-198
Emil Buduj
Jędrzej TuchoBskś
Wbrew pesymistycznym opiniom fa chowym, podczas ekshumacji prze prowadzonych w 1991 roku - a więc po upływie pół wieku od dokonania zbrodni - ujawniono w trakcie prac eksploracyjnych znaczną liczbę doku mentów. Na ich obecny stan istotny wpływ miały warunki w jakich przeby wały przez kilkadziesiąt lat. Groby, z których je wydobyto znajdowały się w obu przypadkach na terenie zalesio nym: w Charkowie - las liściasty, w Miednoje - las mieszany, ze zdecydo waną przewagą drzew iglastych. Wa runki glebowe również różniły się w istotny sposób.
Duże znaczenie dla stanu zacho wania dokumentów miała warstwowa struktura grobów masowych (ryc. 1). Dokonująca się przemiana tłuszczo- wo-woskowa sprzyjała konserwacji papierowego podłoża dokumentów oraz zastosowanych środków kryją- cych. Ze zjawiskiem tym spotykamy się szczególnie podczas analizy doku mentów ujawnionych w głębszych warstwach szczątków biologicznych, występujących zwłaszcza w Miednoje. Autorom nie są znane badania innych pięćdziesięcioletnich grobów maso wych, są jednak skłonni przypusz czać, że pewien wpływ na stopień kon serwacji miało masowo zalegające w dołach śmierci oporządzenie i umun durowanie wojskowe, a szczególnie sukno mundurowe oraz buty i pasy skórzane nasycone jak wiadomo
róż-Ryc.1. Ekipa ekshumacyjna przy pracy Exhumationgrotipat work
Exhumienuigsgruppe bei derArbdt
kryminaiistyczne i historyczne
dokumentów ujawnionych w toku
ekshumacji w Charkowie i Miednoje
21
16
PROBLEMY
KRYMINALISTYKI
197
- 198
25
mów z rozdzielaniem plików dokumen tów znajdowanych przy zwłokach w portfelach, za cholewami butów itp. w postaci zbitej masy papieru, co ro dziło konieczność przeprowadzenia
cją tluszczowo-woskową, pochodzące głównie z ekshumacji w Miednoje, w tym — 56 dokumentów osobistych i służ bowych (w tym korespondencja od rodzin),
— 36 innych dowodów (np. bilet kole jowy, metka towarowa, słownik nie- miecko-rosyjski itp.);
iiiipiiipiiiiii|iiii|iiii|iiii|iiii|iin
Ryc.2.Portfel skórzany z zawartymi w nim dokumentami Lealher wallet with documents
Ledergeldborse mit Dokumenten
m.in. książeczki wojskowe, kalenda rzyki, notesy, notatniki służbowe poli cjantów, zdjęcia, książeczka do nabo żeństwa, wymagały zastosowania specjalnych substancji w celu rozdzie lenia poszczególnych stron. Najlepsze rezultaty uzyskano stosując węglowo dór nasycony - n-heksan.
Omawiane prace wykonywano ze szczególną ostrożnością, mając na uwadze bezpieczeństwo negatywne go wpływu użytych substancji na środ ki kryjące, zastosowane do sporzą dzania tekstów badanych dokumen tów. Proces nasączania poszczegól nych obiektów wymagał indywidualne go podejścia z uwagi na ich różny stan i liczbę stron wymagających rozdziele nia. We wszystkich przypadkach roz dzielenia dowodowych obiektów po chodzących z Miednoje uzyskano do bre rezultaty stosując omówioną me todę. Dodatkowo zaznaczyć należy, iż praca na tym etapie badań była ucią żliwa dla personelu laboratoryjnego ze względu na przykrą woń trupią, która utrzymywała się przez kilka miesięcy.
Znacznie większe trudności nastrę czało rozdzielenie dokumentów po chodzących z ekshumacji w Charko wie, z uwagi na powtarzające się przy padki zbrylenia (ryc. 2) będące efe ktem występowania tam odmiennych warunków w grobach. W omawianym przypadku okazało się niezbędne za stosowanie oprócz chemicznych me tod rozdzielania także metod mecha nicznych wymagających dużej precy zji. Licząc się z niebezpieczeństwem kstów,
2. obiekty występujące we fragmen tach pozwalających na rekonstrukcję całości,
3. oraz takie, które nie wymagały innych czynności poza właściwym za bezpieczeniem.
Pierwsza grupa dokumentów stwa- wa w Charkowie, z której wydobyto rżała największe trudności badawcze, dokumenty, była dwadzieścia lat temu Nie wszystkie bowiem przypadki urno- obiektem penetracji młodocianych po- żliwiały zastosowanie jednolitej techniki szukiwaczy przedmiotów wartościo- prac przygotowawczych. Wielokartko- wych, którzy naruszyli stan pierwotny we dokumenty były zachowane w różnej aż do głębokości półtora metra. W postaci. Dokumenty zlepione substan- Miednoje natomiast nie stwierdzono
plądrowania jam grobowych.
Podsumowując, należy podkreślić iż w Charkowie znaleziono bez porów nania mniej dokumentów niż w Mied noje. Jedną z przyczyn takiego stanu rzeczy, poza zasygnalizowanymi wy żej, mogło być odebranie jeńcom do kumentów podczas szczegółowych rewizji. Świadczyć mogą o tym proto koły rekwizycji pieniędzy, a mianowi cie dużej, jak na tamte czasy kwoty 320.707 zł oraz 24.244 rubli w bankno tach, znacznej ilości monet, w tym tak że srebrnych oraz różnych przedmio tów użytkowych jak np. pióra wieczne, ołówki automatyczne, zegarek.
Obrabowano w ten sposób, jak po dają zachowane i ujawnione obecnie materiały źródłowe z 1940 roku [1], 391 jeńców.
W ostatecznym efekcie, po ekshu macji, dostarczono do badań szczegó łowych do Centralnego Laboratorium Kryminalistycznego Komendy Głów nej Policji w Warszawie:
z Charkowa:
nymi garbnikami. Zwraca uwagę ponadto fakt, iż znalezione dokumenty znajdowały się najczęściej w skórza
nych portfelach i za cholewami butów. - 8 banknotów rublowych, Warunki, o których mowa oraz róż- - 15 gazet i ich fragmentów, ny stopień nawilgocenia, w obu przy
padkach miały wpływ na postać za chowanych obiektów. W Charkowie
większość dokumentów występowała z Miednoje:
- 89 dokumentów osobistych i służ bowych,
dodatkowych czynności związanych z - 74 banknoty polskie, ich rozwarstwieniem poprzedzającym — 3 banknoty rublowe, odczytanie. W Miednoje natomiast, - 3 gazety i ich fragmenty, kartki poszczególnych wielostronico- - 47 innych dowodów.
wych dokumentów dawały się najeżę- Przedstawione do badania doku- ściej stosunkowo łatwo rozdzielić. Nie menty poddane zostały szczegóło- było również poważniejszych próbie- wym oględzinom. Następnie dokona
no podziału na:
1. obiekty wymagające szczegól nych zabiegów w celu doprowadzenia Nie bez znaczenia dla omawianego ich do postaci umożliwiającej dokona- zagadnienia, jak należy sądzić, były nie odczytu zawartych na nich te- również inne czynniki, z których do
najistotniejszych należą odmienne warunki klimatyczne na Ukrainie i w centralnej Rosji oraz głębokość po chówku: w Charkowie od kilkudziesię ciu centymetrów do ok. 2,5 m, a w Miednoje od ok. 1 do 3,8 m. Ponadto należy zwrócić uwagę, że jama
grobo-I
1PROBLEMY KRYMINALISTYKI 197 - 198
26
i!
torów, podstawowe pytania badaw cze:
1. Kogo dotyczą dokumenty odnale zione w dołach śmierci?
. 1 na ustalenie lokalizacji obozów jeniec kich, stanowiących miejsca pobytu osób, których one dotyczą?
' I na dokumen tach związanych z miejscem interno wania osób na nich wymienionych, a zwłaszcza daty najpóźniejsze?
