty w n y m . Z a s a d a p rz y c z y n o w o śc i ja k o d y r e k ty w a e m p irio lo g ic z n e g o p o z n a n ia p e łn i ro lę : 1) h e u ry s ty c z n e g o p ro g r a m u k a ­ u z a ln e g o i 2) im p e r a ty w u , n a k ła d a ją c e g o o n to lo g ic z n e z o b o w ią z a n ia n a p ro c e d u r y w e r y f ik a c y jn e , e k s p lik a c y jn e i p ro g n o s ty c z n e . Z a s a d a p r z y ­ c z y n o w o ści, p e łn ią c r o lę p o z a s y s te m o w e j d y r e k ty w y p o z n a n ia p r z y r o d n i­ czego n ie m oże b y ć p rz e d m io te m ro z w a ż a ń n a u k p rz y r o d n ic z y c h , a to d la te g o , że w y s tę p u je o n a w te j ro li ju ż u sa m y c h p o d s ta w fo r m u ło w a n ia z d a ń o b s e r w a c y jn y c h i o g ó ln y ch . A n a liz o w a n a z a s a d a m o ż e b y ć n a ­ to m ia s t p rz e d m io te m b a d a ń in n e j d z ie d z in y w ie d z y , a m ia n o w ic ie m e ­ ta f iz y k i i to n ie z a le ż n ie od o r ie n ta c ji filo z o fic z n e j. W p r z y p a d k u filo ­

43 T a m ż e , 1. c.

44 O o b ie k ty w n y c h in te r p r e ta c ja c h p o ję c ia p r a w d o p o d o b ie ń s tw a , w : P ra w o , k o n ie c z n o ś ć , p r a w d o p o d o b i e ń s t w o , W a rs z a w a 1964 69.

zo fii to m is ty c z n e j te o r ia p rz y c z y n o w o śc i s p r a w c z e j m o że b y ć p ła s z c z y z ­ n ą do r o z w a ż a ń n a d u z a s a d n ie n ie m d y r e k ty w n e j r o li z a s a d y p rz y c z y n o ­ w o ści w n a u k a c h p rz y ro d n ic z y c h , d a ją c ty m s a m y m p o d s ta w ę do k o m p le m e n ta rn e g o p o w ią z a n ia p rz y r o d o z n a w s tw a z m e ta fiz y k ą .

A N D R Z E J K E M P F I

NOW Y PTO LEM EU SZ W PO L SK IC H P R U SIE C H

Z z a g a d n ie ń r e c e p c ji k o p e rn iik a n iz m u za ż y c ia M ik o ła ja K o p e r n ik a N a sz ą r e l a c j ę z b a d a ń ,nad n a jw c z e ś n ie js z ą r e c e p c ją k o p e rm ik a n iz m u o s n u ja m y n a k a n w ie tr z e c h w y p o w ie d z i. P ie r w s z a z n ic h p o c h o d z i z r . 1542 i z n a jd u je m y ją w sc h o lio n ie , ja k im n ie m ie c k i a s tr o n o m E ra z m R e in h o ld o p a tr z y ł w y d a n e w ty m ż e r o k u 1542 w W itte n b e r d z e P e u e r b a - c h a N o w e t e o r y k i p l a n e t (T h eo rica e n o v a e p la n e t a r u m ). W y p o w ied ź ta b rz m i n a s tę p u ją c o : „ T a k w ię c p r z y ją w s z y , że sz tu c e a s tr o n o m ii od d a w n a p o tr z e b n y je s t ja k iś n o w y P to lo m e u s z , b y ją p o s ta w ić n a n o g i i o ży w ić, u fa m , że t a k i e g o w ł a ś n i e n o w e g o P t o l e m e u s z a w y d a ły o b e c n ie n a ś w ia t P r u s y . C a ła p o to m n o ść jeg o b o s k i g e n iu s z c a łk ie m s łu s z n ie b ę d z ie m o g ła p o d z iw ia ć 1.

D ru g a w y p o w ie d ź ró w n ie ż d a tu j e się n a o k re s ży cia M ik o ła ja K o p e r ­ n ik a i b rz m i ta k : „ M ija ju ż ja k iś czas, o d k ą d a s tro n o m ic z n e s p e k u la c je czcig o d n eg o p a n a d o k to r a M ik o ła ja K o p e r n ik a z r a c j i s w e j n i e ­ z w y k ł e j n o w o ś c i cieszą się u w s z y s tk ic h d z iw n y m m ire m . A c a ł­ k ie m św ieżo p o b u d z iły o n e p e w n e g o w ie lc e u c z o n e g o m a t e m a t y k a u n i ­ w e r s y t e tu w itte n b e r s k ie g o do w y p r a w ie n ia się w p o d ró ż do P r u s p o ­ to , b y m óc z g łę b ić ja k a je s t ty c h m n ie m a ń is to ta i s p e c y f ik a ...” 2. S ło w a n in ie js z e w y s z ły sp o d p ió r a T y d e m a n a G iese, w y n ie s io n e g o do g o d n o śc i b is k u p a c h e łm iń s k ie g o , k o n f r a t r a K o p e r n ik a w k a p it u le w a r ­ m iń s k ie j, i w z ię te są z d a to w a n e g o d n ia 23 k w ie tn ia 1540 r. z L u b a w y lis tu G ieseg o do k s ię c ia A lb r e c h ta w K ró le w c u .

T rz e c ia w y p o w ie d ź , p o w s z e c h n ie z n a n a , p o c h o d z i z r. 1541. J e j a u to ­ r e m je s t w s p ó łp r a c o w n ik M a r c in a L u tr a h u m a n is ta F ilip M e la n c h to n , k tó r y w liśc ie do B u r k h a r d a M ith o b iu s a p isze: „ N ie k tó rz y m a j ą za n ie - la d a w y c z y n s tr o je n ie ta k ic h n ie d o rz e c z n o śc i ja k ó w s a r m a c k i a s t r o n o m , k tó r y p o ru s z a Z ie m ię i z a tr z y m u je S ło ń ce. Z a is te m ą ­

1 „ I t a q u e c u m h a e a r t e s ia m d iu d e s id e r e n t a liq u e m P to le m a e u m q u i la b a n te s d is c ip lin a s r e s t i t u a t a s in v ita m r e v o c e t, s p e r o e u m n o b is ta n d e m ex P r u s s ia o b tig isse , c u iu s d iv in u m in g e n iu m t o t a p o s te r ita s n o n im m e r ito a d m i r a b i tu r ” . S cho!io:i n in ie js z e o d n a jd u je m y n a k a r c ie e 3 e d y c ji T e o r y k . E g z e m p la rz e m z k tó re g o a u to r k o rz y s ta ł b y ł e g z e m ­ p la r z B ib lio te k i J a g ie llo ń s k ie j w K ra k o w ie . 2 „ N a c h d e m d y a s tro n o m is c h e s p e c u la tio n d e s w ir d ig e n h e r r n d o c­ t o r N ico lae r. C u p e rn ic t h u m h e r r n zu f r a u e n b u r g v o n w e g e n i r e r u n e r - f a r lic h e n n e w ig k e it b e i I d e r m e n n g lic h e in s e ltz a m a n s e h n h a t u n d n u n a u c h e in e n h o c h g e le rte n d e r u n v e r s it e t W itte n b e r g m a th e m a tic u m e r ­ w e c k t, d a m it e r s o lc h e r o p in io n g r u n t u n d g e le g e n h e it e r f o r s c h e n m o ­ c h te , sic h in d ise la n d P r e u s s e n zu b e g e b e n (...) ”. C y tu ję za H ip le r a