Jerzy Nosowski
"A Moslem saint of the twentieth
century, Shaikh Ahmad al- Άlawī, his
spiritual heritage and legacy", Martin
Lings, London 1961 : [recenzja]
Collectanea Theologica 34/1-4, 198-202
1963
ty w n y ch , k ry ty c z n y c h p o le m ik i b ad a ń , zw łaszcza p ró b ze stro n y n a u k i eu ro p e jsk ie j iw k ie ru n k u bliższego poznania w a rto śc i k u ltu ra ln y c h islam u. W o sta tn ic h czasach zaznacza się zw łaszcza d ążenie do n aw ią za n ia dialogu m iędzy islam em a ch rz eśc ija ń sw iem w o p arc iu o p o staw ę te isty c zn ą ludzi d o b re j w oli. D zieła za ró w n o n a u k o w e ja k i lite ra c k ie 'opracow yw ane ze s tr o n y m u z u łm a ń sk ie j a w y k o rz y stu ją c e źródła n a u k i ch rz eśc ija ń sk iej, a po stro n ie obozu ch rześc ija ń sk ieg o — stu d ia w y zy sk u jąc e źródła d o k try n y islam u — z m ie rz a ją do w zajem nego głębszego p o zn an ia i zrozum ienia, do u ję cia w sp ó ln y ch warftości. P rz e ja w a m i pró b d ia lo g u w ty m ż e k ie ru n k u są p o n a d to k o n ta k ty czysto d y p lo m aty czn e rzą d ó w p a ń s tw m u z u łm a ń sk ich z W a ty k a n em ja k o re p re z e n ta ty w n ą in sty tu c ją ch rz eśc ija ń sk ą, p ró b y w y m ia n y m yśli w p łaszczyźnie k u ltu r y la ick iej, w płaszczy źn ie p o lity cz n o -so - cjaln e j i w reszcie w płaszczyźnie re lig ijn o -n a u k o w e j przy p o d k re śla n iu w spó ln y ch założeń d o k try n a ln y c h n ie zależn y ch od różnic. A u to r w z a k o ń czeniu w y sn u w a o p ty m isty c zn e w n io sk i o m ożliw ościach ro zw in ię cia tego d ia lo g u m iędzy islam e m a ch ry stian rzm em m im o w ielk ich jeszcze tru d n o śc i w y n ik ając y ch z w za jem n y ch zadaw nionych u p rze d zeń i zad rażn ień .
J a k w id a ć z pow yższego — a u to r p o ru sza w sw ej książce zbyt w iele zagadnień, ab y m óc je om ów ić d o k ład n ie, w sze ch stro n n ie i w y cz erp u jąc o . K ażdy z rozdziałów m ógłby sta n o w ić te m a t o d rę b n e j ro z p ra w y . C elem je d n ak ż e a u to ra je s t p o d a n ie sy n te ty c z n e pod staw o w y ch w iadom ości z z a k resu sp ra w zw iązanych z re lig ią i k u ltu r ą islam u. S p ra w y je d n ak ż e d o k try n a ln e a u to r u jm u je raczej m arg in eso w o p o św ię ca jąc znacznie w ięcej m ie jsc a s p r a w om so cjaln y m i k u ltu ra ln y m św ia ta m u z u łm a ń sk ieg o . O sta tn i rozdział, będący bodaj je d n ą z n ie lic zn y c h p ró b ze stro n y p rz e d sta w ic ie li n a u k i c h rz e ś cijań sk iej z m ierza ją cy ch d o znalezienia k o n ta k tu duchow ego w o p arc iu o w za jem n ą życzliw ość i sz a c u n e k m iędzy d w o m a zb y t d ługo w ro g im i o b o zam i re lig ijn y m i w sk a z u je na re w o lu c y jn e w p ro s t zm iany w n a s ta w ie n iu w spółczesnego c h rz e śc ija ń stw a w zględem relig ii i k u ltu r y islam u.
J e rzy N o so w ski
M a rtin L i n g s , A M oslem sa in t of the tw e n tie h c e n tu ry , S h aik h A hm ad a l - ’A law i, his s p iritu a l h e rita g e an d legacy, L ondon 1961, 224.
