Niektóre elementy gospodarki wodnej województwa lubelskiego w świetle danych statystycznych - Biblioteka UMCS

U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K £ O D O W S K A L U B L I N — P O L O N I A

VOL. LIV, 13 SECTIO B 1999

Zak³ad Hydrografii Instytut Nauk o Ziemi UMCS

Tadeusz WILGAT

Niektóre elementy gospodarki wodnej województwa lubelskiego w œwietle danych statystycznych

Some elements of water management in the Lublin province in the light of statistical data

Ukazuj¹ce siê od szeregu lat wydawnictwo G³ównego Urzêdu Statysty- cznego Ochrona Œrodowiska zawiera m.in. dzia³ poœwiêcony zasobom wodnym i gospodarowaniu nimi. Dane publikowane w rocznikach dotycz¹ tylko wybra- nych elementów gospodarki wodnej – dziedziny o szerokim wachlarzu proble- mów, wynikaj¹cych ze z³o¿onoœci relacji cz³owieka i wody. Jednak¿e odnosz¹ siê one do podstawowych spraw – poboru wody i jej wykorzystania oraz zaopa- trzenia ludnoœci – charakteryzuj¹ przeto stan gospodarki przynajmniej w pew- nym zakresie. Niektóre elementy gospodarki wodnej województwa lubelskiego...

W opracowaniu przeanalizowano niektóre elementy gospodarki wodnej województwa lubelskiego na tle innych województw po zmianie podzia³u admi- nistracyjnego Polski. Mo¿liwoœæ tak¹ stwarza rocznik Ochrona Œrodowiska 1999, który zawiera informacje z 1998 r. podane ju¿ w nowym uk³adzie admi- nistracyjnym. Uwzglêdniono te¿ dane z 1999 r., publikowane w kolejnym ro- czniku, w celu stwierdzenia stabilnoœci wzglêdnie tendencji zmian zjawiska.

Surowe dane statystyczne przedstawiono w postaci wykresów i kartogra- mów, co pozwala na odczytywanie przybli¿onych wartoœci oraz na zobrazowa- nie zjawiska i jego przestrzennego zró¿nicowania.

Województwo lubelskie, zajmuj¹ce 25 114,5 km², nale¿y do najwiêkszych, ustêpuj¹c tylko mazowieckiemu i wielkopolskiemu. Zajmuje ono 8,0% powie-

rzchni kraju, podczas gdy wartoœæ œrednia z 16 województw wynosi 5,9%. Na- tomiast pod wzglêdem liczby ludnoœci znajduje siê na siódmym miejscu.

W 1999 r. zamieszkiwa³o na jego terytorium 2,23 mln osób, co stanowi³o 5,8% ludnoœci kraju (œrednio w Polsce na województwo przypada³o 2,42 mln osób, czyli 6,2%). Gêstoœæ zaludnienia w woj. lubelskim (89 osób/km²) jest znacznie mniejsza ni¿ œrednia krajowa (124 osoby/km²). Mniejsz¹ gêstoœæ maj¹ tylko cztery województwa (ryc. 1).

Ryc. 1. Powierzchnia, ludnoœæ i gêstoœæ zaludnienia województw w 1999 r.

Area, population and population density in provinces in 1999

P O B Ó R I U ¯ Y T K O W A N I E W Ó D

Podstawowym parametrem gospodarki wodnej jest wielkoœæ poboru wody na cele gospodarcze i na zaopatrzenie ludnoœci. Dane liczbowe odnosz¹ siê do poboru zorganizowanego. Poza kontrol¹ jest woda czerpana przez ma³e jedno- stki organizacyjne, niewnosz¹ce op³at za korzystanie z niej.

Pobór wody na potrzeby gospodarki narodowej wykazuje od kilkunastu lat tendencjê malej¹c¹. W 1998 r. wyniós³ 11 313,4 hm³ (w 1999 r. 11 274,6 hm³), z czego na woj. lubelskie przypad³o 301,4 hm³, czyli 2,7%. W 1999 r.

pobór by³ wiêkszy – 337,5 hm³ (3,0%). Jest to znacznie mniej ni¿ odsetek po- wierzchni zajmowanej przez województwo czy odsetek ludnoœci. Osiem woje- wództw ma pobór wiêkszy (najwiêkszy mazowieckie, prawie 21%), a siedem mniejszy (najmniejszy podlaskie 0,8%).

Wody powierzchniowe s¹ podstaw¹ zaopatrzenia ludnoœci, przemys³u i rol- nictwa. W kraju ich udzia³ w poborze wyniós³ 85,0%, reszta przypada na wody podziemne (13,7%) i na wody kopalniane u¿yte do produkcji (1,3%). W 1999 r.

proporcje niewiele siê zmieni³y i wynosi³y odpowiednio 82,5%, 15,7% i 1,5%.

W województwach udzia³ wód powierzchniowych jest zró¿nicowany (ryc. 2).

Eksploatuje siê ich bardzo du¿o, ponad 90% w województwach o najwiêkszym poborze (mazowieckim, œwiêtokrzyskim, wielkopolskim, zachodniopomorskim).

Ma³y udzia³ tych wód (poni¿ej 50%) maj¹ województwa lubuskie, podlaskie, pomorskie, warmiñsko-mazurskie. Wody kopalniane odgrywaj¹ znaczniejsz¹ rolê tylko w œl¹skim i ma³opolskim.

Ryc. 2. Pobór wody w województwach na potrzeby gospodarki narodowej i ludnoœci w 1998 r.

Water withdrawal for national economy needs and population in provinces in 1998

W woj. lubelskim, jak w wiêkszoœci województw, przewa¿a równie¿ po- bór wód powierzchniowych – 67% w 1998 r. i 66% w 1999 r., ale udzia³ wód podziemnych w poborze (32,6% i 33,5%) jest du¿y (szeœæ województw ma wiêkszy). Wód kopalnianych u¿ytkuje siê ma³o, poni¿ej 1%. Bior¹c pod uwagê wielkoœæ województwa trzeba stwierdziæ, ¿e pobór wody jest niedu¿y. Na 1 km² przypada 12,0 dam³ (w 1999 r. 13,5 dam³), podczas gdy w kraju 36,2 dam³. Dwanaœcie województw ma ten wskaŸnik wiêkszy (najwiêkszy œwiêtokrzyskie 111,7 dam³/km²), a tylko trzy mniejszy (najmniejszy podlaskie 4,2 dam³/km²).

Na jednego mieszkañca przypada³o 135 m³ (w 1999 r. 151 m³), a w kraju 293 m³. Pod tym wzglêdem woj. lubelskie znajduje siê na dziesi¹tym miejscu.

W stosunku do podlaskiego (94 m³) pobór jest prawie dwukrotnie wiêkszy, a oko³o siedem razy mniejszy ni¿ w zachodniopomorskim (ryc. 3).

Ma³y pobór wody, zarówno w stosunku do powierzchni, jak i liczby lud- noœci, wynika z charakteru gospodarki w woj. lubelskim. Œwiadczy o tym stru- ktura zu¿ycia wody. Zu¿ycie (którego wielkoœæ nieznacznie odbiega od poboru) wynios³o w kraju w 1998 r. 11 014,5 hm³ (w 1999 r. 10 684,5 hm³), z czego przemys³ wykorzysta³ 73,7%, rolnictwo, leœnictwo i gospodarka stawowa 9,1%

i wodoci¹gi sieciowe 17,2%. W 1999 r. proporcje siê niewiele zmieni³y.

Ryc. 3. Pobór wody w odniesieniu do powierzchni i liczby mieszkañców województw w 1998 r.

Water withdrawal in provinces related to their area and population in 1998

Struktura zu¿ycia wody w województwie lubelskim znacznie odbiega od

œredniej krajowej. Ponad dwukrotnie mniejszy by³ udzia³ przemys³u – 32,7%

(w 1999 r. 31,5%), natomiast bardzo du¿y rolnictwa – 42,9% (w 1999 r.

45,2%). Mniejsze ni¿ w lubelskim odsetki wody wykorzystanej w przemyœle wykazuj¹ tylko cztery województwa (w 1999 r. trzy), ale w dwóch z nich – do- lnoœl¹skim i ³ódzkim – zu¿ycie zarówno w liczbach bezwzglêdnych, jak i w przeliczeniu na 1 km² jest wiêksze (ryc. 4). Województwo lubelskie przo- duje w kraju pod wzglêdem udzia³u rolnictwa w zu¿yciu wody, jednak¿e ustê- puje dolnoœl¹skiemu w iloœci wody wykorzystanej w rolnictwie, zarówno w li- czbach bezwzglêdnych, jak i przypadaj¹cych na 1 km². Udzia³ zaopatrzenia wodoci¹gów w wodê jest w woj. lubelskim wiêkszy ni¿ œrednio w kraju, ale wynika to z ma³ej roli przemys³u. W iloœci wody dostarczanej do sieci wodo- ci¹gowej lubelskie ustêpuje dziewiêciu województwom, zaœ w przeliczeniu na jednego mieszkañca (33,4 m³) znajduje siê na przedostatnim miejscu, wyprze- dzaj¹c jedynie podkarpackie.

Ryc. 4. Zu¿ycie wody w województwach na potrzeby gospodarki narodowej i ludnoœci w 1998 r.

Water consumption for national economy needs and population in provinces in 1998

G³ównym konsumentem wody s¹ miasta. W 1998 r. zu¿y³y w Polsce 6913,3 hm³ (w 1999 r. 6599,4 hm³), co stanowi³o 69% ca³ej iloœci wody wyko- rzystanej na potrzeby gospodarki narodowej. Z wód u¿ytych w kraju na cele przemys³owe miasta pobra³y 66%, a na zaopatrzenie wodoci¹gów sieciowych ponad 81%. Na jednego mieszkañca miast wypada 47,2 m³ wody przekazywa- nej do sieci wodoci¹gowej, podczas gdy na mieszkañca kraju 37,6 m³ (w 1999 r.

odpowiednio 45,5 m³ i 36,4 m³).

Wœród 119 miast wykorzystuj¹cych w Polsce najwiêcej wody znalaz³y siê trzy miasta z woj. lubelskiego: Pu³awy, Lublin i Che³m. Pu³awy w 1998 r. zu-

¿y³y 76,6 hm³ wody, co stawia je na 12. miejscu na liœcie krajowej. W 1999 r.

zu¿ycie wzros³o do 82,2 hm³ i miasto przesunê³o siê na 9. miejsce. Nie dorów- nuje ono gigantom, jak Konin czy Po³aniec, w których potrzeby wodne prze- kraczaj¹ 1000 hm³, ale przewy¿sza tak wielkie miasta, jak £ódŸ, Katowice czy Poznañ, a w 1999 r. tak¿e Kraków, Wroc³aw i Gdañsk. Z tej wielkiej iloœci wody a¿ 96% wykorzystuje pu³awski przemys³, a nieca³e 4% p³ynie do sieci wodoci¹gowej. Przemys³ u¿ytkuje g³ównie wodê powierzchniow¹ – w 1998 r.

prawie 90%, a w 1999 r. ponad 95%.