.1
•. w
|||||||||||||||||||||||IM
.3
S\-ne jest po rosyjsku natomiast w dolS\-nej widnieje czytelny podpis St. Plewy w języku polskim. Stwierdzono, że Stani sław Plewa występuje na liście zatytu łowanej: Spisok ucziotnych dieł na ubywszych wojennoplennych Staro bielskiego Łagiera NKWD SSSR (da lej: lista NKWD) pod pozycją 2636: „Pliwa (zniekształcenie) Stanisław Jó zefowicz 1907" [2].
Ekipa ekshumacyjna, dokonując w jest wyposażony wideospektrokompa- trakcie prac prowadzonych w Charko- rator. Znacznie ułatwiał pracę sprzę- wie wstępnych oględzin wydobytych żony z komparatorem printer rejestru- dokumentów, odczytała dwa widnieją- jący bezpośrednio obraz badanych te- ce na nich nazwiska: Stanisław Plewa kstów obserwowanych w potrzebnym s. Józefa oraz Czesław Solka s. Stani- powiększeniu w promieniach podczer- sława. Podczas badań w Centralnym wonych, z możliwością zastosowania Laboratorium Kryminalistycznym KGP
trudem dawało się odczytać osiem na- 3- daty występują zwisk, a ostatecznie w wyniku prze
prowadzonych zabiegów, listę tę moż na było rozszerzyć do 72 zweryfikowa nych nazwisk.
Po rozdzieleniu obiektów dowodo wych na pojedyncze kartki, wszystkie dokumenty zabezpieczono przed usz kodzeniem, umieszczając je między grubymi arkuszami folii, której brzegi połączono trwale metodą zgrzewania.
Kolejnym, zasadniczym etapem ba dań było ujawnienie, zabezpieczenie fotograficzne na materiale czarno-bia łym i barwnym oraz odczytanie te kstów, z zastosowaniem specjalistycz nej aparatury badawczej. Posłużono się w tym celu wideospektrokompara- torem VSC-1 firmy Foster and Fre- eman produkcji angielskiej, mikroinfra- skopem oraz wideofiltrem i wideo- komparatorem wyposażonym w lam pę analizującą w zakresie podczerwie ni do 1800 nm produkcji PZO, wykona nymi zgodnie z założeniami opraco wanymi w Centralnym Laboratorium Kryminalistycznym KGP. Urządzenia te pozwalają na badanie dokumentów w promieniach ultrafioletowych, wi dzialnych i podczerwonych. Najlepsze rezultaty uzyskano dokonując odczytu w promieniach podczerwonych przy zastosowaniu odpowiednich filtrów, posługując się wideospektrokompara- torem VSC-1. Obserwowano absor pcję w zakresie 750-950 nm.
Dodatkowo obraz poszczególnych dokumentów oraz ich najistotniejszych fragmentów po ujawnieniu i/lub wzmocnieniu z zastosowaniem pro
mieniowania wzbudzającego, reje- Dokumenty z Charkowa strowano w odpowiednim powiększe
niu fotograficznie z monitora, w który
potwierdzono prawidłowość tych od czytów, a także odczytano kolejne na zwiska widniejące na innych doku mentach: dr Konstanty Łaszewski oraz Jerzy Socha s. Stanisława. Wśród dokumentów Jerzego Sochy znajdowała się wspomniana wcześ niej lista nazwisk, na podstawie której zweryfikowano 72 nazwiska pułkowni ków i podpułkowników WP.
Nazwisko Stanisława Plewy figuru je dwukrotnie na wydrukowanym i wy pełnionym w języku rosyjskim blankie cie pokwitowania przejęcia banknotów polskich na kwotę 472 złotych (ryc. 3). Pokwitowanie nosi numer „12” i jest opatrzone datą „9 X 1939 r.”. W górnej części pokwitowania nazwisko
napisa-....OT ... '■
p-..
. .... - ■ —IJ WónaiijoTa jl . •' B;e'c o m L(.npOHW<Lr»łi- uJ hPm-... , . j-huc 6ykq nj?-l
óJ. .
■ V -X
i
Ryc, 3. Pokwitowanie przejęcia od St. Plewy banknotów polskich na kwotę472złotych Receiptof laking away from St. Plewa ofpolish banknot es inamountof 472zloty QuittungderObernahme von St. Plewa der polnischenBanknoteninWert von 472 Zloty
■
>...-2.
HarfMcńÓBai-iMe « •! • j;ec_o
ue^HocreP/ (bw^) ;j . g uj-.-’!’ r
zniszczenia pojedynczych, wielostro- płynnej regulacji w granicach do 10:1. nicowych kartek badanych obiektów, Materiał uzyskany podczas ekshu- dokumentowano fotograficznie każdy macji w Charkowie i Miednoje, a na- kolejny krok operacji rozdzielania, stępnie poddany badaniom w warun- Największe trudności nastręczało roz- kach laboratoryjnych, umożliwił udzie- warstwienie kartek, na których sporzą- lenie odpowiedzi na trzy, zdaniem au- dzony był wykaz zawierający nazwi
ska wyższych oficerów. Dokument ten charakteryzował się znacznym zbryle niem, kruchością podłoża i licznymi
ubytkami miejscowymi, a jednocześ- 2. Czy dokumenty te pozwalają nie przedstawiał znaczną wartość do
wodową. Na zewnętrznych powierzch niach tego dokumentu początkowo z
r
5- f-.-i >pe <p"U.d
-•y-
. .
~
■' ■ •.■•''KBircańv
-u'.J
5
27
PROBLEMY KRYMINALISTYKI 197-198
kj/
Ryc. 4. Fragmenty gazet w języku polskim Fragments of ihepaper inpolish laiigtiage
\N tym miejscu należy poinformo wać, że Jerzy Socha s. Stanisława ur.
1940 roku 26 lat.
Szczególną uwagę zwróciła lista nazwisk znaleziona w kieszeni
mun-zwisk) mieszczą się w stanie oficerów owych stopni, który na dzień 16 marca 1940 roku wynosił w obozie starobiel skim 181 pułkowników i podpułkowni ków [5]. Odczytane nazwiska stano wią zatem 40% stanu obozowego tych oficerów. Wszystkie one widnieją na liście NKWD, z wyjątkiem trzech osób figurujących na innej liście jeńców Sta robielska, opracowanej przez Zarząd Obwodowy KGB w Charkowie.
Reasumując, wszyscy wymienieni wcześniej, a więc: Konstanty Łasze- wski, Stanisław Plewa, Jerzy Socha i Czesław Solka oraz 72 innych ofice rów występują na listach NKWD bądź charkowskiego KGB, jako jeńcy obozu starobielskiego. Ponadto, na podsta wie zapisów występujących na bada nych dokumentach, w przypadku Cze sława Solki i Jerzego Sochy stwier dzono ponad wszelką wątpliwość, że obóz jeniecki, w którym przebywali przed przewiezieniem do Charkowa, gdzie miała miejsce egzekucja, znaj dował się w Starobielsku na Ukrainie.
Następnie skoncentrowano się na analizie dat figurujących na wydoby tych dokumentach. Występowały one w postaci drukowanej na gazetach, w postaci odcisków stempli pocztowych oraz zapisów odręcznych na
korę-a
21
podczerwonych odczytano zapis: „Dr Konstanty Łasze wski (...) nat (...) m C (...) jny k. Łodzi”. Dr Konstanty Józef Julian Łaszewski-Grzymała s. Konstan tego ur. 8 VI11890 roku, lekarz internista i ppor. rez., był dyrektorem Sanatorium dla Gruźliczych Chorych w Chojnach koło Łodzi. Figuruje on na starobielskiej liście NKWD pod poz. 2041.
Najobszerniejszy materiał dowodowy znaleziono w jednej z kieszeni munduru wojskowego. Do badań został dostar czony w postaci bryły dokumentów. Po jej rozdzieleniu stwierdzono, że składa się na nią wiele zapisanych kartek pa pieru, a w tym m.in. karty pocztowe, druki sygnowane przez Biuro Informa cyjne Polskiego Czerwonego Krzyża w Warszawie, listy oraz wykaz zawierają cy nazwiska wyłącznie pułkowników i podpułkowników.
Korespondencja do Jerzego Sochy s. Stanisława była kierowana na ad res: „SSSR Starobielsk pocztowyj ja- szczik N 15”. Obejmowała 18 listów i kart pocztowych wysłanych z Warsza wy, o czym świadczą odręczne zapisy i stemple pocztowe.