B ardzo in te re s u ją c a i w a rto śc io w a c h a ra k te ry sty k a , osobow ości o ra z poglądów i tw órczości m isty czn ej m isty k a sufickiego 1-ej połow y X X w ie k u — S h aih a A h m ad a a l’A law i — n a p isa n a przez M a rtin a L ingsa stanow i p o w ażn y w k ła d w b a d a n ia c h n a d a k tu a ln y m s ta n e m życia w ew n ętrz n eg o e lity d u ch o w ej ś w ia ta islaimu.
Dzieło o p a rte je s t zarów no o o ry g in a ln e p ism a S h a ih a a l - ’A law i ja k i o r e la c je osób, k tó re z M istrzem bliżej k o n ta k to w a ły . A u to r k sią żk i, Lings,
p o d k reśla na w stępie, iż źródła, z ja k ic h k o rzy sta ł p rzy pracy, dotychczas n ie były d o stę p n e d la czy teln ik ó w Z achodu. T łem d la c h a r a k te ry s ty k i sy s te m u m isty k i suficfciej w w y d a n iu w spółczesnym je s t n ie za p o m n ia n a, św ie tla n a p o sta ć ich M istrz a — S h a ih a a l - ’A law I (1869— 1934), k tó ry był p rz y w ódcę sufizm u p ó łn o c n o -a fry k ań sk ieg o (A lgieria, M ostaganem ) po śm ierci p o p rz e d n ik a w r. 1909.
L inks u za sa d n ia podjęcie się w y d an ia sw ej p u b lik a c ji dotychczasow ym p o m ijan ie m osoby a l-A la w I p rz e z w y b itn y c h h isto ry k ó w lite r a tu r y a r a b sk iej i m u z u łm a ń sk iej (n a w e t p rze z B rockelm anna).
Dzieło składa, się z d w ó ch głów nych części: P ie rw sz a z a ty tu ło w a n a je st 'Ś cieżk a i zakon* (c h a ra k te ry s ty k a osobow ości S h a ih a a l - ’A law l o ra z istoty w spółczesnego sufizm u). D ru g a część — ‘D o k try n a ’ — 'Obejmuje zasadnicze poglądy re lig ijn e sufiokie o ra z fra g m e n ty po ezji m isty cz n ej S h aih a a l - ’A law i.
W ro zd z iale I a u to r p rz e k a z u je re la c ję tdra M a rc ela C a rr e ta z jego osobisego k o n ta k tu z S zejk iem a l - ’Alaw I. W je j św ietle S z e jk u k a z a n y je st ja k o człow iek o niezw y k łej głębi życia w ew n ętrz n eg o i osobistej k u ltu rz e ze w n ętrzn e j .Chociaż d r C a rre t p rz e d sta w ia siebie sam eg o ja k o n ie re lig ij- nego, to je d n a k p o d k re śla p rzy ty m sw ój o b ie k ty w n y i to le ra n c y jn y , n a w e t życzliw y istosunek d o p o sta w y Teligijnej. S z e jk a l - ’A law I d y s k u tu je z nim ty lk o d o pew n y ch g ran ic: n a z a p y ta n ie C a rre ta , czym je s t ‘D o k try n a ’ — S zejk n ie od p o w iad a, u w a ż a ją c , iż człow iek n ie m a ją c y p o sta w y relig ijn e j n ie je s t zdolny d o zrozum ienia głębszych tre śc i m isty k i.
R ozdział II o p isu je ‘rzeczyw istość’ sufizm u — zarów no w u ję c iu h isto rycznym ja k i a k tu a ln y m . A u to r zaznacza tu , iż ja k k o lw ie k d a w n ie j, w ś re d niow ieczu, sufizm b y ł ‘rzeczyw istością b e z n a z w y ’, to dziś je s t on raczej ‘nazw ą bez tre ś c i’. O d d an ie w y ra ż e n ia ‘s u fi’ te rm in e m h n isty k ’ je s t ścisłe i a d e k w a tn e je d y n ie w sensie o ry g in aln y m , o ile oznacza tego, k tó ry sz u k a d o stę p u , lu b m a p rz y stę p d o ‘ta je m n ic K ró le stw a N iebios’.