Lublin by³ 25 na liœcie krajowej ze zu¿yciem 28,4 hm³, a w 1999 r. prze- sun¹³ siê na miejsce 22. zu¿ywaj¹c 26,0 hm³. W przeciwieñstwie do Pu³aw na cele przemys³u przeznaczy³ tylko 20%, a 80% na zaopatrzenie wodoci¹gów (w 1999 r. odpowiednio 17% i 83%). Potrzeby niemal w ca³oœci pokryto z zaso- bów podziemnych – w 1998 r. w 98% i w 1999 r. w 97%.

Ryc. 5. Pobór wody w powiatach województwa lubelskiego w 1999 r.

Water withdrawal in districts of the Lublin province in 1999

Che³m, w którym zu¿ycie jest o wiele mniejsze – 4,1 hm³ (w 1999 r. 5,4 hm³), zajmuje dalsz¹ pozycjê w kraju (w 1998 r. 115., a w 1999 r. 81.). Prze- mys³ poch³on¹³ tam prawie 37% (w 1999 r. 27%), a sieæ wodoci¹gowa 67%

(w 1999 r. 73%). Wszystka woda pochodzi³a z zasobów podziemnych.

Trzy te miasta wykorzysta³y w 1998 r. 109,1 hm³ wody, co stanowi³o pra- wie 36% ca³ego zu¿ycia w województwie. Potrzeby wodne pozosta³ych 37 miast, w tym dwóch wydzielonych jako powiaty (Bia³ej Podlaskiej i Zamoœcia), by³y znacznie mniejsze.

Zró¿nicowanie poboru w obrêbie województwa lubelskiego jest bardzo du-

¿e (ryc. 5). W 1999 r. prawie 30% przypada³o na powiat pu³awski, gdzie znaj- duj¹ siê Zak³ady Azotowe, które same wykorzysta³y 21% wody pobranej w województwie. Znacznie mniej (9%) pobiera Lublin i kolejny powiat lubar- towski – poni¿ej 7% (w 1998 r. powiat parczewski zajmowa³ miejsce przed lu- bartowskim). Najmniejsze iloœci wody wykorzysta³a Bia³a Podlaska (0,8%) i powiat ³êczyñski (0,9%). Na jednego mieszkañca pobór w powiecie pu³a- wskim wyniós³ ponad 800 m³, a w lubelskim 43 m³ na rok.

W O D A W R O L N I C T W I E

Rolnictwo jest g³ównym konsumentem wody w województwie lubelskim.

Ze zu¿ytej w 1998 r. wody przeznaczono na nawadnianie w rolnictwie i leœnic- twie oraz na gospodarkê stawow¹ 131,3 hm³, co stanowi 13,1% krajowego zu-

¿ycia wody na potrzeby rolnictwa. Wiêcej wody na ten cel poœwiêcono tylko w dolnoœl¹skim (15,1%). Trzecim województwem, w którym rolnictwo poch³a- nia du¿o wody, jest wielkopolskie (10,2%). W pozosta³ych zu¿ycie jest znacz- nie mniejsze, w dziewiêciu ponad dwukrotnie.

Nieco inaczej przedstawia siê kolejnoœæ województw, gdy uwzglêdni siê ich powierzchniê (ryc. 6). Przoduje równie¿ woj. dolnoœl¹skie, gdzie przypada 7,6 dam³/km², a tu¿ za nim œl¹skie – 7,1 dam³/km², w którym zu¿ycie wody jest mniejsze ni¿ w lubelskim, maj¹cym jednak ni¿szy wskaŸnik – 5,2 dam³/km². Zbli¿one wartoœci maj¹ jeszcze woj. ³ódzkie i ma³opolskie. Wielko- polskie, nale¿¹ce do najwiêkszych konsumentów wody w rolnictwie, ma wskaŸnik mniejszy – 3,4 dam³/km². Najmniej na 1 km² zu¿yto wody w zacho- dniopomorskim – 0,6 dam³. W 1999 r. w woj. lubelskim rolnictwo wykorzy- sta³o jeszcze wiêcej wody – 143,7 hm³, ale nie wp³ynê³o to w istotny sposób na jego pozycjê wœród województw.

Wodê w województwie lubelskim zu¿yto w 1998 r. na nawadnianie u¿yt- ków rolnych i gruntów leœnych w 11% i na nape³nianie stawów rybnych w 89%. W 1999 r. dysproporcja by³a jeszcze wiêksza – 2,5% i 97,5%. Ró¿nice w iloœci wody pobranej na nawadnianie s¹ wynikiem zmiennej powierzchni ob-

szarów, którym dostarczana jest woda. W 1998 r. grunty nawadniane zajmo- wa³y 14 747 ha i otrzyma³y 14 566 dam³ wody, co daje 1,0 dam³/ha. W nastê- pnym roku na 6400 ha dostarczono 3643 dam³ wody, czyli 0,6 dam³/ha. Naj- wiêcej wody zu¿yto w powiatach bialskim i w³odawskim, gdzie znajduje siê prawie po³owa u¿ytków zielonych województwa. Metod¹ dostarczania wody w woj. lubelskim jest niemal wy³¹cznie podsi¹k. W 1998 r. tak nawadniano 99% gruntów, a w 1999 r. 100% (zestawienia statystyczne obejmuj¹ tylko obiekty o powierzchni co najmniej 20 ha). Porównanie z innymi województwa- mi jest utrudnione przez zmiennoœæ zjawiska, mo¿na stwierdziæ jednak, ¿e w wielu intensywnoœæ nawadniania jest wiêksza i metody bardziej zró¿nicowa- ne. Zw³aszcza o wiele czêœciej stosowane jest deszczowanie.

Do nawadniania u¿ywa siê w Polsce g³ównie wód powierzchniowych.

Œcieki wykorzystano w 1998 r. w iloœci 4058 dam³, co stanowi³o 3,5%. W na- stêpnym roku ich zu¿ycie zmniejszy³o siê do 2284 dam³, czyli do 2,4%. W woj. lubelskim w 1998 r. u¿yte do nawodnieñ œcieki (25 dam³) nie stanowi³y nawet 0,2% iloœci wody u¿ytej do nawodnieñ, a w 1999 r. nie korzystano z nich wcale. Du¿e zastosowanie mia³y œcieki w nawadnianiu tylko w wojewó- dztwach: wielkopolskim, opolskim i ³ódzkim.

Wielkoœæ zu¿ycia wody na nawadnianie ma zwi¹zek ze zmeliorowaniem gruntów. W woj. lubelskim w 1999 r. u¿ytki rolne zmeliorowane zajmowa³y 151,0 tys. ha gruntów ornych (3,2% wszystkich w kraju) i 172,9 tys. ha ³¹k

Ryc. 6. Zu¿ycie wody w rolnictwie i leœnictwie w województwach w 1998 r.

Water consumption in agriculture and forestry in provinces in 1998

i pastwisk (8,9% krajowych). £¹czna ich powierzchnia stanowi³a 18,8% wszy- stkich u¿ytków rolnych województwa. Mniejszy odsetek mia³o tylko œwiêto- krzyskie. W przeciwieñstwie do wszystkich pozosta³ych województw w lubel- skim zmeliorowane ³¹ki i pastwiska (53%) przewa¿aj¹ nad gruntami ornymi (47%). W kraju ten stosunek wynosi 29% do 71%. W trzech województwach (warmiñsko-mazurskim, mazowieckim i podlaskim) zmeliorowanych ³¹k i pa- stwisk jest wiêcej ni¿ w lubelskim, ale i tam przewa¿aj¹ zmeliorowane grunty orne.

Z 20 powiatów województwa w 13 zmeliorowane obszary zajmuj¹ ponad 10 tys. ha, najwiêcej w bialskim – 57,8 tys. ha. Tylko w piêciu (bi³gorajskim, hrubieszowskim, janowskim, pu³awskim i ryckim) zdecydowanie przewa¿aj¹ zmeliorowane grunty orne nad u¿ytkami zielonymi, w trzech – kraœnickim, lu- bartowskim i ³ukowskim – istnieje równowaga, a w pozosta³ych wiêcej jest zmeliorowanych ³¹k i pastwisk. W powiatach w³odawskim i zamojskim stano- wi¹ one ponad 70% obszarów zmeliorowanych.

W woj. lubelskim nawadnia siê bardzo ma³o gruntów ornych – w 1998 r.

300 ha, a w 1999 r. 500 ha. Woda do nawadniania przeznaczana jest g³ównie na ³¹ki i pastwiska. W obu latach dostarczono jej do obszarów o powierzchni 49 tys. ha.

Ryc. 7. Powierzchnia stawów i zu¿ycie wody na ich nape³nianie w województwach w 1998 r.

Area of fish-ponds and water volume used for their filling in provinces in 1998

Znacznie wiêcej wody ni¿ na nawadnianie gruntów ornych przeznacza siê do nape³niania stawów. W Polsce stawy zajmowa³y w 1998 r. 43 129 ha (brane s¹ w rachubê tylko obiekty o powierzchni co najmniej 10 ha). Z tego na woj.

lubelskie przypada³o 6328 ha (14,6%). Wiêcej ma tylko dolnoœl¹skie (ryc. 7).

Na 100 km² przypada w lubelskim 25,2 ha stawów, podczas gdy œrednio w Polsce 13,8 ha. Wiêkszy udzia³ powierzchni stawowej maj¹ dwa wojewódz- twa – dolnoœl¹skie i œl¹skie. W 1999 r. zarejestrowano wiêcej stawów i w kraju i w woj. lubelskim (6637 ha), nie wp³ynê³o to jednak na jego pozycjê wœród województw. Œrednio w kraju na 1 ha nape³nianych stawów wypad³o w 1998 r.

20,6 dam³ wody, a w lubelskim 18,4 dam³. Wiêksze wskaŸniki mia³o dziewiêæ województw. W 1999 r. intensywnoœæ nape³niania stawów wzros³a w lubelskim do 21,1 dam³/ha i prawie dorówna³a krajowej – 21,2 dam³/h.

Najwiêksz¹ powierzchniê zajmuj¹ stawy w powiecie parczewskim (1001 ha), a ponadto w lubartowskim, ryckim, janowskim i tomaszowskim. W 1999 r.

w ka¿dym z nich, a tak¿e w krasnostawskim i pu³awskim, gdzie powierzchnie stawowe s¹ mniejsze, zu¿yto do nape³niania stawów ponad 10 hm³ wody. Sta- wów nie ma powiat ³êczyñski, a we w³odawskim i hrubieszowskim ich powie- rzchnia jest bardzo ma³a (poni¿ej 20 ha).

Ryc. 8. Zu¿ycie wody przez przemys³ w województwach w 1998 r.

