• Nie Znaleziono Wyników

Badania kościoła św. Jana w Zagości pow. Pińczów

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Badania kościoła św. Jana w Zagości pow. Pińczów"

Copied!
11
0
0

Pełen tekst

(1)

Elżbieta Dąbrowska, Andrzej

Michałowski, Andrzej

Tomaszewski

Badania kościoła św. Jana w Zagości

pow. Pińczów

Rocznik Muzeum Świętokrzyskiego 1, 161-170

(2)

ELŻBIETA DĄBROW SKA ANDRZEJ MICHAŁOWSKI ANDRZEJ TOMASZEWSKI

B A D A N IA KOŚCIOŁA Ś W . JA N A W ZAGOŚCI P O W . PIŃ C Z Ó W

W sezonie w ykopaliskow ym 1962 r. podjęte zostały badania kościoła parafialnego pod w ezw aniem św. Jana w Zagości. Postulat przeprowadzenia ich w ynikał z problem atyki badań nad architekturą rom ańską ziemi w iślickiej. Spraw a przeprowadzenia poszukiw ań reliktów rom ańskiego kościoła szpital- ników św. Jana Jerozolim skiego w Zagości, uposażonych przez Henryka San­ dom ierskiego przed 1166 rokiem, w ydaw ała się koniecznym uzupełnieniem badań w kolegiacie w iślickiej. Postulat przeprowadzenia badań archeologicz­ nych nad w czesnośredniow iecznym osadnictw em w Zagości nasuw ał się również w zw iązku z badaniam i grodziska w Chrobrzu. K orzystne w arunki do prze­ prowadzenia badań kościoła daw ały planow ane tam na bieżący rok prace budo­ w lane, polegające na w ym ianie zniszczonego drew nianego stropu w naw ie na strop żelbetow y oraz odnow ieniu wnętrza budowli. Pow yższe racje spow odo­ w ały, że w ojew ódzki konserwator zabytków w Kielcach podjął decyzję przeprowadzenia badań archeologicznych i architektonicznych oraz przeprowa­ dzenia inw entaryzacji pom iarowej budowli.

A rchitektura kościoła zagojskiego nie posiada dotąd opracowań poza opisem inw entaryzacyjnym K. K utrzebianki w K a t a lo g u z a b y t k ó w p o w i a t u p iń c z o w s k ie g o , gdzie kościół ten określony jest jako w zniesiony przez K azim ie­ rza W ielkiego, a pow iększony przez przedłużenie naw y w kierunku zachodnim w latach 1900— 1901.

W stępne rozpoznanie obiektu dokonane przez autorów w kw ietniu 1962 r. pozw oliło na stw ierdzenie istnienia w ątków rom ańskich w ścianie tęczowej powyżej stropu naw y obecnego kościoła. Ponadto na stosunkow o łatw o dostęp­ nym poddaszu zakrystii południowej stwierdzono bogatą artykulację lica wschodniego tej ściany w postaci lizen i półkolum ienek oraz wspartego na nich odcinka fryzu arkadkowego. Bliższe rozpoznanie obiektu dokonane w maju 1S62 r. przez A. Tom aszew skiego pozwoliło po przebiciu otworu w suficie północ­ nej zakrystii stw ierdzić na jej poddaszu dalsze partie romańskie. B ył to analo­ giczny fragm ent artykulacji ściany tęczowej, wzbogaconej dwom a płaskorzeźbami

pod arkadami fryzu, oraz zachowana w całej praw ie pierwotnej wysokości ściana prezbiterium kościoła rom ańskiego z otworem okiennym . Ponadto sondaż w ykonany przy ścianie północnej naw y odsłonił dolną, cokołową partię m uru rom ańskiego oraz znajdujący się tuż nad cokołem cios z w yrytym romańskim ry ­ sunkiem , przedstaw iającym jednonaw ow ą budow lę sakralną z w ieżą w fasadzie.

(3)

162 E. Dąbrowska, A. Michałowski, A. Tomaszewski

W oparciu o te dane opracowano program badań, obejm ujący w pierw szej kolejności szczegółow e badania architektoniczne obiektu oraz jego inw entary­ zację, a następnie badania archeologiczne w ew nątrz kościoła i sondaże przy licach zew nętrznych rom ańskich m urów *.