S ufizm je s t d r o g ą ’ w islam ie, n ależ ąc ą d o tra n s c e n d e n c ji w łasn ej d u chow ości m isty k a, do w y k ro czen ia du ch a ludzkiego poza siebie sam ego, ta m , gdzie ‘lu d z k a ja ź ń k ończy się, a zaczy n ają nieskończone ta je m n ic e ’. A żeby zrozum ieć to , co je s t ro zu m ian e p rz e z d o k try n ę , iż K o ra n je s t W iecz n ym , N iestw o rzo n y m S łow em Boga, n ależy p rze p ro w ad z ić ro zró żn ien ie m ię d zy in sp ira c ją (n atchnieniem ) a re w e la c ją (objaw ieniem ). Isto tą d o k try n y islam u je s t te za , iż K o ra n został o b ja w io n y , p ie rw sz y m zaś słow em o b ja w ionym b y ł n a k a z cz y ta n ia , re c y to w a n ia tre śc i K o ra n u , udzielony M u h a m - m ad o w i w w izji p rz e z a rc h a n io ła G ab riela, iq r a ’ — czy taj, r e c y tu j. R e c y ta c ja K o ra n u p o sia d a za te m 'znaczenie zasadnicze, n ie ja k o siłę m agiczną w k o n te m p la c ji ta je m n ic 'boskich. S tą d te ż — in ic ja c ja , w ta je m n ic z e n ie w sufizm ie polega n a w ielo k ro tn y m , n ie p rz e rw a n y m w y m aw ia n iu słow a ‘A lla h ’, a n a stę p n ie fo rm u ł dofcsologieznych, w y z n a ń w ia ry i w reszcie — całego te k s tu K o ran u . R e cy tacja ta k a w p ro w a d z a p e w n e g o ro d z a ju oszoło m ienie, tr a n s m istyczny, w czasie k tó reg o su fi u zy sk u je ja k b y ‘ośw iecen ie’, ‘n a tc h n ie n ie ’, in sp ira c ję d la głębszego p o zn a n ia życia duchow ego. D la S zejk a
a l - ’A law i re lig ia -w ia ra są je d y n ie s ta n e m p o śred n im , po p rzez k tó ry do ch o d zi się do p ełn eg o ‘p o z n a n ia ’ in te le k tu a ln e g o ta je m n ic (boskich czyli sta n u , w k tó ry m rozum , in te le k t, p o sia d a ju ż za życia człow ieka p ew ien ja k b y ‘o g lą d ’, ‘d o z n a n ie ’ (in te lek tu a ln e ) Boga. Rola czy n n ik a in te le k tu a ln e g o je s t zatem w islam ie d e c y d u ją c a — w p rz e c iw sta w ie n iu d o czynnika w oli ty w - mego — w ia ry p ołączonej z m iło ścią — ja k o cz y n n ik a d o m in u jąc eg o np.
w m isty ce ch rz eśc ija ń sk iej.
R ozdział I I I (‘W idziany od w n ę tr z a ’) — to wyipisy z p a m ię tn ik ó w S z e j k a a l - ’A law I, u ja w n ia ją c e włalsne p rzeży cia M istrza, jego p o sta w y w zg lę d e m lu d z i .W p rzy to czo n y ch te k s ta c h p rz e w ija ją isię liczn e c h a ra k te ry s ty k i in n y c h m istrz ó w d u ch o w y ch , sufich, z k tó ry m i S z e jk a l - ’A law I obcow ał.
R ozdział IV (M istrz D uchow y) — k re śli sy lw e tk ę S zejk a ja k o m istrz a ćw ierćm ilionow ej rzeszy u czniów -sufich. A u to r o p isu je zasady in ic ja cji (re cytow anie im ion bo sk ich i Koranu),* p ro b lem ta ń có w e k staty czn y c h d e rw i szów (‘ta ń cz ąc y ch ’), p r a k ty k ę i sy m b o lik ę ‘ró ż a ń c a ’ sufickiego, z a rz u ty s ta w ia n e S zejkow i a l - ’A law I (np. ja k o b y ‘h y p n o ty z o w a ł’ sw y ch uczniów ), s to su n e k S zejk a do m isjo n arzy c h rz eśc ija ń sk ich (k tó ry m m .in. zarzucał, iż z b y t troszczą się o A fry k a n ó w kosztem sw ych eu ro p e jsk ic h rodaków ).