Industrial consumption of water in provinces in 1998

W O D A W P R Z E M Y ΠL E

Przemys³ w województwie lubelskim jest mniejszym u¿ytkownikiem wody ni¿ rolnictwo. W 1998 r. na potrzeby zak³adów zu¿yto 100,2 hm³, co stanowi³o 1,2% ca³ej iloœci wody wykorzystanej przez przemys³ w kraju. Tylko w czte- rech województwach zu¿ycie by³o mniejsze (ryc. 8). Jeszcze dalsz¹ pozycjê ma lubelskie, gdy odniesie siê zu¿ycie do powierzchni województwa. Na 1 km² przypada tu 4,0 dam³; mniej maj¹ tylko trzy województwa, a œrednia krajowa (26,0 dam³) jest ponad szeœciokrotnie wiêksza. Równie¿ w stosunku do liczby ludnoœci zu¿ycie wody w przemyœle jest niedu¿e – w 1998 r. wynios³o 45 m³/osobê, gdy œrednio w kraju 210 m³/osobê. W piêciu województwach iloœæ wody wykorzystanej w przemyœle przypadaj¹ca na mieszkañca jest mniejsza ni¿

w lubelskim (ryc. 9). W 1999 r. zu¿ycie wody w przemyœle by³o prawie iden- tyczne – 100,3 hm³.

Ryc. 9. Przemys³owe zu¿ycie wody w odniesieniu do powierzchni i liczby mieszkañców woje- wództw w 1998 r.

Industrial consumption of water in provinces related to their area and number of inhabitants in 1998

Woda u¿ytkowana w przemyœle pochodzi w woj. lubelskim, podobnie jak w ca³ym kraju, g³ównie z w³asnych ujêæ. Zakup obejmuje przewa¿nie kilka procent; w lubelskim nieca³e 3% w 1998 r. i 1% w 1999 r. Wyj¹tek stanowi tylko œl¹skie, gdzie przemys³ kupuje ok. 30% wody. U¿ytkowana jest przede wszystkim woda powierzchniowa. W kraju jej udzia³ wynosi 94%. Lubelskie nale¿y do niewielkiej grupy województw, w których wykorzystuje siê w wiê- kszym stopniu wody podziemne. Ich udzia³ wyniós³ 29% w 1998 r. i 22% w 1999 r. (ryc. 8). Przemys³ lubelski u¿ywa te¿ wody kopalnianej, ale w ma³ych iloœciach. Jej udzia³ w bilansie gospodarowania wod¹ w przemyœle wyniós³ ok.

2%. Mo¿liwoœci u¿ytkowania s¹ jednak wiêksze, gdy¿ ze zdatnej do u¿ycia wody kopalnianej przemys³ wykorzysta³ w 1998 r. tylko 28%, a w 1999 r.

24%. W bilansie wodnym przemys³u pewn¹ rolê odgrywaj¹ straty w sieci.

W woj. lubelskim wynosi³y one 0,5 hm³, co stanowi³o 0,5% rozchodów wody

– nieco wiêcej ni¿ œrednio w kraju (0,35%).

Przemys³ na terenie woj. lubelskiego jest rozmieszczony nierównomiernie, st¹d wielkie ró¿nice w zu¿yciu wody na cele przemys³owe w powiatach. Na powiat pu³awski przypada a¿ 80% (z 80,3 hm³ wykorzystanej wody 75,6 hm³ stanowi³a woda powierzchniowa). Drugi jest Lublin, w którym zu¿yto 4,3 hm³ (w tym 0,5 hm³ wody powierzchniowej), co stanowi 4,3%. Do wiêkszych u¿yt- kowników nale¿y jeszcze powiat krasnostawski – 1,9 hm³, che³mski – 1,5 hm³, miasto Che³m – 1,5 hm³ i pow. bialski – 1,1 hm³. W pozosta³ych powiatach zu-

¿ycie w 1999 r. nie osi¹gnê³o 1 hm³, a w pow. janowskim wynios³o tylko 44 dam³.

Ryc. 10. Sieæ wodoci¹gowa w województwach w 1998 r.

Water supply system in provinces in 1998

Z A O P A T R Z E N I E L U D N O Œ C I W W O D Ê Z S I E C I W O D O C I ¥ G O W E J

Sieæ wodoci¹gowa w kraju w 1998 r. mia³a d³ugoœæ 194 711,3 km, co da- wa³o gêstoœæ 0,62 km/km², a w woj. lubelskim 13 609,4 km i gêstoœæ 0,54 km/km². Mniejsza gêstoœæ wystêpowa³a w piêciu województwach, najmniejsza w zachodniopomorskim (0,29 km/km²), zaœ najwiêksza w œl¹skim (1,39 km/km²) (ryc. 10). W 1999 r. sieæ wodoci¹gowa w kraju wyd³u¿y³a siê o 4,5%, a gê- stoœæ wzros³a do 0,65 km/km². W woj. lubelskim przyrost by³ trochê mniejszy

– 4,3%. Sieæ osi¹gnê³a d³ugoœæ 14 194,7 km, a gêstoœæ 0,57 km/km². W obrê- bie województwa kontrasty s¹ du¿e. Najd³u¿sz¹ sieæ ma powiat lubelski, a naj- krótsz¹ (nie licz¹c miast wydzielonych) rycki (ryc. 11). Na 1 km² przypada w powiecie lubelskim 1 km sieci, a w najbardziej upoœledzonym powiecie hru- bieszowskim 0,2 km.

W sieæ wodoci¹gow¹ wyposa¿one s¹ przede wszystkim miasta. Z 875 miast polskich tylko 3 nie mia³y wodoci¹gów. Z sieci korzysta³o 91,3% ludnoœ- ci miejskiej (w 1999 r. 91,5%). W woj. lubelskim sieæ istnieje we wszystkich

Ryc. 11. Sieæ wodoci¹gowa w powiatach województwa lubelskiego w 1999 r.

Water supply system in districts of the Lublin province in 1999

40 miastach, ale odsetek ludnoœci korzystaj¹cej z sieci jest mniejszy – 88,6%

w 1998 r. i 88,9% w 1999 r. W Lublinie mieszka 37% u¿ytkowników wodo- ci¹gów miejskich, jednak i tu 4% ludnoœci obywa siê bez wodoci¹gu. Najlepsza sytuacja jest w Bi³goraju i w Poniatowej, gdzie 98% mieszkañców obs³uguj¹ wodoci¹gi, najgorsza w Piaskach, w których tylko 41,8% ludnoœci z nich ko- rzysta (ryc. 12).

W 1998 r. wodoci¹gi w Polsce dostarczy³y odbiorcom w gospodarstwach domowych 1452,6 hm³ wody, z czego na woj. lubelskie przypad³o 63,0 hm³, co stanowi 4,3% – mniej ni¿ udzia³ województwa w powierzchni czy liczbie ludnoœci kraju. W 1999 r. zu¿ycie by³o trochê mniejsze – w kraju 1406,5 hm³, a w lubelskim 60,7 hm³ (te¿ 4,3%). W przeliczeniu na jednego mieszkañca kraju daje to 37 m³, a na mieszkañca woj. lubelskiego 27 m³.

Woda z sieci wodoci¹gowej s³u¿y przede wszystkim gospodarstwom do- mowym. W 1998 r. roczne zu¿ycie wody w gospodarstwach domowych na jed- nego mieszkañca miast wynios³o w kraju 47,2 m³, a w woj. lubelskim 40,1 m³. Mniejszy wskaŸnik mia³y tylko podkarpackie i podlaskie. W nastêpnym roku

Ryc. 12. Udzia³ ludnoœci korzystaj¹cej z sieci wodoci¹gowej w miastach województwa lubelskie- go w 1999 r.

Population served by water supply system in towns of the Lublin province in 1999

zu¿ycie wody zmniejszy³o siê, na co zapewne mia³o wp³yw szersze zastosowa- nie domowych liczników wody. W kraju na jednego mieszkañca miast wypad³o 45,5 m³, zaœ w lubelskim 38,3 m³/rok.

Ró¿nice zu¿ycia wody w powiatach województwa lubelskiego s¹ bardzo du¿e i w liczbach bezwzglêdnych i wzglêdnych. Lublin zu¿y³ w 1999 r. 16,6 hm³, co daje na mieszkañca 46,5 m³, a powiat parczewski tylko 0,8 hm³, czyli 19,9 m³/osobê. Jeszcze mniejszy jest wskaŸnik powiatu zamojskiego (12,3 m³/oso- bê), chocia¿ zu¿ycie by³o tam prawie dwukrotnie wiêksze (ryc. 13).

Ryc. 13. Zu¿ycie wody w gospodarstwach domowych w powiatach województwa lubelskiego w 1999 r.

Domestic water consumption in districts of the Lublin province in 1999

G O S P O D A R K A ΠC I E K O W A

Œcieki przemys³owe i komunalne stanowi¹ jeden z wa¿niejszych proble- mów gospodarki wodnej. Wiêkszoœæ wody pobranej wraca do œrodowiska w postaci œcieków. W 1998 r. do wód powierzchniowych lub bezpoœrednio do

ziemi oddano w kraju 9843,5 hm³ œcieków, z czego wody ch³odnicze stanowi³y 71,5%, a wymagaj¹ce oczyszczania 28,5%. Wody ch³odnicze nie nios¹ ³adun- ków zanieczyszczeñ, jak œcieki produkcyjne czy komunalne, dlatego traktuje siê je jako umownie czyste. Mog¹ one mieæ jednak¿e du¿y wp³yw na stosunki termiczne odbiornika, a przez to spowalniaj¹ proces samooczyszczania wód.

Ich zrzut wyniós³ w 1998 r. 7041,8 hm³, z czego ponad 90% pochodzi³o z czterech województw: mazowieckiego, wielkopolskiego, zachodniopomor- skiego i œwiêtokrzyskiego. Lubelskie, w którym odprowadzono 56,2 hm³ wód ch³odniczych, nale¿y do grupy województw o œredniej wielkoœci zrzutu. Piêæ województw zrzuca ich bardzo ma³o, najmniej podlaskie (1,2 hm³). W 1999 r.

wód ch³odniczych by³o w Polsce mniej – 6827,4 hm³, natomiast zrzut w lubel- skim wzrós³ do 65,3 hm³.

Œcieków wymagaj¹cych oczyszczania – stanowi¹cych g³ówn¹ przyczynê zanieczyszczenia wód – powsta³o w kraju w 1998 r. 2801,9 hm³. Na woj. lu- belskie przypad³o 90,7 hm³ (3,2% wszystkich), co stawia je na 11. miejscu wœród województw. W porównaniu ze œl¹skim lubelskie dostarcza ich ponad piêæ razy mniej i ponad trzy razy mniej ni¿ mazowieckie. Piêæ województw

Ryc. 14. Zrzut œcieków wymagaj¹cych oczyszczania w 1998 r. w odniesieniu do powierzchni i li- czby mieszkañców województw

Discharge of sewage requiring treatment in provinces related to their area and number of inhabi- tants in 1998

zrzuca mniej œcieków wymagaj¹cych oczyszczania ni¿ lubelskie, ale jeœli siê uwzglêdni wielkoœæ województw, to tylko trzy wytwarzaj¹ takich œcieków mniej. W woj. lubelskim przypada³o ich 3,6 dam³/km², a mniej w lubuskim, warmiñsko-mazurskim i najmniej w podlaskim – 2,3 dam³/km². Równie¿

w stosunku do liczby mieszkañców lubelskie wytwarza tych œcieków stosunko- wo ma³o – 41 m³/osobê. Mniejszy wskaŸnik ma tylko podlaskie – 37 m³/osobê.