1. Badania architektoniczne pozw oliły na uchw ycenie poszczególnych faz budow lanych kościoła oraz na odczytanie jego pierw otnego układu przestrzen­ nego i w ystroju architektonicznego. Kościół rom ański, orientow any, b ył budo­ w lą składającą się z naw y o szerokości w nętrza 676 cm i długości ok. 823 cm i z prezbiterium o szerokości wnętrza ok. 340 cm i długości ok. 530 cm.

Naw a pierw otnie kryta była stropem , prezbiterium sklepieniem krzyżo­ w ym (ślady arkad w idoczne na ścianach). Mury budow li o niezw ykle starannej obróbce w ykonane b yły z dużych ciosów w apienia. Boczne ściany rom ańskiego prezbiterium zachow ane są w całej pierw otnej w ysokości (poza ew entualnym gzym sem ). Obie ściany posiadają po jednym oknie, obustronnie rozglifionym i zam kniętym łukiem pełnym . Ściana tęczowa kościoła rom ańskiego, nadbudo­ wana w okresie gotyku, zachowała się praw ie w całości z czytelną linią zarysu pierwotnego szczytu.

Boczne ściany naw y kościoła rom ańskiego zachow ały się do w ysokości, odpowiadającej prawdopodobnie poziom owi podstaw y łuków trzech rom ańskich okien rozm ieszczonych w nich sym etrycznie. W ścianie południow ej, na jej osi, stwierdzono ślady nie zachowanego portalu okrągłołukowego. Zew nętrzne

(4)

Badania kościoła św. Jana w Zagości 163

Zagość — kościół św. Jana Chrzciciela. O dsłonięcie spod tynków w ątków gotyc­ kich na prezbiterium.

lica zachow anych ścian naw y, spiętych narożnym i lizenam i, posiadały bogatą artykulację, zachowaną w ścianie tęczow ej, a w bocznych częściowo skutą w latach 1900— 1902.

Całą budow lę obiegał profilow any cokół. Ponadto profilow any gzym s na około 2/3 pierw otnej w ysokości ścian naw y dzielił je na dw ie kondygnacje. Górna kondygnacja rozczłonkowana była półkolum ienkam i, podkreślającym i osiow y układ elew acji. Bogato ukształtow ane b yły naroża naw y, gdzie z m asy lizen w ydobyte zostały po trzy ćw ierćkolum ienki o analogicznym jak poprze­ dnie ukształtow aniu.

P ierw otny podział elew acji został zachow any w okresie przebudowy gotyc­ kiej. Trzony rom ańskich półkolum ienek i lizeny nadbudowano jedynie i w pusz­ czono w gotycki gzym s. Analiza obiektu pozwala przypuszczać, że ściany boczne n aw y zw ieńczone b yły pierw otnie analogicznym fryzem arkadkow ym , jaki zachow ał się w całości w ścianie tęczow ej. Z w ystroju w nętrza kościoła rom ańskiego zachow ały się na licach w ew nętrznych ścian prezbiterium frag­ m enty polichrom ii, w ykonanej bezpośrednio na ciosie.

W pow iązaniu z w ynikam i badań archeologicznych można było ustalić pierw otny poziom kościoła oraz pierw otną w ysokość naw y i prezbiterium.

Badaniam i objęto również partie gotyckie obiektu, poprzednio całkow icie

(5)

164 E. Dąbrowska, A. Michałowski, A. Tom aszewski

zatynkow ane. Odsłonięto w ątki lica zew nętrznego ścian prezbiterium , w ykonane z dużych ciosów w apienia, oraz zam urow ane lub przerobione gotyckie otwory okienne w prezbiterium. Ponadto po zdjęciu pobiał odsłonięto gotyckie żebra sklepione oraz rzeźbione, lecz częściow o zniszczone, zw orniki i w sporniki skle- pienne. Przebudowa gotycka polegała głów nie na przedłużeniu i zam knięciu trójbocznie prezbiterium , przedłużeniu ku zachodowi naw y, podw yższeniu ścian prezbiterium i naw y oraz zm ianie otw orów okiennych naw y na w yższe, zam knięte lukiem ostrym. W X V w. dobudowano do północnej ściany prezbi­ terium zakrystię. Pozostałe zm iany, jak dalsze przedłużenie naw y ku zachodowi, dobudowanie od południa zakrystii i kruchty, a od północy kaplicy — wpro­ wadzono w latach 1900— 1902.