Wśród dokumentów Jerzego Sochy znajdowały się fragmenty trzech wy pełnionych formularzy Biura Informa cyjnego Polskiego Czerwonego Krzy ża, posługując się którymi biuro po średniczyło w nawiązywaniu łączności między jeńcami i ich rodzinami w kraju.
Pod drukowanym tekstem dokumentu Zeitungsfragmenteinpol/tischerSprache
w
Ponadto autorzy ustalili, że kwota widnieje odręczny zapis, z którego wy- 472 zł została odebrana Stanisławowi nika, że Jerzy Socha zapytuje o żonę, Plewie podczas pobytu w obozie jeniec- podając poniżej swój adres: „Staro- kim w Starobielsku. Informują o tym bielsk pocztowyj jaszczik 15”. Jak wy- materiały zawarte w opracowaniu Ża- nika z materiałów źródłowych, druków rządu Obwodowego KGB w Charkowie tego rodzaju nie znaleziono podczas (sygn. DP 4./2,2/OTV;1 oraz OTV 13;1 ekshumacji dokonanych w Katyniu w s. 28 i 46). Z danych zawartych w cyto- 1943 roku [3].
wanych materiałach wynika, że powy ższa kwota została przekazana do
Głównego Zarządu NKWD w Moskwie, 25 II 1914 roku, był podporucznikiem w dniu 9 września 1940 roku. stacjonującego w Warszawie 21 pp i
W skórzanym portfelu z metalowym figuruje na starobielskiej liście NKWD monogramem „CS”, znajdowały się pod poz. 2976. Ppor. J. Socha miał w fragmenty dokumentu z kolejnym na
zwiskiem - Czesław Solka. Po ich zło żeniu stwierdzono, iż jest to radziecki
blankiet telegraficzny, na którym widnie- duru, wśród dokumentów tego młode- je sporządzony w języku rosyjskim odrę- go oficera. Zapisy na wielokrotnie zło- czny zapis o brzmieniu: „USSR Gorod żonych kartkach ze znacznymi ubyt- Strb (Starobielsk) p/ja. 15 Solka Cze- kami podłoża i tekstu pozwoliły po Wie sław Stanisławowicz (...)”. Z dokumentu lu skomplikowanych zabiegach na wynika, że telegram nadany został w częściowe odtworzenie listy obejmują- Chyrowie. Czesław Solka występuje na cej 119 nazwisk. Ustalono 72 nazwi- liście NKWD pod poz. 3060. ska, przy czym należy podkreślić, iż
W innym skórzanym portfelu stwier- byli to wyłącznie pułkownicy i podpuł- dzono drobne fragmenty kartki papieru kownicy. Zwraca uwagę fakt, jak wyni- zapisane ołówkiem. W promieniach ka ze wspomnień Józefa Czapskiego, że pułkownicy byli odseparowani od pozostałych jeńców przebywających w Starobielsku [4]. Dane zawarte w dokumencie dowodowym (119
na-Sr
' * ” PI ?*P B /.'fó1
WsaW
w
,4
, ’T.łJo X j-r:ouć£0■< < ■'<z.
ffl
B
PROBLEMY KRYMINALISTYKI 197-198
28
'i-S -;/7>rV ;/ : - i • 7 '■ i /ia ;■/. :..y.-: ;,3 ld^>.’ '.* ’
i
L .
spondencji i innych dokumentach. Analizowano przy tym wyłącznie do kumenty pochodzące z okresu wojny, tj. od 1 września 1939 roku.
Najwcześniejsza data występuje na pokwitowaniu przejęcia 472 złotych polskich od ppor. Stanisława Plewy w dniu 9 października 1939 roku. Kore spondencja w postaci kart i listów oraz dowodów nadania telegramów nosi daty stempli pocztowych oraz daty na kreślone odręcznie. Odciski stempli, z których najwcześniejszy pochodzi z dnia 5 I 1940 (karta pocztowa), a najpóźniejszy - 1 IV 1940 (dowód na dania telegramu), mają w otoku nazwy miejscowości: Warszawa, Lwów, Mo skwa, Starobielsk. Czytelne daty na kreślone odręcznie stwierdzono na fragmencie listu pisanego w Warsza wie dn. 4 11940 roku do ppor. Jerzego Sochy oraz na formularzu Biura Infor macyjnego PCK-23 II 1940.
Poza opisanymi wyżej dokumentami daty występowały również na gazetach wydobytych z dołów śmierci podczas ekshumacji. Stwierdzono gazety w dwóch językach: polskim i rosyjskim (ryc. 4). Na fragmentach egzemplarzy gazety „Głos Radziecki, wydawanej w Kijowie w języku polskim, widnieją daty: „21 stycznia 1940 r.” i „29 lutego 1940 r.". Najwcześniejsza data dzienna wid niała jednak na stronie tytułowej nieroz poznanej gazety wydawanej w języku
rosyjskim -„17 grudnia 1939 r. Niedzie- Dokumenty z Miednoje la”. Najpóźniejszą z dat stwierdzono na
fragmencie gazety „Sowietskaja Ukrai na"-„1 kwietnia 1940 r. Poniedziałek”.
du z Polski do obozu w Ostaszkowie oraz pamiętniki pisane podczas poby tu w tym obozie.
Wśród dowodów rzeczowych wy dobytych w Miednoje, poddanych ba daniom w Centralnym Laboratorium Kryminalistycznym KGP, szczególne miejsce zajmują dokumenty zawiera jące wykazy nazwisk. Najwięcej tego rodzaju materiałów znaleziono wśród dokumentów Lucjana Rajcherta.
Uwagę zwraca plik wykazów nazwisk jeńców zamieszkujących poszczególne sale tzw. Korpusu IV. Wykazy te wyko nane były odręcznie, przez różne osoby, na luźnych kartkach papieru. Obejmo wały one 128 osób rozmieszczonych w dziewięciu salach, nazwanych również komnatami bądź pokojami, o numerach: 1, 2, 3, 4, 5, 7, 8, 10 i 12. Przy wielu nazwiskach występowały stopnie służ bowe policjantów, a ponadto, z jednym wyjątkiem, byli to funkcjonariusze Policji Województwa Śląskiego. Z reguły oprócz nazwiska i imienia oraz imienia ojca podany był również rok urodzenia.
Stwierdzono ponad wszelką wątpli wość, że 124 osoby wymienione na tych wykazach, figurują na listach
Ryc. 5. Odwrotna strona karty pocztowej zaadresowanej do Marcina Wyskupa z odręcznym tekstem sporządzonym przez córkę
The other side of thepost card addressed to Martin Vyskup with handwriting madę by his daughter
Andere Seite der Postkarte mit Anschrift von Martin Yyskup und Handschrift vo/i seiiier Tochter geschrieben
Podczas ekshumacji w Miednoje wydobyto znacznie więcej dokumen- Obóz starobielski został przezna- tów, charakteryzujących się ponadto o czony dla generałów, oficerów i wy- wiele większą wartością badawczą, sokiej rangi urzędników polskich, ’• ' ’... -rozkazem Ludowego I________
Spraw Wewnętrznych ZSRR Ław- rientija Berii nr 4441/b z 3 października 1939 roku [6], Jak wyni ka z dokumentów pochodzących z ekshumacji, w sześć dni później w tymże obozie skonfiskowano ppor. Śtanisławowi Plewie 472 zł. Można
xv<Z -tfc. •- - Z/Ż-•' J •
• • • : ( Materiał obejmował: książeczki woj- Komisarza skowe, legitymacje służbowe policjan
tów, zawiadomienia o nadaniu Krzyża Niepodległości, legitymację państwo wej Odznaki Sportowej, legitymację Odznaki Strzeleckiej, kartę zwolnienia z wojska, notatniki służbowe policjan tów, przedwojenne mandaty karne, metrykę ślubu, metrykę urodzenia i przypuszczać, że nastąpiło to bezpo- chrztu, wyciąg z metryki urodzenia i średnio po przybyciu do obozu. chrztu, wyciąg z metryki urodzenia, Najpóźniejszą z dat stwierdzoną na książeczkę PKO, przedwojenne naka- wydobytych dokumentach, która wystę- zy płatnicze, dowód umowy zastaw- puje dwukrotnie: na gazecie oraz dowo- czej, blankiet wekslowy, potwierdze- dzie nadania telegramu, jest 1 kwietnia nia zameldowania, liczne przedwojen- 1940 roku. Jak wiadomo z materiałów ne banknoty o różnych nominałach, źródłowych, pierwszy transport został dyslokację opl na Śląsku, blankiet ra- ekspediowany z obozu starobielskiego dzieckiego telegramu, kalendarzyki w cztery dni później - 5 kwietnia 1940 kieszonkowe, poezje i piosenki spisa- roku [7]. Wszystkie z odczytanych dat, ne w obozie a także dokumenty o widniejących na badanych dokumen- szczególnym znaczeniu jak korespon- tach, są wcześniejsze od daty tego pier- dencja od rodzin, wykazy współ- wszego transportu. więźniów, odnotowane trasy
przejaz-u
Następnym dokumentem jest
za-figuruje na obydwu listach: NKWD
29
PROBLEMY KRYMINALISTYKI 197 - 198
i nazwiska. Starano się zatem dane te uzupełnić, opierając się na materia łach źródłowych.