W woj. œl¹skim wynosi on 101 m³/osobê (ryc. 14).

W 1999 r. zrzut œcieków wymagaj¹cych oczyszczania zmniejszy³ siê w kraju do 2664,8 hm³, a w woj. lubelskim do 83,3 hm³. Zmniejszenie nast¹pi-

³o i w innych województwach (poza opolskim), lecz bez zmian pozosta³a pozy- cja lubelskiego wœród województw.

Szkodliwoœæ œcieków zale¿y od ich sk³adu oraz od tego, czy i w jakim sto- pniu s¹ oczyszczone. Do wód lub do ziemi odprowadzane s¹ œcieki zupe³nie nieczyszczone lub po oczyszczeniu mechanicznym, chemicznym i biologicz- nym oraz po podwy¿szonym usuwaniu biogenów. W 1998 r. œcieki nieoczysz-

Ryc. 15. Œcieki przemys³owe i komunalne wymagaj¹ce oczyszczania, odprowadzone w wojewó- dztwach w 1998 r. do wód powierzchniowych i do ziemi

Industrial and municipal sewage requiring treatment discharged to surface water or ground in provinces in 1998

czone, w iloœci 424,2 hm³, stanowi³y 15,1% zrzutów w kraju. Najwiêcej (25,8% wszystkich) odprowadzono ich w woj. mazowieckim, zaœ najmniej (0,5%) w podlaskim i niewiele wiêcej w lubelskim – 0,8% (3,2 hm³).

Województwo lubelskie wyró¿nia siê najmniejszym udzia³em œcieków nie- oczyszczonych (3,5%) w ogólnej iloœci œcieków. W podlaskim udzia³ ten jest wiêkszy (4,6%). Najwiêkszy udzia³ (w woj. mazowieckim) wynosi 34,6%

(ryc. 15). Lubelskie traci przoduj¹ce stanowisko, gdy bierze siê pod uwagê ro- dzaj oczyszczania. Œcieki oczyszczane tylko mechanicznie, a wiêc dalece niewystarczaj¹co, stanowi³y 15,7%. Jest to wprawdzie mniej ni¿ œrednio w kra- ju i znacznie mniej ni¿ w niektórych województwach (w wielkopolskim 72,8%), ale w szeœciu województwach ich zrzut by³ mniejszy. £¹czny udzia³

œcieków nieoczyszczonych i oczyszczonych tylko mechanicznie by³ w trzech województwach (pomorskim, warmiñsko-mazurskim i podlaskim) mniejszy ni¿

w lubelskim. Lubelskie nie wyró¿nia³o siê te¿ dodatnio udzia³em œcieków oczy- szczonych z podwy¿szonym usuwaniem biogenów. Wynosi³ on 9,3%, podczas gdy œrednio w kraju 11,7%, a w piêciu województwach nawet 25% i wiêcej (pomorskie 38,5%). W œwietle tych danych woj. lubelskie nale¿y do grupy czterech województw, w których sytuacja oczyszczania œcieków przedstawia siê najkorzystniej. Wiêkszoœæ województw odprowadza wiêcej œcieków nie- oczyszczonych lub oczyszczonych tylko mechanicznie. Z czterech województw przoduj¹cych, woj. lubelskie, które produkuje mniej œcieków ni¿ pomorskie i wiêcej ni¿ warmiñsko-mazurskie i podlaskie, wyprzedza je w ograniczeniu zrzutu œcieków nieoczyszczonych, ale ustêpuje im, jeœli siê uwzglêdni równie¿

œcieki oczyszczone mechanicznie.

W 1999 r. zrzut œcieków wymagaj¹cych oczyszczania zmniejszy³ siê w kraju, a tak¿e w woj. lubelskim, w którym zmala³a te¿ iloœæ œcieków nie- oczyszczonych do 2,4 hm³ (2,9%) i oczyszczonych mechanicznie – 11,9 hm³ (14,3%), a wzros³a œcieków z podwy¿szonym usuwaniem biogenów – 10,5 hm³ (12,6%). Korzystne zmiany w woj. lubelskim by³y wiêksze ni¿ œrednio w kraju.

Ogólna iloœæ œcieków wymagaj¹cych oczyszczania zmala³a w kraju o 5%, a w lu- belskim o 8%. Zmniejszenie zrzutu œcieków nieoczyszczonych wynios³o w kraju 11%, a w województwie 25%, zaœ oczyszczonych mechanicznie w kraju 8%, a w województwie 16%. Udzia³ œcieków oczyszczonych z pod-wy¿szonym usu- waniem biogenów wzrós³ w kraju o 17%, a w lubelskim o 25%.

W obrêbie województwa najwiêcej œcieków wymagaj¹cych oczyszczania (prawie 30%) wytwarza Lublin, a nastêpnie pow. pu³awski, w którym nast¹pi³a najwiêksza ich redukcja (14,0 hm³ w 1998 r. i 10,8 hm³ w 1999 r.). Udzia³ te- go powiatu w zrzucie œcieków ca³ego województwa wynosi³ 15% w 1998 r.

i zmala³ do 13%. Mniej œcieków powstaje w pow. ³êczyñskim (6,7 hm³), a dal- sze miejsca zajmuj¹: pow. œwidnicki, Zamoœæ, Che³m, pow. rycki i Bia³a Pod- laska. Do powiatów odprowadzaj¹cych ponad 2 hm³ œcieków nale¿¹ jeszcze:

bialski, che³mski, krasnostawski, kraœnicki, ³ukowski i tomaszowski. W 14 po- wiatach (³¹cznie z 4 miejskimi) œcieki oczyszczone chemicznie, biologicznie i z podwy¿szonym usuwaniem biogenów stanowi¹ ponad 90% zrzutu. W 9 po- zosta³ych udzia³ tak oczyszczonych œcieków jest mniejszy, w niektórych znacz- nie – w ryckim 56%, w ³êczyñskim 27%, w che³mskim 18%. W dwóch ostat- nich nie ma zrzutu œcieków nieoczyszczonych (ryc. 16).

Ryc. 16. Œcieki przemys³owe i komunalne wymagaj¹ce oczyszczania w powiatach województwa lubelskiego w 1999 r.

Industrial and municipal sewage requiring treatment in districts of the Lublin province in 1999

Œ C I E K I P R Z E M Y S £ O W E

Œcieki przemys³owe odprowadza siê z zak³adów bezpoœrednio do wód lub do ziemi albo kieruje siê je do sieci kanalizacyjnej, gdzie mieszaj¹ siê ze œcie-

kami komunalnymi. W 1998 r. przemys³ w Polsce dostarczy³ 8384,2 hm³ œcie- ków (³¹cznie z wodami ch³odniczymi i zanieczyszczonymi wodami kopalniany- mi), z czego 196,2 hm³ oddano do sieci kanalizacyjnej, a 8188,0 hm³ zrzucono bezpoœrednio do wód powierzchniowych lub do ziemi. W ca³ej iloœci œcieków wody ch³odnicze, umownie czyste, stanowi³y 86%, a wymagaj¹ce oczyszczania 14% (1146,2 hm³). W woj. lubelskim, gdzie przemys³ dostarczy³ 91,3 hm³

œcieków, bezpoœrednio do wód lub do ziemi odprowadzono 80,9 hm³, w tym wód ch³odniczych 56,2 hm³ (czyli 69,5%), a œcieków wymagaj¹cych oczysz- czania 24,7 hm³ (30,5%). Udzia³ tych ostatnich w ogólnym ich zrzucie w kraju wyniós³ 2,2%. Tylko cztery województwa dostarczy³y do œrodowiska mniej

œcieków wymagaj¹cych oczyszczania, najmniej warmiñsko-mazurskie – 0,6%.

Przemys³ woj. lubelskiego odprowadza³ ma³o œcieków nieoczyszczonych – 0,5 hm³, co stanowi³o 2% wszystkich wymagaj¹cych oczyszczania. Mniejszy zrzut mia³o tylko woj. lubuskie, a w 1999 r. i warmiñsko-mazurskie, ale udzia³

œcieków nie oczyszczonych w ogólnym zrzucie by³ tam wiêkszy. Wprawdzie w lubelskim 98% œcieków podlega³o oczyszczaniu, ale wiêkszoœæ (54,3%) przechodzi³a tylko przez oczyszczalnie mechaniczne. W sumie œcieki nieczysz-

Ryc 17. Œcieki przemys³owe wymagaj¹ce oczyszczania odprowadzone w województwach do wód powierzchniowych lub do ziemi w 1998 r.

Industrial sewage requiring treatment discharged to surface water or ground in provinces in 1998

czone lub oczyszczone tylko mechanicznie – g³ównie przyczyniaj¹ce siê do zanieczyszczenia wód – stanowi³y ponad 56% wszystkich œcieków. W oœmiu województwach udzia³ takich œcieków by³ mniejszy, najmniejszy w pomorskim, w którym przemys³ zrzuca³ prawie trzykrotnie wiêcej œcieków wymagaj¹cych oczyszczania ni¿ w lubelskim. Gorzej sprawa oczyszczania œcieków przedsta- wia siê w siedmiu województwach. S¹ to – poza lubuskim i œwiêtokrzyskim – województwa, w których przemys³ wytwarza wiêcej œcieków ni¿ w lubelskim.

Najgorsz¹ sytuacjê ma woj. wielkopolskie, gdzie prawie 97% œcieków przemy- s³owych oczyszcza siê tylko mechanicznie lub odprowadza do wód bez oczysz- czania (ryc. 17).

Województwo lubelskie nale¿a³o do dziewiêciu, w których przemys³ stoso- wa³ oczyszczanie z podwy¿szonym usuwaniem biogenów. Dotyczy³o to jednak tylko 0,6 hm³ œcieków, co stanowi³o 2,4% ca³ego zrzutu (w kraju 1,0%).

W 1999 r. zrzut œcieków przemys³owych wymagaj¹cych oczyszczania zmala³ w woj. lubelskim do 22,2 hm³ (ponad 10%). Nie zmieni³a siê iloœæ œcie- ków nieoczyszczonych (0,5 hm³), mniej natomiast by³o œcieków oczyszczonych mechanicznie (11,4 hm³). Sumaryczny ich udzia³ zmniejszy³ siê z 54,3% do 53,6%. Wzros³y zaœ zarówno iloœæ, jak i udzia³ œcieków z podwy¿szonym usu- waniem biogenów (0,9 hm³, co odpowiada 4,1%).

Œcieki oczyszczone chemicznie i biologicznie stanowi³y ponad 90% odpro- wadzanych bezpoœrednio do wód powierzchniowych lub do ziemi tylko w 8 po- wiatach woj. lubelskiego. W pozosta³ych powiatach czyszczenie by³o gorsze, a najgorsze w powiatach che³mskim i ³êczyñskim, gdzie udzia³ tak oczyszcza- nych œcieków wynosi³ 18% i 27%. Nawet w powiatach miejskich czêœæ œcie- ków odprowadzana by³a bez dostatecznego oczyszczania. W Lublinie zrzut bezpoœredni (nie przez sieæ kanalizacyjn¹) wyniós³ w 1999 r. 241 dam³ (wiêcej ni¿ w 7 powiatach), z czego 80% bez oczyszczania lub po oczyszczaniu mecha- nicznym.