2. Badania archeologiczne w ykraczają tylko nieznacznie poza obręb kościoła gotyckiego, obejm ując również teren daw nego cmentarza parafialnego. Ope­ rując naprzem ianległym i jednostkam i eksploracyjnym i o powierzchni 1/16 ara, uzyskano pełną sieć profili w obrębie budowli bez przekopania całej jej powierzchni, co pozwoliło na w ybór św iadków dopiero po zakończeniu I etapu badań. Nie w yeksplorow ano jedynie czterech szesnastek, przylegających bezpo­ średnio do tęczy kościoła, wobec silnego osłabienia jej m urów. Obszar ich zajęty jest częściowo przez wchodzącą rów nież na teren prezbiterium , w ykutą w calcu now ożytną kryptę, której dno po otwarciu szczegółowo w yeksploro­ wano.

W w yniku przeprowadzonych prac stwierdzono następujący układ w arstw kulturow ych: bezpośrednio poniżej obecnego poziomu użytkow ego kościoła znaleziono pozostałości dwóch kolejnych posadzek now ożytnych, pom iędzy którym i zalegają dw ie w arstw y pożarowe. Poniżej ich na praw ie całej pow ierz­ chni wnętrza kościoła w ystępują w ykopy grobow e w cinające się w calec, którym jest zw ietrzelina m argli górnokredowych. Wobec braku wyposażenia grobów , z w yjątkiem resztek odzieży i beznapisow ego denarka jagiellońskiego, datow anego ramowo od schyłku XIV do początku XVI w ieku 2 — chronologię cm entarzyska można ustalić jedynie w ogólnych ramach od końca XIV do XIX wieku. Ponadto na dnie krypty grobowej w prezbiterium obecnego kościoła odsłonięto w yk u ty w calcu rom boidalny grób, zaw ierający przem ieszane szkie­ le ty przynajm niej dwóch osobników oraz m onety: szeląg koronny m iedziany Jana Kazimierza (boratynka) z roku 1660 i m onetę Leopolda I jako króla w ę­ gierskiego, b'itą w roku 1682 w Krzemnicy.

Pierw otny układ w arstw zachował się jedynie na nielicznych odcinkach. Poniżej w arstw pożarowych w ystępuje tam żółta w arstw a zlasow anego kam ie­ nia i zaprawy, zalegająca na w arstw ie koloru białego, składającej się z ułam ­ ków wapienia oraz zaprawy z grudkam i polepy. W arstw y te odnoszą się za­ pew ne do niw elacji terenu z okresu gotyckiej przebudow y kościoła, aczkol­ w ie k ostateczna ich chronologia będzie m ożliwa do ustalenia po wykonaniu analizy zapraw.

(6)
(7)

166 E. Dąbrowska, A. Michałowski, A. Tomaszewski

W obrębie przeprowadzonych w ykopów udało się uchw ycić fragm ent muru fasady zachodniej kościoła rom ańskiego przy północno-zachodnim narożu naw y, zachow any na w ysokość jednej w arstw y ciosów . W prezbiterium odsłonięto narożne bloki fundam entu muru, będącego najprawdopodobniej pozostałością prostego zam knięcia prezbiterium kościoła rom ańskiego. Ponadto pom iędzy zachodnim i fasadam i kościołów rom ańskiego i gotyckiego znaleziono zniszczony grobow iec w ykonany z obrobionych ciosów w apiennych, prawdopodobnie romański. Na uw agę zasługuje w ystępująca poniżej poziom u gotyckiego głębo­ ka jam a (ze w zględu na bezpieczeństw o m urów nie w y eksplorow ana do calca) zawierająca m ateriał ceram iczny trzynasto- w zgl. czternastow ieczny, której funkcja nie została dotychczas wyjaśniona.