powstał problem ustalenia pełnych da nych, z powodu kilkakrotnego występo wania tych samych nazwisk i imion w materiałach radzieckich.
gdyż 8 nie figuruje na listach NKWD, a pełne brzmienie jednego nazwiska budzi
obozu w Ostaszkowie do dyspozycji naczelnika Obwodowego Zarządu NKWD w Kalininie (obecnie Twer). Po
wala się legitymacja służbowa, foto grafia oraz dwie koperty. W warun kach polowych, podczas oględzin do kumentów, na jednej z kopert odczyta no adresata „Marcin Świderski s. Fran-szem więzienia w Stanisławowie, tj. w tym samym mieście, z którego wysia ne były listy Gizy Wyskup.
Właściciela książeczki wojskowej, Stanisławowa, zaadresowane po ro syjsku. Na karcie znajduje się
kore-legów ojca: Klimek, Staromiejski, Mi chałowski i Lesicki. Ostatni z wymie nionych, Lesicki Kazimierz, aspirant
nej na nazwisko Gryszka Jan Franci szek s. Stanisława i Franciszki, ur. 22 III 1900 roku w Warszawie, zamieszkałego w Będzinie przy ul. Kołłątaja, nie odna leziono ani na
Oprócz nazwisk jeńców wymienić- 1940 roku i na liście prokuratury pod nr nych na różnych listach, informacje o
poszczególnych osobach zawierają
łast” oraz nadawcę, którym była „Hele na Świderska Łódź ul. Cegielniana 81". Na stemplu pocztowym widnieje w otoku napis „Łódź 11” oraz data „5 I 40.18”. Portfel wraz za zawartością był których przypadkach nawet stopień
służbowy, a także kalendarium i trasę
transportu na trasie Łuck - Ostaszków, rząd Miejski w Cieszynie w 1938 roku w dniach od 30 września do 17 listopada za opłatę kanałową, wodę i wywóz 1939 roku. W tym przypadku również śmieci, figuruje Franciszek Macoszek. stwierdzono, że dziewięć wymienionych Przodownik policji Franciszek
Maco-szeks. Juliana ur. 29IX 1893 roku, był mokry. Po jego wysuszeniu zapisy od- listach transportowych funkcjonariuszem służby śledczej ko
misariatu cieszyńskiego. Nazwisko
zapytywało ojca o zdrowie: „Kochany prac eksploracyjnych w Miednoje. Tatusiu! Co słychać koło tatka, czy ta- Pierwszym, odczytanym nazwi- tuś jest zdrowy? (...) „Bardzo Tatusia skiem, widniejącym na dwóch podbar- prosimy, żeby tatuś uważał na siebie, wionych potwierdzeniach zameldowa- a wszystko będzie dobrze”. Marcin wątpliwości, zaś czwartego w ogóle nia, nakreślonym bardzo wyblakłym
nie udało się odczytać. atramentem, jest Przybyła Józef. W
w omawianym dokumencie osób, wy
stępuje na listach transportowych funkcjonariuszem służby śledczej ko- ręczne stały się nieczytelne. Starszy NKWD z Ostaszkowa do Kalinina. Peł- misariatu cieszyńskiego. Nazwisko posterunkowy Marcin Świderski s. ne brzmienie dziesiątego nazwiska bu- jego znajdujemy pod poz. 5 na liście Franciszka i Marianny ur. w 1888 roku dzi wątpliwości. transportowej nr 019/1 z 7 kwietnia
skowa wystawiona na Jana Walko- wskiego ur. 17 XI 1897 roku. Z mate- Odrębnie potraktowano grupę dzie- riałów źródłowych wynika, iż Jan
Wal-sięciu jeńców dostarczonych do Ostasz- kowski s. Józefa był posterunkowym w dniu 23 sierpnia w Miednoje, znajdo- kowa z więzienia w Łucku, wymienić- policji w Poznaniu. Figuruje na liście
nych na kolejnym z badanych dokumen- transportowej NKWD nr 026/1 z dnia tów. Na dwóch stronach kartki wyrwanej 13 kwietnia 1940 roku pod poz. 31 z notatnika policyjnego podano imię, na- oraz na liście Naczelnej Prokuratury zwisko, miejsce zamieszkania, w nie- Wojskowej Rosji pod poz. 545.
Na dwóch dokumentach tj. na naka- ciszka, Ostaszków Kalininskaja Ob- zie i kwicie wystawionych przez
Za-Wyskup s. Jana ur. w 1883 roku figu ruje na liście NKWD nr 019/2 z 7 IV Oprócz wyżej wymienionych wyka- pozycji województwo występuje zapis 1940 roku, poz. 100 i na liście proku- zów zakwaterowań, podczas ekshu- „śląskie”, a w pozycji powiat, w jednym ratury pod poz. 643. W korespondencji macji wydobyto z dołu śmierci szereg przypadku prawdopodobnie „Cie- córki występują nazwiska czterech ko- innych dokumentów, zawierających szyn”, a w drugim prawdopodobnie
różnorodne spisy nazwisk w języku „Frysztat". Ustalono, że na liście polskim i rosyjskim. Spisy te wykona- transportowej NKWD nr 019/0 z 7 IV
ne były odręcznie, przez różne osoby. 1940 roku pod. poz. 62 figuruje Przy- Służby Więziennej, był funkcjonariu- Zawarte na kartkach dane były uboż- była Józef s. Adolfa ur. w 1915 roku,
sze i ograniczały się jedynie do imienia Ten sam figuruje pod poz. 4373 na liście Naczelnej Prokuratury Wojsko wej Rosji zatytułowanej: Alfawitnyj
spi-sok wojennoplennych Ostaszowskogo znalezionej w cholewie buta, wystawio- Zestawiono w ten sposób wykaz 85 Łagieria, otprawlennych w aprielie -
nazwisk. W wyniku poczynionych ustaleń maje 1940 g. w UNKWD po Kalinin- stwierdzono, że są to w większości fun- skoj Obłasti na rasstrieł (1991-1992). kcjonariusze Policji Województwa Również trudno czytelnym doku-
Śląskiego. Ustalono ponadto, że 76 osób mentem jest radziecki blankiet telegra- leziono ani na liście transportowej figuruje na wspomnianych poprzednio li- ficzny nr 55, zawierający krótki tekst NKWD, ani na liście prokuratury, stach transportowych NKWD, w których depeszy od Marii Branickiej do Sewe-
nakazuje się dostarczyć więźniów z obo- ryna Kajetanowicza Branickiego. Star- wiadomienie o nadaniu wysokiego zu w Ostaszkowie do Kalinina. Informacji szy posterunkowy Seweryn Branicki s. przedwojennego odznaczenia - Krzy- szczegółowych na temat pozostałych Kajetana ur. 1890 roku figuruje na li- ża Niepodległości. Odznaczony został dziewięciu osób nie udało się uzupełnić, ście transportowej NKWD nr 019/1 z 7 nim w dniu 19 marca 1932 roku star- kwietnia 1940 roku pod poz. 45 oraz szy przodownik policji w Łodzi, Stefan na liście Naczelnej Prokuratury Woj- Pudlarz. Na liście transportowej wątpliwości. W odniesieniu do 4 nazwisk skowej Rosji pod poz. 419. NKWD nr 019/1 z dnia 7 kwietnia 1940
Następnym dokumentem zawiera- roku figuruje pod poz. 34 Pudlarz Ste- jącym nazwisko jest książeczka woj- fan s. Adama ur. w 1889 roku. Wystę puje on również na liście prokuratury pod poz. 4336.