Œ C I E K I O D P R O W A D Z A N E S I E C I ¥ K A N A L I Z A C Y J N ¥

Sieci¹ kanalizacyjn¹ odp³ynê³o w kraju w 1998 r. 1655,5 hm³, co stanowi-

³o 59,1% wszystkich œcieków wymagaj¹cych oczyszczania. A¿ 20,8% nie pod- dano ¿adnemu oczyszczaniu, a 12,7% przesz³o przez oczyszczalnie mechanicz- ne. Œcieki oczyszczone chemicznie lub biologicznie stanowi³y 47,4%, a z po- dwy¿szonym usuwaniem biogenów 19,1%. W woj. lubelskim do sieci kanaliza- cyjnej przekazano 66,0 hm³ – 4,0% zrzutu krajowego. Z tej iloœci 2,7 hm³ (4,1%) nie zosta³o oczyszczonych, 1,3 hm³ (2,0%) oczyszczono mechanicznie, 54,2 hm³ (82,1%) biologicznie i 7,8 hm³ (11,8) z podwy¿szonym usuwaniem biogenów.

Sytuacja woj. lubelskiego na tle innych województw przedstawia siê korzy- stnie (ryc. 18). Jedynie w woj. podlaskim i opolskim mniej œcieków odprowa- dzono bez oczyszczania, a tylko w podlaskim ich udzia³ w ogólnym zrzucie by³ mniejszy. Œcieki nieoczyszczone i oczyszczone tylko mechanicznie w sumie stanowi³y w lubelskim 6,1% i tylko w podlaskim odprowadzono ich mniej.

W pozosta³ych województwach zrzut takich œcieków by³ wiêkszy, a w kilku ich udzia³ przekracza³ 50% (w wielkopolskim 65%). Pozytywny jest te¿ fakt wyraŸnej poprawy, jaka zasz³a w oczyszczaniu œcieków odprowadzanych sieci¹ kanalizacyjn¹ w 1999 r. W lubelskim zmniejszy³ siê zrzut œcieków do 61,1 hm³, a tak¿e iloœæ œcieków nieoczyszczonych do 1,9 hm³ (3,1%) i oczyszczonych mechanicznie do 0,5 hm³ (0,8%). Wzros³a zaœ iloœæ œcieków z podwy¿szonym usuwaniem biogenów do 9,6 hm³ (15,7%). Wszystkie zmiany by³y proporcjo- nalnie wiêksze ni¿ w skali kraju. Jednak¿e udzia³ œcieków najlepiej oczyszcza- nych (z podwy¿szonym usuwaniem biogenów) pozosta³ nadal mniejszy ni¿ œred- nio w kraju (23,5%).

Ryc. 18. Œcieki odprowadzone sieci¹ kanalizacyjn¹ w województwach w 1998 r.

Sewage discharged through sewerage system in provinces in 1998

O C Z Y S Z C Z A L N I E Œ C I E K Ó W

Zmniejszenie zrzutu œcieków szkodliwych dla œrodowiska mo¿na osi¹gn¹æ przez likwidacjê uci¹¿liwych zak³adów lub przez zmianê technologii produkcji oraz przez budowê sprawnych oczyszczalni. W 1998 r. funkcjonowa³o w Pol- sce 1698 oczyszczalni i 1373 podoczyszczalnie przemys³owe oraz 1923 komu- nalne, pracuj¹ce na sieci kanalizacyjnej. W 1999 r. zmala³a liczba oczyszczalni i podoczyszczalni przemys³owych, a wzros³a komunalnych. Wœród przemys³o- wych przyby³o mechanicznych, a uby³o chemicznych i biologicznych. Zmiany w oczyszczalniach komunalnych by³y korzystniejsze. Zmniejszy³a siê liczba mechanicznych, a zwiêkszy³a pozosta³ych, najwiêcej z podwy¿szonym usuwa- niem biogenów. W woj. lubelskim zmiany by³y podobne, tylko ma³o przyby³o oczyszczalni z podwy¿szonym usuwaniem biogenów.

W porównaniu z innymi województwami, lubelskie odznacza siê du¿¹ licz- b¹ oczyszczalni œcieków (ryc. 19 i 20). Tylko cztery województwa maj¹ wiêcej oczyszczalni przemys³owych i trzy – wiêcej komunalnych. Z przemys³owych

Ryc. 19. Przemys³owe oczyszczalnie œcieków w województwach w 1999 r.

Industrial sewage treatment plants in provinces in 1999

prawie jedna trzecia w lubelskim jest typu mechanicznego, ale siedem woje- wództw ma ich jeszcze wiêcej, a w jedenastu wiêkszy jest ich udzia³. Wœród oczyszczalni komunalnych mechaniczne s¹ mniej liczne, ale lubelskie ma ich tyle co œl¹skie, a mniej jedynie ni¿ zachodniopomorskie. Z 13 istniej¹cych w 1999 r. a¿ 10 nie mia³o pozwoleñ wodnoprawnych.

Ryc. 20. Komunalne oczyszczalnie œcieków w województwach w 1999 r.

Municipal sewage treatment plants in provinces in 1999

Woj. lubelskie ma ma³o oczyszczalni z podwy¿szonym usuwaniem bioge- nów. W 1999 r. istnia³y dwie takie oczyszczalnie przemys³owe. Podkreœliæ jed- nak trzeba, ¿e w ca³ym kraju by³o ich tylko 27 i cztery województwa nie mia³y ich wcale. Oczyszczalni komunalnych tego typu by³o 9 – tak ma³¹ liczb¹ od- znacza³o siê tylko opolskie. Wobec 325 funkcjonuj¹cych w Polsce stanowi³o to poni¿ej 3% i przez rok przyby³o ich mniej ni¿ œrednio w kraju.

Wyposa¿enie miast w oczyszczalnie œcieków przedstawia³o siê w woj. lu- belskim lepiej ni¿ w pozosta³ych województwach. Z 40 miast tylko jedno (Frampol) nie mia³o oczyszczalni, podczas gdy w kraju miast pozbawionych oczyszczalni by³o 130. W 1999 r. w kraju nast¹pi³a wyraŸna poprawa, liczba miast bez oczyszczalni zmniejszy³a siê do 97, natomiast w woj. lubelskim sytu-

acja nie uleg³a zmianie. Wœród 39 miast województwa maj¹cych oczyszczalnie tylko jedno by³o obs³ugiwane przez oczyszczalniê typu mechanicznego (w kraju by³o ich 50 w 1998 r. i 42 w 1999 r.). Reszta miast dysponowa³a oczyszczal- niami biologicznymi – 35 i z podwy¿szonym usuwaniem biogenów – 5. Odse- tek miast z oczyszczalniami z podwy¿szonym usuwaniem biogenów by³ niski – 7,5% w 1998 r. i 12,5% w 1999 r., gdy w kraju odpowiednio 18% i 22,5%.

O S A D Y Z O C Z Y S Z C Z A L N I Œ C I E K Ó W

Z funkcjonowaniem oczyszczalni œcieków zwi¹zane jest wytwarzanie osa- dów, które czêœciowo s¹ wykorzystywane, a czêœciowo unieszkodliwiane oraz sk³adowane na terenie zak³adów. W woj. lubelskim powsta³o w 1998 r.

w oczyszczalniach i podoczyszczalniach przemys³owych prawie 73 tys. ton ma- sy suchej osadów, a w 1999 r. prawie 84 tys. ton, co stanowi³o ok. 8% wszy- stkich osadów w kraju, niewspó³miernie du¿o jak na liczbê ludnoœci i uprzemy-

Ryc. 21. Osady z oczyszczalni i podoczyszczalni œcieków przemys³owych nagromadzone na tere- nie zak³adów w województwach w 1999 r.

Sludge from industrial sewage treatment and pretreatment plants accumulated on their premises in provinces in 1999

s³owienie województwa. Z ca³ej masy osadów wykorzystano na cele przemy- s³owe i nieprzemys³owe oraz przekszta³cono termicznie 59% masy w 1998 r.

i 49% w 1999 r., a resztê sk³adowano. Wykorzystanie osadów na cele nieprze- mys³owe jest w porównaniu z innymi województwami du¿e, jednak¿e przez to,

¿e w znikomym stopniu s¹ u¿ytkowane na cele przemys³owe i unieszkodliwia- ne, mniej wiêcej po³owa trafia na sk³adowiska. Kontrasty w iloœci nagromadzo- nych osadów s¹ w kraju bardzo du¿e (ryc. 21). Woj. lubelskie zajmuje 7. miej- sce wœród województw.

Oczyszczalnie komunalne produkuj¹ prawie trzykrotnie mniej osadów ni¿

przemys³owe, ale ich wykorzystanie oraz unieszkodliwianie jest równie¿ znacz- nie mniejsze. Z ca³ej masy wytworzonej w kraju na woj. lubelskie przypad³o 8% w 1998 r. i 10% w 1999 r. Wykorzystano w 1998 r. 51%, a w 1999 r.

28% wszystkich osadów – resztê sk³adowano. W iloœci sk³adowanych w ci¹gu roku osadów lubelskie zajmowa³o w 1998 r. 5. miejsce w kraju, zaœ w 1999 r.

pierwsze. Przoduje te¿ województwo w iloœci nagromadzonych osadów.

W 1998 r. stan ich wynosi³ 654 266 ton, co stanowi³o 56,6% wszystkich w kraju. W nastêpnym roku – mimo ¿e ze sk³adowisk wykorzystano 1888 ton

Ryc. 22. Osady z oczyszczalni œcieków komunalnych nagromadzone na terenach oczyszczalni w województwach w 1999 r.

Sludge from municipal sewage treatment plants accumulated on their premises in provinces in 1999

osadów – ich iloœæ wzros³a do 675 700 ton i stanowi³a nadal 56,7% krajowych (ryc. 22). Drugie pod wzglêdem iloœci nagromadzonych osadów woj. ma³opol- skie ma ich ponad 8 razy mniej. W wielu nagromadzone odpady zu¿ytkowuje siê intensywniej.

O B S £ U G A L U D N O Œ C I P R Z E Z O C Z Y S Z C Z A L N I E Œ C I E K Ó W I S I E Æ K A N A L I Z A C Y J N ¥

Oczyszczalnie œcieków, oprócz zabezpieczania wód powierzchniowych przed degradacj¹, spe³niaj¹ wa¿n¹ funkcjê obs³ugi mieszkañców. W 1998 r.

mog³o korzystaæ w kraju z oczyszczalni œcieków 19 019,6 tys. osób. Na tê licz- bê sk³ada siê w 94,6% ludnoœæ miast (937,5 tys.) i tylko w 5,4% ludnoœæ wsi (72,0 tys.). W 1999 r. nast¹pi³ wzrost prawie o 900 tys. osób, do 19 909,1 tys.