3. Terenowa studia konserw atorskie 3 podjęte w lipcu 1962 r. m ają na celu stw orzenie programu, określającego ram y i szczegółow y zakres nieodzownej działalności praktycznej. Dla obrania kierunku studiów bardzo istotne z n a ­ czenie posiadało pełne rozeznanie charakteru i naw arstw ień historycznych obiektu, ustalenie faz rozw ojow ych, a przede w szystkim stanu zachowania substancji zabytkow ej. Dlatego też głów ny nacisk położono — obok prześle­ dzenia istoty rozwiązania architektonicznego faz romańskiej i gotyckiej — na stopień skażenia ich przedsięw zięciam i budow lanym i z lat .1900— 1901, sta­ now iącym i w ykładnik programu estetycznego prowincjonalnego proboszcza, które w złym znaczeniu ujednoliciły w ygląd kościoła i zatraciły jego pierw otny charakter.

Ustalając generalne założenia konserw atorskie, stwierdzono konieczność uczytelnienia naw arstw ień podyktow aną oczyw istym i w ybitnym i w artościam i artystycznym i i historycznym i odkrytego w trakcie badań kościoła joannitów i twórczego rozwiązania architektonicznego przebudow y gotyckiej, zachowującej sw ój w łasny w yraz przy pełnym uszanow aniu elem entów rom ańskich. Dlatego też problem em jest tzw . „granica kom prom isu konserw atorskiego”, odrzucają­ cego w szelkie tendencje, zm ierzające do daleko idących rekonstrukcji form al­ nych, co w iąże się ze stosow aniem tzw . „form historycznych” lub „neutralnych” w zw iązku z usuw aniem szpecących naleciałości. Waga zagadnienia leży w konieczności odcięcia się od szukania rozwiązania konserw atorskiego w pla- styczno-form alnym traktow aniu, podyktow anym sm akiem i gustem naszych czasów, gdyż złożoność i specyfika obiektu, nie posiadającego priorytetow ych naw arstw ień historycznych, podporządkowujących cały układ przestrzenny, nie pozwala na rozwiązania oczyw iste, spotykane w codziennej praktyce kon­ serw atorskiej.

(8)
(9)

R ozw arstw ienie rzutu poziomego kościoła św Jana Chrzciciela w Zagości

(10)

Badania kościoła śto. Jana w Zagości 169 poddaszu okno rom ańskie i analogiczny fragm ent artykulacji z rzeźbami — pozostaje do tej chw ili sprawą otwartą. Dążąc do przyw rócenia w łaściw ego charakteru części zabytkow ej, należy przede w szystkim utrzym ać pierw otne stosunki w ysokościow e, poprzez zniw elow anie otaczającego terenu oraz w łaś­ ciw e proporcje elew acji, poprzez odsłonięcie zam urowanych otw orów ok ien ­ nych w części gotyckiej prezbiterium.

Rów nocześnie z opracow yw aniem generalnych założeń rozpoczęto w stępne studia szczegółow e nad rozw iązaniem w nętrza kościoła i opracowaniem m etod konserwacji m urów i detalu architektonicznego. W prowadzenie żelbetow ego stropu naw y, w zm acniającego konstrukcję ścian, w ym aga obecnie scalenia charakteru w nętrza poprzez podw ieszenie stropu drewnianego. Przyw rócenie pierw otnych otw orów okiennych w iąże się ze zm ianą obecnych bezstylow ych cltarzy. Zam arkowane tu sprawy w ym agają całościow ego opracowania łącznie z problem atyką konserwatorską odkryw ek tynkow ych, detalu architektonicznego i odkrytych reliktów zabytkowej p o lich ro m ii4.

N iniejszy kom unikat nie sygnalizuje w szystkich zagadnień konserw ators­ kich, poniew aż pragnie jedynie ukazać korzyści w ypływ ające z rów nolegle przeprowadzanych prac.