W skórzanym portfelu, wydobytym transportowych sporządzonych przez
Zarząd NKWD ZSRR ds. Jeńców Wo- nych na różnych listach, informacje o 3375.
jennych, w których to wymienionych w poszczególnych osobach zawierają Starszy strażnik Służby Więziennej nich jeńców nakazuje się przekazać z również inne materiały, w tym zwłasz- Marcin Wyskup otrzymał w Ostaszko- cza korespondencja personalna i no- wie cztery karty pocztowe od córki ze tatki osobiste. Badania i analizę pro
wadzono zachowując kolejność
na-zostali dwaj policjanci nie są wymię- zwisk narzuconą przez wykaz wydo- spondencja w języku polskim (ryc. 5). nieni na wspomnianych listach trans- bytych dokumentów, sporządzonych Zaniepokojone dziecko nieodmiennie portowych, gdyż jeden zmarł w obozie przez ekipę ekshumacyjną w trakcie
w grudniu 1939 roku, drugi został przewieziony do obozu juchnowskie- go, a stąd do Griazowca. Pełne brzmienie trzeciego nazwiska budzi
legitymacji służbowej. Na odwrocie
foto-puje Wende Zygfryd s. Emila ur. w
PROBLEMY KRYMINALISTYK! 197 - 198
30
Ustalono, iż Józef Staszczyk s. Józefa ur. w 1901 roku, figuruje na liście NKWD nr 019/1 z dnia 7 kwietnia 1940 roku pod poz. 15, a także na liście
pismem odręcznym, na 1940 rok. Uczynił to w odniesieniu do miesięcy: stycznia, lutego, marca i kwietnia.
cze jeden kalendarzyk kieszonkowy. Na stronie z nadrukiem „Mieczysław Stu dencki Katowice”, odczytano odręczny brzmieniu „Cieszyn 21 V 39 18 a”.
Wśród innych dokumentów
pocho-lono, że Baranek Gustaw s. Józefa ur. w 1913 roku figuruje na liście transporto-nr 019/2 z dnia 7 kwietnia 1940 pod poz.
17 oraz na liście prokuratury pod poz. 6225.
nazwisko Józef nazwiska oraz imienia ojca, występuje na listach transportowych NKWD oraz na liście prokuratury.
Wśród dokumentów Lucjana Raj- Siedlach przy ul. Rozkosz 59. Dane te cherla znaleziono materiały przedwo- mentów dotyczy Władysława Janisze- występują na pierwszej stronie książę- jenne, takie jak: jego wizytówkę wyko- wskiego, funkcjonariusza Służby Wię- czki i, co należy podkreślić, zostały
ziennej,, zatrudnionego w Więzieniu sporządzone na maszynie do pisania. Karno-Sledczym przy ul. Daniłłowiczo-
wskiej 7 w Warszawie. Wydobyto z gro bu m.in. świadectwo urodzenia W. Ja niszewskiego, świadectwo małżeństwa,
zapis, z którego wynika, że pani Jadwi
ga Staszczykowa, zam. w Siedlcach Można sądzić, iż Lucjan Rajchert był w przy ul. Rozkosz 59, zaniepokojona o
Niewiele mniejszy plik dokumentów w Brześciu” wynika, że Niemcy po uro- rodzinnych znaleziono przy
nastę-019/1 z 7 kwietnia 1940 roku pod poz.
83 i prokuratury pod nr 4736. rodzinnych znaleziono przy nastę- czystym przekazaniu twierdzy brze-W innym pliku dokumentów powtarza pnych zwłokach. Z metryki urodzenia i skiej Armii Czerwonej, oddali w ręce się kilkakrotnie nazwisko Henryk Szwan chrztu oraz z wyciągu z metryki uro- radzieckie również polskich jeńców, z Ostaszkowa. Występuje ono w
zacho-portowej NKWD nr 019/3 z 7 kwietnia 1940 roku pod poz. 35 i na liście proku
ratorskiej pod nr 5919. tów z Siedlec. Na kartce pocztowej da- Najwięcej dokumentów wydobytych Nazwisko śląskiego policjanta Wac- towanej 21 grudnia 1939 roku widnieje z dołu śmierci w Miednoje, związanych ława Słabolepszego zachowało się na zapis, z którego wynika, że pani Jadwi- jest z nazwiskiem Lucjana Rajcherta. dwóch dokumentach: na świadectwie
Państwowej Odznaki Sportowej oraz na przy ul. Rozkosz 59, zaniepokojona o obozie jeńcem funkcyjnym. Oprócz odwrocie fotografii, która odkleiła się od los swojego męża, pisze do Sobczaka w wielu wykazów jeńców, o których sze- Ostaszkowie: „Panie Sobczak. Bardzo rzej była wcześniej mowa, wśród jego grafii zachował się napis: „Słabolepszy Pana proszę o podanie mi wiadomości notatek stwierdzono dwa, wykonane Wacław poster. Policji Wojew. SI. w o moim mężu. Staszczykowa”. Spraw- odręcznie, w języku rosyjskim, tzw. Istebnej”. Nazwisko tego policjanta wy
stępuje na liście NKWD nr 019/1 z 7 kwietnia 1940 roku pod poz. 88 i na liście prokuratorskiej pod nr 4909.
odczytany w warunkach polowych na wilgotnym dokumencie, po wyschnię ciu stał się nieczytelny. Ustalono, że
na liście NKWD nr 019/3 z dnia 7 zefa Staszczyka w Ostaszkowie,
kwietnia 1940 roku pod poz. 22 wystę- Wśród tych dokumentów jest również przydział płaszcza lub fufajki. Spraw- książeczka Pocztowej Kasy Oszczęd- dzono, iż dwóch jeńców tegoż imienia, 1903 roku. Ten sam jest odnotowany ności wystawiona na
na liście prokuratury pod nr 616. Moż- Staszczyk, jak wynika z dalszej treści na z dużym prawdopodobieństwem książeczki, posterunkowego PP, ur. 6 przyjąć, że jest to ta sama osoba. I 1901 roku w Szczercowie, zam. w
Szczególnie dużo wydobytych doku
o
o moim mężu. Staszczykowa”. Spraw
dzono, iż z Siedlec pochodził przodow- nariady na rabotu (skierowania grupo- nik policji Jan Sobczak ur. 4 IV 1896 we do pracy), mające postać przy- roku, s. Jana i był zatrudniony w tamtej- pominającą drukowane blankiety z szym komisariacie. Figuruje on na liście miejscami przeznaczonymi do wypeł- Kolejna legitymacja służbowa poli- NKWD nr 026/2 z 13 kwietnia 1940 roku nienia oraz podpisem komendanta cjanta wystawiona była na nazwisko pod poz. 24 oraz na liście prokuratury obozu, majora Borisowca (ryc. 6). Moende lub Woende Zygfryd. Zapis pod nr 5009. Kolejnym dokumentem z tej grupy
W tym samym portfelu znajdujemy jest skierowane do komendanta obozu następną kartkę pisaną już przez pa- podanie jeńca Jana Wójcika s. Józefa nią Staszczykową wprost do męża Jó- z 4 kompanii 4 korpusu, który w związ- zefa Staszczyka w Ostaszkowie, ku ze zbliżającymi się mrozami prosi o chrztu oraz z wyciągu z metryki uro
dzenia z dnia 16 XII 1937 dowiaduje- Na poszczególnych stronach kalenda- wanej korespondencji z żoną Reginą, my się, iż 31 X tego roku w szpialu w rzyka na 1939 rok, jego właściciel zamieszkałą w Katowicach-Załężu oraz Cieszynie urodziła się Basia Janko- obok dat drukowanych uaktualniał go na jednej z kartek, kreślonej kilkakrotnie wska, córka policjanta Jana
Janko-w języku rosyjskim. Charakter ostatnie- Janko-wskiego, ur. 16 V 1900 roku Janko-w Janko-woj. go zapisu wskazuje na to, że jeniec poznańskim. Starszy posterunkowy
wprawiał się w pisaniu swojego nazwi- Jan Jankowski s. Franciszka, podob- Ostatnim zapisem wykonanym odrę- ska nieznanym mu alfabetem. Henryk nie jak jego poprzednik, widnieje na tej cznie, wyjątkowo dużymi literami jest Szwan, który był funkcjonariuszem poli- samej liście pod nr 13 oraz na liście słowo-wykrzyknik: „Jadziu”.