Poprawi³ siê te¿ stosunek ludnoœci obs³ugiwanej przez oczyszczalnie w mia- stach (93,7%) i na wsi (6,7%).

W woj. lubelskim ludnoœæ obs³ugiwana przez oczyszczalnie œcieków stano- wi³a 1009,5 tys., z czego ludnoœæ miast 92,9%, a wsi 7,1%. W 1999 r. nieznacz- nie wzros³a liczba osób obs³ugiwanych przez oczyszczalnie (do 1029,2 tys.),

Ryc. 23. Ludnoœæ obs³ugiwana przez oczyszczalnie œcieków w województwach w 1999 r.

Population served by sewage treatment plants in provinces in 1999

z tego w miastach 936,5 tys. i na wsi 92,7 tys. Wzrost dotyczy³ wiêc tylko lud- noœci wiejskiej, której udzia³ podniós³ siê do 9%.

Sytuacjê woj. lubelskiego na tle innych województw mo¿na okreœliæ kilko- ma parametrami. Liczba osób obs³ugiwanych przez oczyszczalnie œcieków sta- wia województwo na 8. pozycji (ryc. 23). Przoduje woj. œl¹skie – w 1999 r.

prawie 3 mln osób, a na ostatnich miejscach s¹ œwiêtokrzyskie i opolskie – po- nad 0,5 mln. Zestawienie takie jednak nie pozwala na porównanie woje- wództw, ró¿ni¹cych siê znacznie liczb¹ mieszkañców. Stopieñ zaspokojenia po- trzeb okreœla liczba osób obs³ugiwanych przez oczyszczalnie w procentach ogó-

³u ludnoœci. W kraju wskaŸnik ten wyniós³ 49,2% w 1998 r. i 51,5% w 1999 r., zaœ w lubelskim odpowiednio 45,1% i 46,0%. Wzrost by³ zatem wolniejszy ni¿

w kraju. Wiêkszy wskaŸnik mia³o w 1998 r. 9 województw, a w 1999 r. – 10, gdy¿ lubelskie da³o siê wyprzedziæ lubuskiemu. Lubelskie nale¿a³o do tych, w których wzrost z 1998 r. do 1999 r. liczby osób o zabezpieczonej obs³udze przez oczyszczalnie œcieków nale¿a³ do najmniejszych – poni¿ej 1%.

Ryc. 24. Ludnoœæ obs³ugiwana przez oczyszczalnie œcieków w 1999 r. w procencie ogó³u miesz- kañców w powiatach województwa lubelskiego

Percentage of population served by sewage treatment plants in districts of the Lublin province in 1999

Obs³uga ludnoœci przez oczyszczalnie œcieków w powiatach woj. lubelskie- go by³a silnie skontrastowana (ryc. 24). Wiêkszy od œredniego wojewódzkiego wskaŸnik mia³y tylko trzy – poza miejskimi – powiaty: œwidnicki, w³odawski i pu³awski. Najs³absza obs³uga by³a w pow. zamojskim i lubelskim, a niewiele lepsza w bialskim i che³mskim, czyli na obszarach otaczaj¹cych obecne i daw- ne stolice województw.

O poziomie obs³ugi ludnoœci œwiadczy nie tylko liczba osób, które mog¹ korzystaæ z oczyszczalni, ale tak¿e rodzaj oczyszczalni. W 1999 r. 6,6% lud- noœci polskich miast (stanowi¹cej przygniataj¹c¹ wiêkszoœæ mieszkañców kraju korzystaj¹cych z oczyszczalni) mia³o do dyspozycji tylko oczyszczalnie mecha- niczne, 47,7% oczyszczalnie chemiczne i biologiczne oraz 23,7% oczyszczal- nie z podwy¿szonym usuwaniem biogenów. W woj. lubelskim proporcje by³y inne. Oczyszczalnie mechaniczne s³u¿y³y 0,8% mieszkañców, biologiczne i chemiczne – 72,9%, a z podwy¿szonym usuwaniem biogenów – 16,1%.

Sytuacjê w miastach woj. lubelskiego cechuje bardzo ma³y odsetek miesz- kañców obs³ugiwanych przez oczyszczalnie mechaniczne. Tylko w miastach woj. podlaskiego nie by³o wcale takich oczyszczalni, a w ³ódzkim, mazowiec- kim i œwiêtokrzyskim korzysta³ z nich mniejszy odsetek ludnoœci ni¿ w lubel- skim. Gorzej natomiast ni¿ w wiêkszoœci województw przedstawia³ siê poziom obs³ugi ludnoœci miejskiej woj. lubelskiego przez oczyszczalnie z podwy¿szo- nym usuwaniem biogenów. Tylko trzy województwa (dolnoœl¹skie, mazowiec- kie i podlaskie) mia³y wskaŸnik ni¿szy ni¿ lubelskie (ryc. 25).

Ryc. 25. Ludnoœæ miast obs³ugiwana przez oczyszczalnie œcieków w województwach w 1999 r.

Urban population served by sewage treatment plants in provinces in 1999

Gorzej ni¿ œrednio w kraju wygl¹da³a te¿ w woj. lubelskim obs³uga ludnoœ- ci wsi przez oczyszczalnie œcieków. W 1998 r. tylko 6,0% mieszkañców wsi

Ryc. 27. Sieæ kanalizacyjna w województwach w 1998 r.

Sewerage system in provinces in 1998

Ryc. 26. Ludnoœæ wsi obs³ugiwana przez oczyszczalnie œcieków w województwach w 1999 r.

Rural population served by sewage treatment plants in provinces in 1999

mog³o korzystaæ z us³ug oczyszczalni, co stawia³o lubelskie na 8. pozycji wœród województw. Œredni wskaŸnik w kraju wynosi³ 7,0%, a w woj. zachod- niopomorskim 25,9%. Mniejszy udzia³ ludnoœci wiejskiej wystêpowa³ w 8 wo- jewództwach, najni¿szy w ³ódzkim – 3,3%. W 1999 r. w lubelskim 7,8% mie- szkañców wsi mia³o dostêp do oczyszczalni, ale nie zmieni³o to pozycji woje- wództwa w kraju, gdzie wskaŸnik wzrós³ do 8,5% (ryc. 26).

Korzystanie ludnoœci z oczyszczalni œcieków jest uzale¿nione od rozwoju sieci kanalizacyjnej. W 1998 r. d³ugoœæ jej w kraju wynosi³a 42 961,5 km, a w 1999 r. 46 752,3 km, co stanowi³o przyrost prawie o 9%. W lubelskim przyby-

³o 7%, d³ugoœæ sieci w 1998 r. wynosi³a 2088,7 km, a w 1999 r. 2224,4 km.

Na 100 km² powierzchni przypada³o w kraju 15 km sieci, natomiast w lubel- skim prawie 9 km. Mniej rozwiniêt¹ sieæ mia³y tylko dwa województwa – lubu- skie i podlaskie (ryc. 27).

W woj. lubelskim sieæ kanalizacyjna rozwiniêta jest nierównomiernie (ryc.

28). Poza czterema powiatami miejskimi, lepiej wyposa¿onymi w kanalizacjê, znacznie wiêksza od œredniej wojewódzkiej gêstoœæ sieci wystêpuje w dwóch

Ryc. 28. Sieæ kanalizacyjna w powiatach województwa lubelskiego w 1999 r.

Sewerage system in districts of the Lublin province in 1999

powiatach (pu³awskim i œwidnickim) maj¹cych du¿e miasta. W 4 powiatach – kraœnickim, lubartowskim, ³êczyñskim i w³odawskim – gêstoœæ jest zbli¿ona do

œredniej, a w 14 pozosta³ych mniejsza. Bardzo ma³¹ gêstoœci¹ wyró¿niaj¹ siê 3 powiaty – janowski, lubelski i zamojski.

Powszechnoœæ us³ug sieci kanalizacyjnej najlepiej okreœla liczba osób ma- j¹cych do niej dostêp. Publikowane dane dotycz¹ce województw odnosz¹ siê tylko do ludnoœci miejskiej, stanowi¹cej jednak¿e ok. 93% wszystkich u¿yt- kowników kanalizacji. W 1998 r. z sieci kanalizacyjnej korzysta³o w kraju 82,4% mieszkañców miast, a w 1999 r. 82,8%. W lubelskim wskaŸnik by³ mniejszy (79,0% i 79,5%), co stawia³o je na 14. miejscu wœród województw, przed podlaskim i wielkopolskim. Najwiêkszym odsetkiem ludnoœci korzystaj¹- cej z kanalizacji, ponad 90%, odznaczaj¹ siê woj. dolnoœl¹skie i zachodniopo- morskie (ryc. 29).

Ryc. 29. Ludnoœæ miast korzystaj¹ca w województwach z sieci kanalizacyjnej w 1998 r.

Urban population served by sewerage system in provinces in 1998

W 39 miastach woj. lubelskiego wyposa¿onych w sieæ kanalizacyjn¹ nie korzysta³o z niej w 1999 r. 20,5% mieszkañców. Najwiêcej u¿ytkowników (po- nad 90% mieszkañców), mia³y 3 miasta – Pu³awy, Poniatowa i Œwidnik oraz nieco mniej Lublin. W pozosta³ych miastach ró¿nice by³y du¿e – od 84,9%

w £êcznej do 5,5% w Józefowie (ryc. 30).

Ryc. 30. Ludnoœæ miast województwa lubelskiego korzystaj¹ca z sieci kanalizacyjnej w 1999 r.

Urban population served by sewerage system in the Lublin province in 1999

Ryc. 31. Mieszkañcy miast województwa lubelskiego korzystaj¹cy z wodoci¹gu i kanalizacji w 1999 r.

Percentage of urban population served by water supply system and sewerage system in the Lub- lin province in 1999

Porównanie wyposa¿enia ludnoœci w kanalizacjê i wodoci¹gi (ryc. 11 i 28) wskazuje, ¿e w województwie istniej¹ du¿e dysproporcje. Jedynie w powiatach miejskich (z wyj¹tkiem Che³ma) nie ma ra¿¹cego niedoinwestowania w sieæ kanalizacyjn¹. Poza tym we wszystkich powiatach sieæ ta jest o wiele krótsza ni¿ wodoci¹gowa; w pow. w³odawskim, gdzie ró¿nica jest najmniejsza – 4-krotnie, a w lubelskim ponad 31 razy. Ponad 10-krotnie krótsz¹ od wodoci¹- gowej sieæ kanalizacyjn¹ maj¹ powiaty: bi³gorajski, janowski, krasnostawski,

³ukowski, opolski, radzyñski, tomaszowski i zamojski.

We wszystkich miastach wiêcej osób korzysta z wodoci¹gów ni¿ z kanali- zacji (ryc. 31). W 17 miastach ró¿nice nie przekraczaj¹ 10%, ale w wielu s¹ bardzo du¿e – w Krasnobrodzie 60% mieszkañców, w Tarnogrodzie ponad 64%, w Józefowie ponad 84%. We Frampolu, gdzie nie ma sieci kanalizacyj- nej, wodoci¹g u¿ytkuje po³owa mieszkañców.