* * #

W w yniku przeprowadzonych badań odkryty został następny, obok kilku odsłoniętych w ostatnich latach na terenie ziem i w iślickiej, obiekt w czesno­ średniowiecznej architektury m onum entalnej. Szczególną jednak cechą odkrycia zagojskiego jest fakt, że do inw entarza architektury rom ańskiej wchodzi obiekt całkowicie dotąd nie znany, a przecież zachow any w dużej partii w pełnej wysokości m urów pierwotnej budowli; obiekt, który uszedł dotąd całkow icie uwadze badaczy, m im o że jego partie rom ańskie były łatw e do rozpoznania nawet bez prowadzenia badań.

Przy skrom nym programie kościoła i niew ielkich jego rozmiarach tym bardziej godna jest podkreślenia niezw ykła staranność techniki budowlanej i bogaty w ystrój architektoniczny jego elew acji. Pozw ala to uznać pow ażne znaczenie nowo odkrytego obiektu dla dalszych badań nad architekturą romań­ ską w Polsce oraz dla pełnienia funkcji dydaktycznych, do, których zostanie on przygotow any w w yniku zam ierzonych prac konserw atorskich.

Badania w Zagości nie są jeszcze zakończone i będą kontynuow ane w la­ tach przyszłych, co pozwoli na rozpoznanie zw iązanych z kościołem zabudowań klasztornych i m ieszkalnych.

(11)

PRZYPISY

1 Badania archeologiczne prowadziła Elżbieta Dąbrowska, studia konserw a­ torskie kościoła Andrzej M ichałowski, badania architektoniczne i ogólne kierownictw o badań Andrzej Tom aszewski. Dokum entację antropologiczną prow adził Andrzej W ierciński, inwentaryzację pomiarową zespół pod kierunkiem Jacka Kąkolewskiego. Prace, prowadzone w ramach Zespołu Badań nad Polskim Średniowieczem U niw ersy­ tetu W arszawskiego i Politechniki W arszawskiej, finansow ane były przez Wydział Kultury Prezydium WRN w Kielcach.

2 Ekspertyza num izm atyczna dra Stanisław a Suchodolskiego.

3 Do konsultacji zagadnień konstrukcyjno-budow lanych poproszono: inż. Ka­ zimierza Szydłowskiego z Zespołu Badań, inż. B olesław a Hertmanowicza z Kielc, inż. Zygmunta Konarzewskiego z Warszawy. W pracach brali udział, jako prakty­ kanci w ojew ódzkiego konserwatora zabytków, studenci Studium Zabytkoznawstwa i Konserwatorstwa U niwersytetu im. Mikołaja Kopernika w Toruniu — Tadeusz Piaskow ski i Juliusz Wendlandt.

Cytaty

Powiązane dokumenty

Mediewis- tyka niemiecka w ogóle, a berlińska w szczególności — jak wykazuje Autor — należała do tych dziedzin nauki historycz- nej, które stosunkowo najmniej

Najczęściej wymienia się: zdolność do replikacji (rozmnażanie), zdolność do przetwarzania materii i energii (metabolizm), podkreśla się jedność struktu- ralną

Bardzo często zdarza się, że otrzymuje się newsa, którego trzeba natychmiast wykorzystać, zatem można przyjąć, że dziennikarz śledczy jest praktycznie cały czas

Charakter teologiczny jest oczyw isty: Jeruzalem jest tu bow iem uoso­ bieniem całego ludu izraelskiego wraz z jego przywódcam

W związku z faktem, iż w trakcie prowadzonych prac badawczych pozyskano z Archiwum Głównego Akt Dawnych cyfrową kopię planów założenia sporządzoną w 1822

Subsequently, we studied the resistance to arsenite in detail in Thioalkalivibrio jannaschii ALM2 T , and Thioalkalivibrio thiocyanoxidans ARh2 T by comparative genomics and by

Wniesienie w stosunku do tego samego orzeczenia przeciwstawnych ś rodków odwoławczych, powoduj ą cych jego uchylenie i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania, kumuluje

Choć na podstaw ie zebranych inform acji trudno sobie dokładnie zdać spraw ę z faktycznego m iejsca jakie zajm uje upraw iana w opisany po­ wyżej sposób filozofia