R ozdział V rozpoczyna część o ‘D o k try n ie ’ su fia k ie j i dotyczy za g ad n ień ‘jedności b y tu ’ (‘O neness o f B e in g ’). Mimo> p ew n e g o .zróżnicow ania k ie ru n k ó w su fizm u w zależności od m iejsca i czasu — zasadnicze tezy m isty k i su fick iej sp ro w a d z a ją się d o a k c e n to w a n ia B ó stw a ja k o Jedynego, rze czy w iś cie T u i T eraz O becnego, N ajw yższego B ytu, W iecznego i N ieskończonego. A u to r o m a w ia poszczególne te rm in y te c h n ic z n e d o ty c zą ce teologii, ja k : J e d ność B ytu (W alidat al-W ugud), P ra w d a (al-H aqq), T rw a n ie (w ieczn o trw a- n ie — B a q a ’). D o k try n a su fic k a z a jm u je się A bsoluitną R zeczyw istością i n ie m a n ic w spólnego z m etafizycznym znaczeniem ‘rze czy w isto ści’. P r a w d a N ajw yższa, A bsolut, N ieskończoność i W ieczność s ą o śro d k iem przeży cia relig ijn eg o w sufizm ie — podobnie ja k C h ry stu s — w ch ry stia n iz m ie . T rzy różne stopnie p o jm o w a n ia (inteligencji) o b o w iąz u ją ja k o m e to d a d w a raz y d z ie n n ie w trz e c h fo rm u ła c h ró ż a ń c a S zejk a a l - ’A law I (p o w tarzan ie setk i razy ): p ro śb a o p rze b a c z e n ie Boga, w ez w a n ie bło g o sław ień stw a sk ie ro w a n e do P ro ro k a, w re szc ie u zn an ie boskiej Jedyności. J e s t to p rz e jśc ie ze sta n u skończoności d o s ta n u N ieskończoności.
R ozdział VI n o si ty tu ł: T rzy św ia ty (The T h re e W orlds). N a w stę p ie , celem u p rz y stę p n ie n ia czytelnikow i głębszego sen su d o k try n y S zejk a a l- ’A law i o Jed n o ści B ytu, a u to r p rzy ta cz a p o g lą d y ‘S zejk a S zejk ó w — M aw lay A l- ’A rab I A d -D a rq a w i n a te m a t a try b u tó w b o skich: Istn ie n ie (Byt— Being), B ra k P o czą tk u , B r a k K ońca, A b so lu tn a N iezależność, N iep o ró w n y - w alność, Jedyność Isto ty , Ja k o ści i D ziałania, Moc, W ola, W iedza, Życie, S łyszenie, M ów ienie, W idzenie. L ings p rz y ta c z a ta k ż e p o g lą d y Ib n ’A shiza (P rzew odnik do Z asad W iedzy R e lig ijn ej — A l-M u rsh id A l-M u ’In), do k tó reg o S zejk a l - ’A law I n a p is a ł 'kom entarz: A l-M in ah a l-Q u d d u siy y a h . W d a l szym ro zw inięciu ty c h pogląd ó w L ings c y tu je fra g m e n ty w sp o m n ia n y ch
d zieł i k o m e n ta rz y odnoszące się d o p ro b le m u B oskiej T ra n sc en d en c ji, J e - dyności P ra w d y , Je d y n o ść D ziałan ia i innych p rzy m io tó w boskich.
Dud, w ed łu g d o k try n y S zejk a A l- ’A law i o ‘T rzech Ś w ia ta c h ’, d zieli się n a trz y g ru p y : P ie rw sz a — to ci, k tó rzy w idzą, iż n ie m a in n ej isto ty d z ia ła ją ce j (Agent) poza B ogiem , re a liz u ją c y m jedyność d z ia ła n ia — p o p rze z bez p o śre d n ią p e rc e p c ję in te le k tu , n ie ty lk o p o p rze z w ia rę . D ru g a g ru p a — to ci, k tó rz y re a liz u ją Je d y n o ść K w alifik a cji, tzn. u z n a ją , iż n ik t, poza B o g iem n ic nie słyszy, n ie w idzi, n ie m a d a r u m ow y, m ocy, w oli, w iedzy.