Z A N I E C Z Y S Z C Z E N I E W Ó D P O W I E R Z C H N I O W Y C H

Dane dotycz¹ce zanieczyszczenia rzek i jezior, zamieszczone w wydawnic- twach GUS, nie s¹ wystarczaj¹ce do charakterystyki stanu czystoœci wód powierzchniowych woj. lubelskiego. Odnosz¹ siê tylko do du¿ych rzek i wy- branych jezior. Mo¿na na ich podstawie stwierdziæ, ¿e g³ówna rzeka wojewó- dztwa (Wieprz) i obie rzeki graniczne (Wis³a i Bug) s¹ silnie zanieczyszczone.

W 1999 r. tylko ma³e ich odcinki zaliczone zosta³y do III klasy czystoœci, a w pozosta³ych p³ynê³a rzekami woda nieodpowiadaj¹ca normom podstawo- wym. Wydawnictwa regionalne dostarczaj¹ wiêcej danych (Raport... 2000;

Ochrona œrodowiska w województwie lubelskim... 2000). Wynika z nich, ¿e wiêkszoœæ rzek Lubelszczyzny prowadzi wody bardzo zanieczyszczone. Na ca-

³ej d³ugoœci lub na du¿ych odcinkach rzek p³yn¹ wody pozaklasowe, a poza tym przewa¿nie w III klasie czystoœci.

Czystoœæ wód rzecznych œciœle wi¹¿e siê z gospodark¹, ale przyczyn zanie- czyszczenia jest wiele. Oprócz œcieków przemys³owych i komunalnych znacz¹- c¹ rolê odgrywaj¹ zanieczyszczenia dostarczane przez wody deszczowe i rozto- powe sp³ywaj¹ce z pól uprawnych i z terenów osiedlowych, zarówno wiejskich (zw³aszcza tych, gdzie nie ma kanalizacji), jak i miejskich, z których wszelkie brudy sp³ywaj¹ bezpoœrednio lub przez kanalizacjê burzow¹ do rzek.

Rzeki Lubelszczyzny odznaczaj¹ siê ma³¹ wodnoœci¹ i – zw³aszcza nizinne

– bardzo niskimi przep³ywami ni¿ówkowymi, ³atwo przeto ulegaj¹ zanieczysz- czeniu. Dla utrzymania odpowiedniego stanu ich czystoœci niezbêdne jest ogra- niczenie wp³ywu wszystkich Ÿróde³ zanieczyszczeñ. Jednym z nich, o znacze- niu du¿o wiêkszym ni¿ niegdyœ, s¹ œcieki z osiedli wiejskich. Ich du¿y wzrost wynika w g³ównej mierze z dysproporcji miêdzy rozwojem sieci wodoci¹gowej

i kanalizacyjnej. Przejœcie z u¿ytkowania wody studziennej na wodoci¹gow¹ wzmaga wielkoœæ poboru, a co za tym idzie i iloœæ œcieków, które – jeœli nie s¹ czyszczone – zagra¿aj¹ rzekom i p³ytkim wodom podziemnym, zw³aszcza gdy nie s¹ przestrzegane przepisy dotycz¹ce szczelnoœci szamb.

N A K £ A D Y I N W E S T Y C Y J N E N A O C H R O N Ê W Ó D I G O S P O D A R K Ê W O D N ¥

Analiza kosztów ponoszonych na gospodarowanie wod¹ nie jest zadaniem tego opracowania, warto jednak przytoczyæ niektóre dane, aby zorientowaæ siê, jak przedstawia³y siê nak³ady inwestycyjne na te cele w woj. lubelskim na tle kraju. Pamiêtaæ jednak nale¿y, ¿e dane z dwóch lat nie musz¹ byæ reprezenta- tywne, gdy¿ nak³ady w gospodarce wodnej mog¹ siê bardzo zmieniaæ w czasie i przestrzeni w zwi¹zku z wielkimi kosztami niektórych podejmowanych inwes- tycji.

Nak³ady inwestycyjne na ochronê œrodowiska by³y w Polsce w 1999 r. ni¿- sze ni¿ w 1998 r. prawie o 5%. Spadek dotkn¹³ przede wszystkim ochronê po- wietrza, nie zmala³y natomiast wydatki na ochronê wód i gospodarkê œciekow¹, wzros³y zaœ nieznacznie na gospodarkê wodn¹. W woj. lubelskim wszystkie na- k³ady uleg³y znacznej redukcji – na ochronê œrodowiska ogó³em prawie o 38%, zaœ na ochronê wód i gospodarkê œciekow¹ o 6%, a na gospodarkê wodn¹ o 24%. £¹cznie na ochronê wód i gospodarkê œciekow¹ nak³ady w kraju wzro- s³y o 7%, a w lubelskim zmala³y o 14%.

Udzia³ woj. lubelskiego w nak³adach krajowych by³ niewspó³miernie ma³y do jego powierzchni i liczby mieszkañców. Nak³ady na ochronê wód i gospo- darkê œciekow¹ stanowi³y w kolejnych latach 3,0% i 2,6% oraz trochê wiêcej na gospodarkê wodn¹ – 4,4% i 3,3%. Na jednego mieszkañca w kraju koszty inwestycji wynios³y w ochronie wód i gospodarce œciekowej w kolejnych latach 89 z³ i 97 z³, a w lubelskim 46 z³ i 43 z³, zaœ w gospodarce wodnej w kraju 45 z³ i 46 z³, a w lubelskim 34 z³ i 26 z³. Ma³e nak³ady inwestycyjne na gospo- darowanie wod¹ ukazuj¹ upoœledzenie województwa w finansowaniu tej dzie- dziny, podobnie zreszt¹ jak i innych dzia³ów ochrony œrodowiska. W przelicze- niu na jednego mieszkañca wydatkowano na ochronê œrodowiska w kraju w ko- lejnych latach 233 z³ i 222 z³, a w lubelskim 146 z³ i 91 z³.

Z sumy 96 434,7 tys. z³ wydatkowanej w 1999 r. w woj. lubelskim na go- spodarkê œciekow¹ i ochronê wód, na sieæ kanalizacyjn¹ odprowadzaj¹c¹ œcieki przeznaczono 71,1%, w tym na œcieki opadowe 4,9% oraz 24,6% na oczysz- czanie œcieków, najwiêcej na oczyszczanie œcieków komunalnych – 22,0%

i znacznie mniej przemys³owych – 1,9% i przydomowych – 0,4% oraz na pod- czyszczanie œcieków przemys³owych 0,3%. Wydatki na wszystkie inne dzia³a-

nia i inwestycje stanowi³y 4,3%, w tym na przeróbki i zagospodarowanie osa- dów z oczyszczalni œcieków – 2,6%.

Najwiêksze nak³ady przypad³y Lublinowi – 14,1% oraz powiatowi pu³a- wskiemu – 9,7%. Do uprzywilejowanych nale¿a³y poza tym pow. bialski (7,7%), Bia³a Podlaska (7,5%), pow. bi³gorajski (7,3%) i lubartowski (6,8%).

Najni¿sze nak³ady by³y w pow. janowskim – 0,6%. Poni¿ej 1% mia³y te¿ po- wiaty hrubieszowski i radzyñski.

Suma 58 095,3 tys. z³ wydana na gospodarkê wodn¹ w 73,5% przeznaczo- na zosta³a na ujêcia i doprowadzenia wody. Pozosta³e nak³ady rozdzieli³y siê miêdzy budowê i modernizacjê stacji uzdatniania wody – 9,9%, obwa³owania przeciwpowodziowe – 7,4%, zbiorniki wodne – 6,7% oraz regulacjê i zabudo- wê rzek i potoków – 2,4%. Najwiêksze sumy wydatkowano w pow. ryckim – 11,0% i zamojskim – 10,2%, gdzie powstaje jedyny w województwie du¿y zbiornik wodny.

W wydawnictwach GUS wyodrêbnione s¹ te¿ dane o nak³adach inwesty- cyjnych na wsi. £¹cznie na ochronê wód i gospodarkê wodn¹ w województwie wydatkowano w 1999 r. 68,7 tys. z³, o 7% mniej ni¿ w roku poprzednim.

Udzia³ w nak³adach krajowych wyniós³ 4,7%. Najwiêksze wydatki zwi¹zane by³y z zaopatrzeniem ludnoœci wiejskiej w wodê (sieæ wodoci¹gowa, przy³¹cza, stacje uzdatniania wody). Stanowi³y one w kolejnych latach 61% i 50% wszy- stkich nak³adów (w kraju 42% i 33%). Kanalizacja poch³onê³a sumy mniejsze.

W ogólnych wydatkach wynosi³y one 28% i 33% (w kraju 40% i 47%). Sto- sunkowo bardzo ma³y udzia³ mia³y nak³ady na oczyszczalnie œcieków zbiorcze

– 7% i 16% (w kraju 16% i 19%) i znikomy na oczyszczalnie przydomowe 4%

i 0,6% (w kraju 1,2% i 0,8%).

P O D S U M O W A N I E

Przedstawione dane statystyczne dotycz¹ tylko niektórych aspektów gospo- darki wodnej województwa lubelskiego. Niemniej ich analiza pozwala na for- mu³owanie wniosków ogólniejszych, maj¹cych znaczenie dla racjonalnego ko- rzystania z zasobów wodnych.

1. Zorganizowany pobór wody na potrzeby ludnoœci i gospodarki jest w woj. lubelskim stosunkowo ma³y. W odniesieniu do powierzchni trzykrotnie mniejszy ni¿ œrednio w Polsce, a w odniesieniu do liczby ludnoœci ponad dwu- krotnie mniejszy. Wynika to przede wszystkim z ma³ego rozwoju przemys³u wodoch³onnego, co trzeba uznaæ za zjawisko korzystne, uzasadnione warunka- mi hydrologicznymi.

Lubelszczyznê cechuje ubóstwo wodne, o czym œwiadczy wielkoœæ odp³y- wu rzecznego, od którego zale¿y, ile wody mo¿na pobraæ bez negatywnych

konsekwencji w przyrodzie i bez degradacji zasobów wodnych. Odp³yw jedno- stkowy z Lubelszczyzny (oceniany na 3,9 l/s,km²) jest znacznie mniejszy od

œredniej wartoœci dla kraju – 5,6 l/s,km² (Michalczyk, Wilgat 1998). Na jedne- go mieszkañca województwa przypada na rok o 50 m³ odp³ywaj¹cej wody mniej ni¿ na przeciêtnego Polaka. Ubogie w wodê wnêtrze Lubelszczyzny wy- klucza lokalizacjê obiektów gospodarczych o du¿ych potrzebach wodnych, co podkreœlano ju¿ w latach szeœædziesi¹tych (Wilgat 1967). ¯adna z rzek regionu nie prowadzi wody w takiej iloœci, ¿eby bez szkody dla œrodowiska mog³a za- spokoiæ potrzeby zak³adu o du¿ej wodoch³onnoœci. Mo¿liwoœci takie istniej¹ tylko w s¹siedztwie rzek obrze¿aj¹cych Lubelszczyznê, ale i tu s¹ ograniczone.