cji w Katowicach, figuruje na liście trans- prokuratury pod poz. 6241. Wśród wymienionych wyżej doku-Następny zbiór dokumentów wyję- mentów znajdowała się kartka z 14 tych z portfela, dotyczy dwóch policjan- nazwiskami.
tów z Siedlec. Na kartce pocztowej
da-naną na maszynie do pisania, przepu stkę wystawioną w dniu 11 II 1939 w Katowicach, zezwalającą na udanie się do Ostaszkowa w sprawach oso bistych oraz potwierdzenie wpłaty w PKO na konto Prezydium Rady Mini- książeczkę wojskową, kartę zwolnienia Naczelnej Prokuratury Wojskowej Ro- strów - na rachunek Orderu Krzyża z WP z 23 maja 1932 roku wystawioną sji pod poz. 5139. Zasługi, z odciskiem okrągłego stem-przez PKU Warszawa-Miasto I, legity- Wśród dokumentów Józefa Stasz- pla pocztowego zawierającego tekst o mację upoważniającą do noszenia Od- czyka znajdujemy podpisany przez
znaki Strzeleckiej, fotografię z częścio- niego kalendarzyk na rok 1939,
po-wo zachowaną podobizną mężczyzny w między kartkami którego odkryto foto- dzących z Miednoje, stwierdzono jesz- mundurze strażnika więziennego i ka- grafię kobiety z napisem na odwrocie:
lendarzyk kieszonkowy z odręcznymi „Jadwiga Staszczykowa żona Stasz- notatkami. Stwierdzono, że Władysław czyka posterunkowego komisariatu
Janiszewski s. Stanisława, ur. w 1902 PP w Siedlcach”. Pewnego komenta- zapis „4 Korpus 2 sala Baranek”. Usta- roku również występuje na liście NKWD rza wymagają nieliczne notatki zawar
te we wspomnianym kalendarzyku. Z
odręcznego zapisu o treści: „18 wrześ- wej NKWD 037/1 z dnia 20 kwietnia nia dostałem się do niewoli niemieckiej 1940 roku pod poz. 65 oraz na liście
' -/W
N
i
i
VJS t! ęCa
PROBLEMY KRYMINALISTYKI
197
-
198
31
prokuratury pod poz. 122. Niewyklu czone, że jest to ta sama osoba.
Szczególnej uwagi wymagają dwa dokumenty, co do których na obecnym etapie niemożliwe jest określenie au torstwa. W obu przypadkach są to te ksty, mające postać nietypowych pa miętników. Obejmują one relacje auto rów przedstawiające ich dzieje od mo mentu rozbrojenia i aresztowania aż do ostatnich dni ich życia.
Pierwsza relacja jest sporządzona na nie wypełnionych stronach książe czki wojskowej. W trakcie badań labo ratoryjnych odczytano, iż dotyczy ona osoby urodzonej 1 III 1909 roku. Jak wynika z notatek poczynionych pod czas ekshumacji, kiedy książeczka ta była w stanie wilgotnym (później zapi sy zanikły), właścicielem książeczki był Henryk (...)szkiewicz s. Feliksa i Zofii ur. 1 ill 1909 w Łodzi, z zawodu praktykant, technik mierniczy. Bada nia prowadzone w Centralnym Labo ratorium Kryminalistycznym KGP, po
zwoliły na odczytanie w promieniach podczerwonych obszernych fragmen tów zapisków pamiętnikarskich zawar tych w owej książeczce, które przed stawiono poniżej w skrótowej formie.
W dniu 10 września, nazajutrz po bombardowaniu Rawy R. (Ruskiej) au tor pożegnał się z żoną Gienią, po czym przez Bełz, Radziechów i Brody udał się do Tarnopola, gdzie przybył wieczorem w dniu 16 września. Dwa dni później został rozbrojony i uwięziony, a 22 września o godz. 18.15, po przebytym marszu odnotował opuszczenie granic Rzeczypospolitej. Po dwóch dniach zo stał wywieziony z Wołoczysk do obozu w Kozielszczyźnie pod Połtawą (mieścił się tam obóz przejściowy dla jeńców polskich). W trakcie pobytu w tym obo zie zapisał nazwiska dwóch przyjaciół: prof. Alojzego Wojtowicza zam. w War szawie przy ul. Prostej oraz doktora Rej- terowskiego zam. w Łodzi przy ul. Piotr kowskiej. Ustalono, że pierwszy z nich był dyrektorem Liceum Handlowego
/j.7.
’ / <7
: .?h
■ • -
-■' -.V
Ryc.6. Sporządzone odręcznie skierowanie dopracy z podpisem naczelnika obozuw Ostaszkowie mjr. Borisowca
Handwriting in form of engagementto work wilhsignatureof the chief of the camp in Ostaszków, major Borysoviec
Handschrift in Form der Annahme zu Arbeit mit Unterschrift des Lagerleiters MajorBorysowiec ■'■i
3
Zgromadzenia Kupców w Warszawie i został ekshumowany w Katyniu pod nr 03477, drugi zaś, dr Hieronim Rejte- rowski-Kopyciak, łódzki lekarz interni sta, figuruje na liście katyńskiej pod nr 02003.
Autor przebywał na Kozielszczyź nie od 28 września do 21 październi ka, skąd przez Rostów nad Donem i Kursk został przewieziony do Ostasz kowa, dokąd przybył o godz. 20 w dniu 25 października. Z Ostaszkowa statek „Iłowiet" przetransportował autora na wyspę Stołobno (Stołobnyj Ostrów) na jeziorze Seliger, następnego dnia o godz. 4 nad ranem.
W dalszej części pamiętnika autor opisuje warunki bytowania w obozie. Tęskni bardzo, wielokrotnie śni mu się żona z dziećmi. W dniu 19 listopada zawiązuje chór obozowy, którego zo- staje kierownikiem, a 8 stycznia wy- próbowuje wykonane przez siebie w Ostaszkowie skrzypce, które „mają dość znośny głos” (I). Potem organizu je dla kolegów kilka koncertów.
W pamiętniku wymienia nazwiska niektórych współwięźniów przebywa jących razem z nim w Ostaszkowie:
Knorowskiego, który coś mu namalo wał, Józefa Szarowicza, który poma gał przy konstrukcji skrzypiec oraz Lut- ka Płaszczyka, wywiezionego z obozu w dniu 4 IV 1940 roku. Kolejne ustale nia pozwoliły na stwierdzenie, że po sterunkowy z komisariatu w Pabiani cach Jan Knorowski s. Józefa ur. 12 XII 1892, figuruje na liście NKWD nr 051/2 pod poz. 76 z ... kwietnia 1940 roku oraz na liście prokuratury pod nr 2312. Józef Szarowicz s. Stanisława, ur. 6 II 1898, starszy przodownik poli cji, komendant posterunku w Żorach w powiecie Rybnik, widnieje na liście NKWD bez numeru (kolejna 4) pod poz. 34 z 1940 roku oraz na liście prokuratury pod poz. 5905. Trzeci z wyżej wymienionych, Ludwik Płasz czyk s. Józefa ur. 18 I 1912 roku, radiotelegrafista Wojewódzkiej Ko mendy Policji Państwowej w Tarnopo lu, występuje na liście NKWD bez nu meru (kolejnej 2) z 1 kwietnia 1940 roku, pod poz. 33, a także na liście prokuratury pod poz. 4401.
Wracając do treści pamiętnika, pod kreślić należy odnotowanie przez au tora w dniu 4 kwietnia 1940 roku odjaz du transportu 390 jeńców, a w dniu 6 kwietnia drugiego transportu. W tym miejscu pamiętnik urywa się!
Drugi z omawianych pamiętników został spisany na dwóch kartkach: jed nej zapisanej dwustronnie i drugiej
danie to zachowało się wśród zwłok Po
tekstu, można go streścić jak niżej.