T rzecia g ru p a — to ci, k tó rz y re a liz u ją Jed y n o ść Isto ty , k tó rz y s ą zasłonięci p rze d w szy stk im in n y m o tyile, o ile N ieskończoność Isto ty zo stała d la n ic h odsło n ięta, ta k , że n ie z n a le źli ju ż p rz e strz e n i d la p o ja w ie n ia się ja k ic h k o l w iek rzeczy stw orzonych. M ów ią o n i: N a p ra w d ę n ie m a n ic poza Bogiem, gdyż d la Boga s tra c ili o n i w szystko. S ą to ‘e s e n c ja liśc i’ i ‘gnostycy je d n o czący’.
R ozdział V II o m a w ia sy m b o lik ę lite r a lfa b e tu a ra b sk ie g o — w o p arc iu 0 te k sty K o ra n u , zw łaszcza o te k s t S u ra ty O tw ie ra ją c e j (Pierw szej) i w s tę p nych doksologii. L ings c y tu je fra g m e n ty pism S zejk a A l-’A law i oraz k o m e n tarzy* d o m istycznej in te r p re ta c ji lite r ara b sk ich .
Rozdział V III za ty tu ło w a n y je st ’W ielki P o k ó j’ (The G re a t P eace: A u to r p o ru sz a tu z a g ad n ien ie sym boliki ry tm u w re c y ta c ja c h su fick ich : R ytm służy ry tu a ln ie ja k o pom ost m iędzy w ieczną f lu k tu a c ją tego św iata, d o k ła d n ie j — duszy, a N iezm iennością Ś w iata N ieskończonego Boskiego P o k o ju . R ytm , p o d o b n ie ja k lite r a B a’, poprzez ro zp a m ięty w a n ie k tó re j inne
lite r y a lfa b e tu s ą re a b so rb o w a n e w lite rz e A lif, je s t sym boliką P ro ro k a ja k o C złow ieka U niw ersalnego, gdyż te n je s t uosobieniem całego W szechśw iata S tw orzonego, M akrokosm osu, będącego fak ty c zn ie p o m o stem m iędzy m ik ro - kosm osem , m a ły m św ia te m je d n o stk i, a M etakosm osem , N ieskończoną T ra n s cendencją.
R ozdział IX z a jm u je się G nozą. L ings o m a w ia po g ląd y S zejk a a l - ’A la- w l dotyczące sposobu ‘P o z n a n ia ’ duchow ego tre ś c i o b ja w io n e j: h isto ry c z n ie — M ojżeszow i, n a s tę p n ie M ahom etow i, o ra z a k tu a ln ie — p rz e z re c y ta cję K o ra n u ja k o M a n ife sta c ji P ra w d y W iecznej. R óżnica m iędzy p rzy ję cie m treśc i o b ja w io n ej p rze z M ojżesza a sposobem , w ja k im p rzy jm o w a ł o b ja w ie n ie M uham m ad, p o le g a n a ty m , iż M ojżesz b y ł ^nieprzygotow any’ n a p rz y ję cie o b ja w ien ia , podczas gdy M u h a m m a d był n a o b ja w ie n ie ^przygotow any’, zw łaszcza d zięk i przeżyciom podczas N ocnej P odróży, k ie d y to jego ‘oko ze w n ę trz n e ’ w sposób ‘sp o n ta n ic z n y ’ i *doskonały’ było skoo rd y n o w an e z ‘okiem w e w n ę trz n y m ’. L ings p rz y ta c z a p o g lą d y S zejk a A l- ’A law i d o ty czące psychologiczno-m istyoznej in te rp re ta c ji przeży ć ap o k a lip ty cz n y ch M u h am m ad a, zw łaszcza p rze ży ć z N ocnej P odróży — ‘okiem w e w n ę trz n y m ’ 1 ‘o kiem ze w n ę trz n y m ’, a ta k ż e p rzeży cia w izji n a d d rze w e m lotow ym .
Rozdział X w y ja ś n ia m istyczny i teologiczny sens ry tu a ln e g o oczysz czenia, sy m b o lik ę r y tó w p rz y oczyszczeniach (ablucjach), k tó re m a ją być odzw iercied len iem ‘o b m y cia d u ch o w e g o ’.