Trudnoœci wykorzystania Bugu wynikaj¹ z jego niewielkiej wodnoœci – œredni przep³yw w górnym odcinku na terenie Polski wynosi 40 m³/s, a przy opusz- czaniu województwa 100 m³/s – oraz z faktu, ¿e stanowi granicê pañstwow¹.

Wis³a prowadzi znacznie wiêcej wody (520 m³/s w Dêblinie), ale swobodê ko- rzystania z niej ogranicza wyj¹tkowy charakter doliny rzecznej w odcinku prze-

³omowym, o bardzo wysokich walorach przyrodniczych. Znajduje siê tu kilka obszarów prawnie chronionych, a istnieje projekt objêcia ochron¹ ca³ego œrod- kowego biegu rzeki. W Pu³awach nad Wis³¹ po³o¿ony jest najbardziej wodo- ch³onny obiekt przemys³owy województwa – Zak³ady Azotowe zu¿ywaj¹ce po- nad 1/5 wody wykorzystywanej w województwie. Warto przypomnieæ, ¿e jego lokalizacjê kwestionowano w³aœnie z uwagi na wartoœci przyrodnicze i rekre- acyjne lasów pu³awskich, sugeruj¹c budowê inwestycji w rejonie ujœcia Wie- prza.

2. Chocia¿ odp³yw rzeczny, limituj¹cy wielkoœæ poboru wody na cele go- spodarcze, jest na LubelszczyŸnie niewielki, jej wody podziemne s¹ obfite i do- brej jakoœci. Zasoby eksploatacyjne w województwie znacznie przewy¿szaj¹ aktualne zapotrzebowanie, ale korzystanie z nich wymaga ostro¿noœci. Zasoby s¹ rozmieszczone nierównomiernie, uprzywilejowana jest Wy¿yna Lubelska oraz Roztocze, znacznie ubo¿sze natomiast obszary pó³nocne i wschodnie, a najbardziej upoœledzone Polesie Lubelskie. Koncentracja potrzeb, powoduj¹- ca przekroczenie lokalnych lub regionalnych mo¿liwoœci poboru wody, stwarza trudne problemy. Przyk³adu dostarcza aglomeracja Lublin–Œwidnik, w której stosunki hydrogeologiczne uleg³y znacznym deformacjom, a przeciwdzia³anie dalszemu ich pogorszeniu i zabezpieczenie potrzeb mieszkañców i gospodarki stanowi zadanie skomplikowane, wymagaj¹ce specjalnych rozwi¹zañ (Michal- czyk red. 1997).

Wody podziemne u¿ytkowane s¹ przede wszystkim do celów komunal- nych, ale stosunkowo znaczne iloœci poch³ania te¿ przemys³. W województwie, w którym przemys³ spo¿ywczy ma du¿e znaczenie, a zaopatrywanie go wod¹ powierzchniow¹ prawie nie mo¿e mieæ zastosowania, trzeba to uznaæ za zjawi- sko normalne. Nale¿y siê te¿ liczyæ z dalszym rozwojem tych ga³êzi przemy-

s³u, które wymagaj¹ wody o najwy¿szej jakoœci. Dlatego istotnym zadaniem jest ograniczenie u¿ytkowania wód podziemnych w zak³adach, które mog¹ siê pos³u¿yæ wod¹ gorszej jakoœci. Wprawdzie rzeki Lubelszczyzny nie daj¹ du-

¿ych mo¿liwoœci poboru wody na cele przemys³owe z powodu ma³ej wodnoœci, ale nawet ma³a rzeczka mo¿e byæ wykorzystana jako Ÿród³o zaopatrzenia pod warunkiem, ¿e uchroni siê j¹ przed zanieczyszczeniem (najlepiej umieszczaj¹c zrzut œcieków powy¿ej miejsca poboru wody). Po¿¹dane by³oby równie¿ wiê- ksze wykorzystanie wody kopalnianej zdatnej do u¿ytkowania.

3. Najwiêkszym konsumentem wody w woj. lubelskim jest rolnictwo.

Przewa¿aj¹cy udzia³ rolnictwa w u¿ytkowaniu wody cechuje wiêkszoœæ powia- tów. Wody u¿ywa siê g³ównie (w 90%) do nape³niania stawów. Województwo

– obok dolnoœl¹skiego – nale¿y do tych, w których stawy zajmuj¹ najwiêksze powierzchnie. Gospodarka stawowa zarówno ze wzglêdów ekonomicznych, jak i przyrodniczych (zwiêkszenie powierzchni wodnych w ubogim w wody regio- nie, retencja wód odp³ywowych) jest dziedzin¹ zas³uguj¹c¹ na poparcie.

Na nawadnianie u¿ytków rolnych poœwiêca siê znacznie mniej wody.

W przeciwieñstwie do wszystkich pozosta³ych województw, lubelskie ma wiê- cej zmeliorowanych u¿ytków zielonych ni¿ gruntów ornych i wodê przeznacza siê g³ównie do nawadniania ³¹k. Najwiêksze jej rolnicze zu¿ycie przypada na 3 powiaty wschodnie – bialski, w³odawski i parczewski. W 1999 r. ich udzia³ wyniós³ prawie 60%. Ma to zwi¹zek z istnieniem najwiêkszej inwestycji melio- racyjnej regionu – Kana³em Wieprz-Krzna. Obiekt ten stanowi przedmiot kon- trowersji. Dyskusja zapocz¹tkowana jeszcze przed jego uruchomieniem (Wilgat red. 1963) do dziœ nie doprowadzi³a do uzgodnienia stanowisk na temat roli Kana³u w œrodowisku przyrodniczym i jego dalszego funkcjonowania (Michal- czyk 1988; Michalczyk, Wilgat 1998).

Kolizja interesów rolnictwa, górnictwa i rekreacji, w du¿ym stopniu sprzecznych z potrzeb¹ ochrony œrodowiska Pojezierza £êczyñsko-W³oda- wskiego – regionu o wyj¹tkowych nie tylko w skali województwa walorach przyrody i bardzo nieodpornego na zmiany stosunków wodnych – nie jest ³a- twa do rozwi¹zania. Istnieje te¿ problem rzeki Wieprz i Nadwieprzañskiego Parku Krajobrazowego, którym pobór wody do Kana³u Wieprz-Krzna przy- nosi szkody (Wilgat 1996). Ustalenie najkorzystniejszych spo³ecznie wytycz- nych wykorzystania zasobów wodnych w tym konfliktowym obszarze stano- wi jedno z pilniejszych do rozwi¹zania zadañ gospodarki wodnej w wojewó- dztwie.

4. Zaopatrzenie ludnoœci w wodê przez zorganizowan¹ sieæ wodoci¹gow¹ nie jest w woj. lubelskim zadowalaj¹ce. Jej gêstoœæ jest mniejsza ni¿ w 10 wo- jewództwach, a rozwój w 1999 r. by³ wolniejszy ni¿ œrednio w kraju. Ró¿nice w obrêbie województwa s¹ bardzo du¿e, w pow. lubelskim gêstoœæ sieci jest piê- ciokrotnie wiêksza ni¿ w hrubieszowskim. Miasta Lubelszczyzny, chocia¿ wszy-

stkie posiadaj¹ sieæ wodoci¹gow¹, nie s¹ w ni¹ wyposa¿one wystarczaj¹co.

Oko³o 11% mieszkañców z niej nie korzysta, a w niektórych miastach odsetek ludzi pozbawionych wodoci¹gów jest znacznie wiêkszy, np. w Piaskach 58%.

Zu¿ycie wody w gospodarstwach domowych woj. lubelskiego nie dorów- nuje œredniemu w kraju. W miastach województwa jeden cz³owiek zu¿ywa w ci¹gu roku o 7 m³ wody mniej ni¿ przeciêtny mieszkaniec miast polskich.

Pod tym wzglêdem lubelskie nale¿y do najbardziej upoœledzonych w Polsce.

Mniejsze zu¿ycie wystêpuje tylko w podlaskim i podkarpackim.

Niedostateczna obs³uga mieszkañców woj. lubelskiego przez wodoci¹gi nie jest usprawiedliwiona warunkami hydrogeologicznymi – choæ powoduj¹ one lo- kalnie k³opoty – gdy¿ zasoby wód podziemnych w pe³ni zabezpieczaj¹ aktualne zapotrzebowanie komunalne.

5. W woj. lubelskim wytwarza siê mniej œcieków wymagaj¹cych oczysz- czania ni¿ w 10 województwach, a zrzut œcieków nieoczyszczonych jest naj- mniejszy w kraju. Mniej te¿ ni¿ w 10 województwach odprowadza siê œcieków po oczyszczeniu mechanicznym. W ci¹gu roku nast¹pi³y w województwie zmiany korzystne, wiêksze ni¿ œrednio w kraju. Ten pozytywny obraz psuje fakt, ¿e ma³o œcieków poddaje siê oczyszczaniu z podwy¿szonym usuwaniem biogenów.

Poziom oczyszczania œcieków jest w województwie mocno zró¿nicowany.

W 12 powiatach czyœci siê wszystkie œcieki, ale wœród nich pow. che³mski od- prowadza 82%, a ³êczyñski 73% œcieków po oczyszczeniu tylko mechanicz- nym. W wiêkszoœci powiatów ma³y udzia³ w zrzucie stanowi¹ œcieki nieoczysz- czone i oczyszczone mechanicznie, a du¿y po oczyszczeniu chemicznym i bio- logicznym. Gorszy poziom oczyszczania wystêpuje w 6 powiatach. Do popra- wy sytuacji niezbêdne jest zmniejszenie iloœci œcieków niedostatecznie oczysz- czanych, zw³aszcza w powiatach: pu³awskim, ³êczyñskim, che³mskim, zamoj- skim, lubelskim, jak równie¿ w tych powiatach, gdzie zrzut jest mniejszy, ale bardzo szwankuje oczyszczanie, jak w ryckim, parczewskim, janowskim. Cho- dzi przede wszystkim o zak³ady przemys³owe, w których udzia³ zrzutu takich

œcieków jest du¿y.

Œcieki odprowadzane sieci¹ kanalizacyjn¹, których w lubelskim jest znacz- nie wiêcej ni¿ zrzucanych bezpoœrednio przez zak³ady przemys³owe, podlegaj¹ lepszemu oczyszczaniu ni¿ w innych województwach, poza podlaskim. Szyb- ciej te¿ nastêpuje postêp w ograniczaniu zrzutu œcieków oczyszczanych tylko mechanicznie. Wzrasta natomiast udzia³ œcieków o podwy¿szonym usuwaniu biogenów, jednak¿e nadal jest mniejszy ni¿ œrednio w kraju.

Mimo ¿e na tle innych województw sytuacja w lubelskim nie przedstawia siê Ÿle, koniecznoœæ zmniejszenia zrzutu œcieków niedostatecznie oczyszcza- nych jest niew¹tpliwa. Wymaga tego ma³a wodnoœæ rzek lubelskch, które – zw³aszcza w okresach ni¿ówkowych – nie s¹ zdolne do przyjmowania nawet niewielkich ³adunków zanieczyszczeñ.