„marszrutę” z Łucka do Ostaszkowa.
styń (prawidłowo Niłowa Pustyń) to
dących przedmiotem badań. Na
lokali-PROBLEMY KRYMINALISTYKI 197 - 198
32
na na nie wysłanej przez Henryka Szwana, więźnia Ostaszkowa, kartce
omawiane dokumenty, jednocześnie wskazują przedstawione powyżej
oby-ży znalazł się w obozie w Ostaszko wie. W dalszej części obszernie
opi-Kalinin”. Należy uzupełnić, że pamięt nik ten znaleziono w odkrytym grobie autor opuścił miejscowość Horuck ro werem marki humber, a 20 września
39, ... XII 39 oraz ... I 1940. Ponadto zachował się swoisty w treści rękopis, a
Korespondencja do obozu w Osta szkowie nosi odciski stempli poczto wych oraz daty nakreślone odręcznie. Stwierdzono odciski stempli
poczto-na Wołyniu, Katowicach, Kowlu, Łodzi, Siedlcach, Stanisławowie oraz Mosk wie i Ostaszkowie. Badane rękopisy
datę 29 III 40 roku.
Szczególną wartość z punktu wi-dobnie jak w poprzednim przypadku znaleziska charkowskiego.
Koncen-spondencji oraz zapiskach o charakte rze pamiętnikarskim.
W Miednoje odnaleziono tylko dwie
ona datę 3 XII 1939 roku.
Zachowało się ponadto kilka doku-ką otrzymali jeńcy: Marcin Wyskup,
Józef Staszczyk, Marcin Świderski i Stanisławowa, Henryk Szwan.
Lokalizacji tej dowodzą również in- odczytać. ne dokumenty, które zostaną
przed-- „15 przed-- wymarsz z Białe gostoku na Wolkow(ysk),
- 19 - wzięty do niewoli gazety z winietami, które zawierały
da-koło stacji Porubanek ko- ty. Były to „Izwiestija Sowietów Depu- ło Wilna, tatów Trudiaszczichsja SSSR” ze śro-- 24 śro-- przybyłem do Kośro-- dy śro-- 27 marca 1940 roku oraz „Proleśro-- „Prole-zielska Smoleńskie® ob- tarskaja Prawda" (organ kalinińskiego łasti” komitetu WKPb) z wtorku - 2 kwietnia październik - „20 - wyjazd z Kozieł- 1940 roku. Druga z gazet wydana była
ska, w stolicy obwodu, na terenie którego
- 23 - przyjazd do stacji mieścił się obóz ostaszkowski. Ostaszków woda jezioro
wyspa, state(k)”
Na dwuskrzydłowej kartce
wyrwa-w którego nagłówyrwa-wku wyrwa-widnieje napis: „NKWD-SSSR OSTASZKÓW ŁA GIER WOJENNOPLENNYCH". Zapi sków odręcznych nie sposób tu było
od Kalinina (obecnie Twer).
Jedno z trzech podstawowych py
tań, na które autorzy poszukiwali od- wyjazd jezioro Solinger (prawidłowo
powiedzi brzmiało: czy dokumenty wy- Seliger) 16 XI 39 przyjazd Nilowo pu- mentów datowanych, wytworzonych w dobyte podczas ekshunmacji pozwą- styń (prawidłowo Nilowa Pustyń) to obozie - są to wszystko tzw. nariady na lają na ustalenie lokalizacji obozów je- jest Ostrów Ostaszków”. rabotu (skierowania do pracy). Część z nieckich, stanowiących miejsca poby- Jezioro Seliger wymienia również w nich jest wypełniona, pozostałe nie. No- tu osób, których one dotyczą, swoim kalendarzyku Władysław Jani- szą one daty: 11 XII 39,13X11 39,19X11 Odpowiedź na tak postawione pytanie szewski, pisząc: „Stoupnow - wyspa
wynika z treści wielu dokumentów, bę- Seligerskie jezioro”.
Innym dokumentem, w którym wy- mianowicie wiersz lub piosenka zatytu- zację obozu na wyspie Stołbnyj, na mieniony jest Ostaszków, było przed- łowana „Kwiatki matki”. Rękopis ten nosi jeziorze Seliger koło Ostaszkowa, z stawione wcześniej podanie Jana Wój-
którego jeńcy byli wywożeni na stracę- cika z 4 Kompanii 4 korpusu, o przydział
nie do Kalinina, a następnie zwłoki ich szynela lub fufajki. Nazwa miejscowości dzenia procesu dowodowego, jak rów- grzebano w Miednoje, skąd pochodzą występuje w prawym, górnym rogu po- nież badań historycznych, przedsta- dania oraz w tytule: „Do Komendanta wiają daty zawarte w szeroko rozumia- Obozu w Ostaszkowie". Ponieważ po- nych pamiętnikach wydobytych pod-jednostronnie. Po laboratoryjnym dwa bezimienne pamiętniki, a zwlasz-
ujawnieniu, powiększeniu i odczytaniu cza drugi, którego autor zakończył no- jeńców w Miednoje, logicznym wnio- tatki aż na stacji w Kalininie. Ponadto skiem jest, że nie zostało załatwione W dniu 18(?) września 1939 roku ponad wszelką wątpliwość dowodzą przez komendanta obozu.
tego: notatnik policjanta z podaną tra- Dowodem o innym charakterze jest są transportu Łuck-Ostaszków, jak druk, prawdopodobnie karty chorego, podczas aresztowania przez władze również adresy na korespondencji, ja-
radzieckie w Dolinie, został doszczęt nie obrabowany. Z Doliny był prze transportowany do
stamtąd przez Tarnopol, Szepietówkę,
Darnicę-Kijów, Kostopol (22 listopa- ne dokumenty, które zostaną przed- Analizując daty występujące na do da) trafił do obozu juchnowskiego, ina- stawione poniżej. kumentach wydobytych z masowego czej Pawliszewa Boru. W obozie ju- Wraz z telegramem jaki otrzymał Se- grobu w Miednoje, postępowano po- chnowskim był więziony do 22 grud- weryn Branicki, o czym była już mowa,
nia, po czym po pięciodniowej podró- dostarczono do badań kalendarzyk na
rok 1939 wydany przez Warszawskie trowano się na datach z okresu wojny, Laboratorium Chemiczne S.A., w któ- znajdujących się na gazetach, kore- suje warunki bytowe w obozie, m.in. rym widnieją odręczne zapisy:
odnotowuje pod datą 9 stycznia wrzesień 1940 roku temperaturę 40 stopni
mrozu, a następnie dwa szczepienia ochronne, przesłuchanie, które od było się o godz. 1 w nocy w dniu 7 lutego oraz fasowania cukru, ma chorki, mydlą, herbaty, bytności u le karza, kąpiele w łaźni, w tym kąpiel wielkanocną, rewizję w dniu 19 lute go, bytność w kinie oraz otrzymanie w dniu 8 marca listu z domu.
Analogicznie jak autor pierwszego pamiętnika, w końcowym fragmencie odnotowuje transporty odchodzące z
obozu: 4 III (błąd powinno być IV) o nej ze służbowego notatnika policjan-
godz. 10 - pierwszy transport, którym ta, nieznany autor odnotował swoją wych zawierające daty w przedziale: odjechały 23 osoby z 13 korpusu. Dru- „marszrutę” z Łucka do Ostaszkowa, najwcześniejsza - 51 40, ostatnia -12 gi, odnotowany transport miał miejsce Rozpoczyna się ona 12 września 1939 III 40. W ich otokach występują nazwy 6 IV, trzeci - 8IV, czwarty - 9 IV. Dalej roku w Łucku, skąd autor wyjeżdża do urzędów pocztowych w: Datyniu cytujemy dosłownie: „10 kwietnia 1940 Kiwerc, a stamtąd przez Kowel do
g. 16.30 (..) z Ostaszkowa g. 10 (...) Włodzimierza Wołyńskiego. W dniu 11 .IV w pociągu ja (...) 11. g. 10 stacja 19 września następuje tam rozbroje
nie, w dwa dni później internowanie i opatrzone są datami w przedziale od potem transport z przystankami przez 21 XII 1939 do ... II 1940. Najwcześ- masowym, na terenie rekreacyjnym Równe, Brody, Zdołbunów, Szepie- niejsza data jednak została stwierdzo- bylego NKWD w miejscowości Mied- tówkę, Korosteń, Mohylew, Witebsk,
noje, położonej w odległości ok. 30 km Wielkie Łuki do Ostaszkowa, dokąd
następuje przyjazd w dniu 15 listopa- pocztowej z podobizną Lenina. Nosi da. Następnie odnotowano: „15 IX 39
6.