Rozdział X I tłu m a c z y isens 'm odlitw y r y tu a ln e j: poszczególne a k ty r y tu a ln e m ożna ro z p a try w a ć in d y w id u a ln ie o ra z w ich w za je m n y c h rela cja ch . L ings o m a w ia cy to w an e fra g m e n ty w ypo w ied zi S zejk a a l - ’A law i, z w ie rają ce in te r p re ta c je n a jw a ż n ie jsz y c h ry tu a ln y c h m o d litw m u z u łm a ń sk ich — p o cząw szy od S u ra ty p ierw szej poprzez doksologie, p ra k ty k ę p ro stra c ji, b ęd ą cej sym bolem ‘w y g aśn ięc ia’ człow ieka w o bliczu AR ah a, aż do duchow ego, m istycznego zjednoczenia z P ra w d ą N ajw yższą w ‘śm ierci c ia ła ’, k ie d y n a s tę p u je p e łn e p o zn a n ie P ra w d y Boga, k tó r y je s t P ierw szy m i O statn im , Z ew n ę trz n ie M a n ife stu jący m się i W e w n ętrzn ie U k ry ty m , je d n ak ż e ‘w id zia n y m w szędzie ta m , d o k ą d człow iek zw róci sw e o b lic zę’.
O sta tn i, X II rozd ział, zaw iera w y p isy z p o ez ji m isty cz n ej S zejka a l - ’A law I w p rz e k ła d z ie an g ielsk im L ingsa z o ry g in a łu arabskiego. Z f ra g m e n tó w ty ch m ożna d o p ie ro w p e łn i ocenić w arto ść , w y so k ą k la sę tw ó r czości tego M istrza sufickiego. L ings zastrzega, że ty tu ły d la poszczegól n y ch fra g m e n tó w są jego w ła sn y m d o d a tk ie m i m a ją być sy n te z ą in te r p r e ta c y jn ą treści.
K sią żk a L in g sa n ie je st b y n a jm n ie j b io g rafią S z e jk a A l- ’A law I, ja k k o l w ie k za w iera ele m e n ty b io g rafie zn o -h isto ry cz n e i au to b io g raficz n e M istrza su fizm u arab sk ieg o X X w ieku. Z estaw ien ie fa k tó w biog raficzn y ch w p ie rw szej części d z ie ła o ra z tre śc i d o k try n a ln e j w d ru g ie j części je s t logiczne i k o n se k w e n tn e , ja k k o lw ie k n ie o p a rte an i n a p o rz ą d k u chronologicznym w y d a rz e ń z życia S zejk a, a n i n a p o rz ą d k u sy ste m a ty c z n y m jego poglądów . P oszczególne g ru p y te m a tó w u jm o w a n e s ą rac z e j sy n te ty c zn ie , ogólnie, a k o n k re tn e m y śli ilu s tro w a n e są w dość p rz y p a d k o w y sposób m a te ria łe m p rzy k ła d o w y m za cz erp n ię ty m z okolicznościow ych w ypow iedzi S zejk a A l- ’A law I b ą d ź osób z jego otoczenia. Z ro zu m ien ie tre ś c i pogląd ó w tego p oety, ascety, m isty k a, filozofa i teologa w je d n ej oso b ie w y m ag a u p rz e d n ie j znajom ości d o k try n y islam u, zw łaszcza genezy te j re lig ii — a w ięc tr e ś ci K o ra n u i h is to rii p o w sta n ia te j księgi. D la przy p ad k o w eg o cz y te ln ik a k sią ż k a L ingsa m oże n a strę c z y ć p rz e to pow ażniejsze tru d n o ści, je d n ak ż e d la b a dacza relig ii m a h o m etań sk ie j stan o w i ona b ard zo w a rto śc io w ą pozycję b i bliograficzną, d a ją c ą p o d sta w ę d o głębszego w n ik n ię c ia w życie duchow e w spółczesnego islam u n a ‘n ajw y ż sz y m szczeb lu ’ jego rozw oju.
J e r z y N o so w ski
Em ile D e r m e n g h e m , M ahom et et la tra d itio n islam ique, B o u rg e s 2 1960, 192.
P ra c a D enm enghem a je st p ie rw sz ą z s e rii 'm onografii ‘M istrzow ie D u chow i’ w y d a w a n e j pod k ie ru n k ie m P aiul-A ndré L e s o rt’a. Z ałożeniem je j je st p rz e d sta w ie n ie w sposób p rz y stę p n y d la in te lig e n ta n ie sp e c ja listy genezy, rozw oju historycznego, isto tn y ch elem en tó w o ra z ze w n ę trz n y c h cech religii M oham eta (M uham m ada), re lig ii islam u (‘p o d d a n ia się B ogu’). M onografia