Biblig raf ia
Wnioski
PROBLEMY KRYMINALISTYKI 197 - 198
33
czas ekshumacji w Miednoje. Pier wszy wojenny zapis nosi datę 9 wrześ nia 1939 roku, a odnosi się do faktu zbombardowania Rawy Ruskiej przez Luftwaffe. Autorzy zapisków pamiętni karskich dostali się do niewoli radziec kiej, pomiędzy 18 a 21 września, w Dolinie na pograniczu rumuńskim, Tarnopolu, Włodzimierzu Wołyńskim i Porubanku na Wileńszczyźnie. Były jednak dwa wyjątki. Posterunkowy Staszczyk dostał się do niewoli nie mieckiej w dniu 18 września w Brze ściu nad Bugiem, po czym został prze kazany przez Wehrmacht Armii Czer wonej, zaś grupa 10 policjantów trafiła do więzienia w Łucku na Wołyniu do piero w dniu 30 września.
Na podstawie prowadzonych notatek można odtworzyć daty przybywania kil ku transportów jenieckich do Ostaszko wa. Przyjechały one tam w dniach: 23 i 25 października, 15 i 17 listopada oraz w dniu 27 grudnia 1939 roku. Informacji o dacie przybycia transportu posterun kowego Staszczyka brak.
Wyjątkową wagę mają informacje zawarte w pamiętnikach, a dotyczące dat wyprawienia transportów z Osta szkowa „w nieznane”. Zawarte są one w dwóch zapiskach pamiętnikarskich. Pierwszy z nich podaje daty 4 i 6 kwiet nia, drugi zgodnie z nim 4 i 6 kwietnia, a ponadto w dniach 8, 9 i 10 tego miesiąca. Autor jego wyjechał z Osta szkowa w dniu 10 kwietnia, a nastę pnego dnia o godz. 10 dokonał wpisu na stacji kolejowej w Kalininie. Znając zeznania szefa kalinińskiego NKWD Dmitrija Tokariewa, który opisał me chanizm zbrodni, można sądzić, że autor tych notatek został zamordowa ny najbliższej nocy. Należy dodać, że data 4 kwietnia 1940 roku podana w obydwu pamiętnikach jako data pier wszego transportu, jest w pełni zgod na z informacją zawartą we wcześniej dostępnym materiale źródłowym [8].
In diesem Artikel wurden die Ergebnlsse von kriminalistischen und hlstorischen Untersu- chungen an den Dokumenten, die wahrend der Exhumatlon von Massengraben von polnl- schen Soldaten und Polizisten geslchert wur den, dargestellt. Auf den Dokumenten aus Charków befinden slch 76 Personen und auf denen aus Miednoje-242 Personen. polish soldiers and policemen muerdered In Charków and Miednoje. On the documents from Charków there are 76 persons and on the documents from Miednoje 242 persons.
roku. W odniesieniu do Ostaszkowa, ostatnie daty występujące na doku mentach wiążą się bezspośrednio z terminami pierwszych transportów i informacją o nich, przy czym w jed nym z dokumentów wymieniono na wet miejsca docelowe, tj. Kalinin. Bogactwo informacji zawartych w do kumentach wydobytych podczas ostatnich, wycinkowych ekshumacji wskazuje na bezwzględną potrzebę przeprowadzenia całościowych prac ekshumacyjnych w Katyniu, Charko wie i Miednoje, w celu pełnego zba dania pod kątem historycznym wszy stkich materiałów spoczywających w ziemi. Przemawia za tym również po czucie obowiązku w stosunku do za mordowanych żołnierzy WP i poli cjantów, których należy ekshumować i godnie pogrzebać.
This paper presents the results of criminalistic and historical examinatlons of documents fo- 15 pozostałych osób, jedna zmarła unc^ during the exhumation of mass graves of w obozie, jedna została wysłana do
Pawliszczewa Boru a stamtąd do Griazowca, identyfikacja czterech osób nie powiodła się ze względu na niemożność bezspornego usta
lenia nazwisk, natomiast losu pozo- Zusammenfassung stałych 9 osób nie zdołano, do chwi
li obecnej ustalić.
5. Analiza dat występujących na bada nych dokumentach wykazała, że w przypadku obozu w Starobielsku, wszystkie z odczytanych dat widnie jących na nich są wcześniejsze od daty pierwszego transportu, który miał miejsce w dniu 5 kwietnia 1940
1939/1940 w obozach NKWD w Starobielsku oraz Ostaszkowie. 2. Dokumenty wydobyte podczas eks
humacji zawierają informacje pozwa lające na jednoznaczne i niepodwa żalne stwierdzenie, że osoby których dotyczą, przebywały uprzednio: w przypadku zwłok ekshumowanych w Charkowie - w obozie jenieckim NKWD w Starobielsku na Ukrainie, natomiast w przypadku zwłok ekshu mowanych w Miednoje - w obozie jenieckim NKWD na wyspie Stołbnyj na jeziorze Seliger, w pobliżu miej scowości Ostaszków w Rosji. 3. Na dokumentach pochodzących z
ekshumacji charkowskiej figuruje 76 osób. Wszystkie wymienione tam nazwiska występują na liście jeńców wywiezionych z obozu w Starobielsku, sporządzonej przez NKWD w 1940 roku bądź na liście jeńców obozu starobielskiego, opracowanej przez Zarząd Obwo dowy KGB w Charkowie w 1991 roku. Z dokonanych ustaleń wynika, że jedynie trzy z podanych osób przewiezione zostały do Pawlisz czewa Boru a stamtąd do Griazow ca, a jedna do obozu w Kozielsku i figuruje na katyńskiej liście strat. 4. Na dokumentach pochodzących z
ekshumacji w Miednoje figurują 242 osoby. Z tej liczby 227 nazwisk wy stępuje równolegle zarówno na po szczególnych listach transporto wych sporządzonych w 1940 roku przez Zarząd NKWD ZSRR ds. Jeń ców Wojennych, w których to wy mienionych w nich jeńców nakazuje się przekazać z obozu w Ostaszko wie, do dyspozycji naczelnika Ob wodowego Zarządu NKWD w Kali ninie, jak i na liście sporządzonej przez Naczelną Prokuraturę
Woj-1. Opracowanie Zarządu Obwodowe go KGB w Charkowie, sygn. DP 4. 2,2 OTV4;1.
2. Tucholski Jędrzej: Mord w Katy niu. Warszawa 1991.
3. Amtliches Materiał zum Massen- mord von Katyń. Berlin 1943. 4. Czapski Józef: Na nieludzkiej zie
mi. Warszawa 1990.
5. Opracowanie zarządu Obwodowe go KGB w Charkowie, sygn. DP 4. 2,2OTV14;1.
6. „Wojskowy Przegląd Historyczny", 1990, nr 3-4, s. 291.
7. „Wojskowy Przegląd Historyczny”, 1991, nr 2, s. 350 oraz Zbrodnia Katyńska w świetle dokumentów. Wyd. VI. Londyn 1978, s. 54. 8. Zbrodnia katyńska w świetle doku
mentów. Wyd. VI. Londyn 1978.
Na podstawie analizy dokumentów wydobytych podczas ekshumacji w Charkowie i Miednoje, a następnie poddanych analizie kryminalistycznej w Zespole Badań Dokumentów Cen tralnego Laboratorium Kryminalistycz nego KGP w Warszawie, można sfor mułować następujące wnioski: 1. Zbadany materiał ma ogromne zna
czenie dla prowadzonego postępo wania dowodowego w sprawie ustalenia losów jeńców polskich więzionych na przełomie lat
skową Rosji w latach 1991-1992, w Summary której to wymieniono jeńców wysła
nych z obozu ostaszkowskiego do Kalinina na rozstrzelanie. Spośród
